Prasa polska w Królestwie Polskim i Imperium Rosyjskim 1865-1915

1862 – likwidacja Głównego Zarządu Cenzury w Petersburgu > uprawnienia przekazano

ministrowi oświaty

1865 – nowy ukaz cara Aleksandra II : określenie zasad funkcjonowania prasy,

wprowadzenie nowych form organizacyjnych dla instytucji sprawujących kontrolę nad

prasą

Główny Zarząd Prasy – kontrolował podległe mu urzędy cenzury

Warszawski Komitet Cenzury – pod zwierzchnią kontrolą GZP; (od 1869) cenzura

wszystkich dzieł i pism wydawanych w Warszawie, cenzura czasopism sprowadzanych z

zagranicy i wszelkich druków oraz nadzór nad warszawskimi drukarniami i litografiami

Minister spraw zagranicznych – decyzja o wydaniu koncesji na nowe pismo

1) Przesłanie podania o założenie nowego pisma + program periodyku

2) Po akceptacji – redaktor zobowiązany do przestrzegania zasad programu; w razie

przekroczenia programu – możliwość odebrania koncesji

3) Zmiany redaktora musiały być akceptowane przez GZP w osobie WKC

Utworzenie stanowiska redaktora odpowiedzialnego – nie budzący zastrzeżeń władz.

Cała prasa polska podlegała cenzurze prewencyjnej.

1865 – podział czasopism w Rosji na cenzuralne i wolne od cenzury.

Wolne od cenzury: po rosyjsku, wydane w Moskwie i Petersburgu, w jednym zeszycie co

najmniej 10 arkuszy druku.

Miasta prowincjonalne – nadzór nad prasą – wicegubernator (nieznajomość ustawy –

surowa cenzura).

DZIENNIKI

Kurier Warszawski

Ukazujący się od 1821 r.

1868 – przejęcie przez spółkę Gebethner i Wolff

red. Wacław Szymanowski

1872 – Szymanowski właścicielem 5/12 (ok. 40 %) kapitału spółki

Gebethner i Wolf – administracyjno-ekonomiczna rola

Szymanowski – redakcja i kierunek pisma

1868 – Szymanowski zatwierdzony jako redaktor przez rosyjskiego dyrektora spraw

periodycznych

1870 – WKC zakwestionował prawomocność zezwolenia: zezwolenie bez zgody

namiestnika, Szymanowski w 1863 miał powiązania z obozem powstańczym

= pozbawienie Szymanowskiego praw redaktora

1870 – powołanie Juliana Statkowskiego na redaktora (akceptacja przez GZP)

1872 – rezygnacja Statkowskiego

odrzucanie kandydatur przez pół roku

1872 – red. Herman Benni

1876 – powtórny wniosek o zatwierdzenie Szymanowskiego – przyjęty

----------------------------

Zanim redakcję Kuriera Warszawskiego objął Szymanowski, pismo chyliło się ku

upadkowi. Pismo rejestrowało najważniejsze wypadki z życia Warszawy i kraju.

Informacje nie były różnorodne i szybko podawane. Nie poruszało spraw

ekonomicznych, handlowych, przemysłowych i kulturalnych, które najbardziej

interesowało społeczeństwo. Liczba odbiorców spadała na rzecz Kuriera Codziennego.

Szymanowski wprowadził zasadę starannego opracowania literackiego. Od 1868 do 1876

pismo współpracowało z poetą Aleksandrem Michauxem – zamieszczał recenzje teatralne

, krytyki beletrystyczne, sprawozdania z wystaw. Współpraca z Aleksandrem Walickim

(krytyk muzyczny), Julianem Heppenem (kronikarz Warszawy), Janem Chęcińskim

(kronikarz teatralny). Współpraca z młodymi literatami. Następnie współpraca z

Kazimierzem Łuniewskim (reporter sądowy), Feliksem Fryze (reporter), Wiktor Gomulicki

(poeta), Bolesław Prus, etc.

Wprowadzenie narad redakcji przy ważniejszych sprawach dot. pisma. Ograniczenie

tematyki brukowej na rzecz reportaży i recenzji kulturalnych. Od 1874 roku zamieszczał

stały felieton „Kroniki Tygodniowe” pisany przez Prusa. Starano się zamieszczać więcej

informacji sensacyjnych. Prenumerata osiągnęła w 1872 roku ok. 5000 egzemplarzy (w

1867 327 egz.).

Wzrost liczby odbiorców wymagał unowocześnienia warsztatu. W 1868 redakcja miała

do dyspozycji: prasę ręczną, pośpieszną maszynę drukarską Singlera (odbijająca 1000

egz/h). W końcu 1871 roku sprowadzono jedną z najbardziej nowoczesnych maszyn

drukarskich Koniga i Bauera (odbijała 3000 egz./h). W 1875 roku sprowadzono natomiast

maszynę rotacyjną Mariononiego (odbijająca 5000 egz./h).

W 1878 roku nakład Kuriera osiągnął 12 tys. egzemplarzy. W 1880 Szymanowski

zdecydował się na reformę działu politycznego pisma, by pozyskać odbiorców z

prowincji. W tym celu powołał korespondentów zagranicznych. W 1881 roku pismo

miało swoich w Paryżu, w Pradze i Wiedniu. Następnie zreformowano dział

informacyjny gazety – poszerzono zakres źródeł informacyjnych (jak dotąd korzystano z

działalności Agencji Warszawskiej Rudolfa Okręta). W 1881 wydelegował do Petersburga

korespondenta, który dwa razy dziennie miał wysyłać biuletyny telegraficzne.

Dodatkowo zainstalowano w redakcji telegrafy, pozwoliło to nawiązać współpracę z

agencjami zagranicznymi. Dzięki tym zabiegom prenumerata na prowincji w ciągu

jednego kwartału wzrosła z 1300 do 4000 egzemplarzy.

W 1883 po raz pierwszy ukazały się dwie edycje dziennie – rano i wieczorem.

Po śmierci Szymanowskiego w 1885 roku Gebethner i Wolff wystąpił ze spółki.

Przerwana została także współpraca z długoletnimi współpracownikami. Udało się

jednak utrzymać Kuriera na pozycji najbardziej poczytnego.

Kurier Codzienny

Ukazywał się od 1865 roku.

Red. Karol Kucz

Początkowo niewielka objętość – 8 stron

Treść: wiadomości o życiu religijnym, ekonomicznym, kulturalnym, kroniki

Po przejęciu pisma przez Józefa Hiża publikowano róznież: artykuły i informacje

gospodarcze, społeczne i kulturalne. Dział kulturalny powiększono o nowele, powieści,

krytyki literackie i kulturalne. Pismo miało jednak problem z pozyskaniem

prenumeratorów. Hiż sprzedał je firmie Orgelbrandów. W 1887 Orgelbrandowie sprzedali

je dalej i w końcu trafiło w ręce Gebethnera i Wolffa.

Kurier Poranny

Powstał w 1877 roku.

Założyciele: Feliks Fryze, Feliks Basiński

Pierwszy dziennik poranny w Warszawie.

Początkowo rejestrował głównie wypadki z życia codziennego Warszawy i podawał

telegramy agencyjne. Przeważały tematy brukowe. Fryze kilkakrotnie wnioskował o

poszerzenie tematu pisma o sprawy gospodarcze, kulturalne i obyczajowe. W latach '80

uzyskał na to zgodę władz.

Gazeta Warszawska

Jedno z najstarszych pism informacyjno-politycznych

Szeroki zakres informacji o życiu kulturalnym bieżącym i w przeszłości. Przeznaczona dla

ziemian i przemysłowców. Co tydzień ukazywał się dodatek „Korespondent Rolniczy

Przemysłowy i Handlowy”.

Red. Józef Kenig, właściciel: rodzina Lesznowskich

Treść: artykuł wstępny poświęcony polityce, telegramy agencyjne, kronika, odcinek

powieściowy, wiadomości gospodarcze.

Gazeta Polska

wyd. Leopold Kronenberg

1859-1863 – red. Józef Ignacy Kraszewski

1864 – red. Edward Sulicki; utrata znacznej części prenumeratorów

Treść: mniej art. politycznych i gospodarczych na rzecz nowel i powieści

1875 – pełnomocnikiem Kronenberga został Józef Sikorski – stopniowe odzyskiwanie

popularności

1876 – red. naczelny – Edward Leo: współpraca z młodymi literatami i

dziennikarzami(Prus, Sienkiewicz), zatrudnienie nowych korespondentów zagranicznych.

Odejście większości zdolnych współpracowników w późniejszym okresie spowodowała

spadek zainteresowania pismem.

Wiek

Powstał w 1873

Podobny charakter jak Gazeta Polska

red. Henryk Lewestam, od 1875 Kaziemierz Zalewski (do 1906)

Treść: zagadnienia polityczne kraju i świata, sprawy społeczne i kulturalne kraju

Nowiny Niedzielne

1876 – pozwolenie na wydawanie tygodniowego dodatku Nowiny Niedzielne do

„Wieku”

Pismo liczyło 4 strony. Początkowo wychodziło dwa razy w miesiącu.

Treść: telegramy polityczne, handlowe, wiadomości giełdowe, kronika, dział artykułów

politycznych, korespondencja, odcinek powieściowy, ogłoszenia.

Pismo miało być uzupełnieniem „Wieku”.

1877 – red. Erazm Piltz; pismo ukazuje się we wsystkie niedziele i święta.

Nowe działy: sprawozdania z widowisk sobotnich, programy widowisk niedzielnych,

tygodniowa kronika literacka, rozszerzony dział literacki

1878 – zaczęło ukazywać się codziennie; nowe działy: wiadomości i rozporządzenia

rządowe, korespondencje zagraniczne.

Linia programowa: walka z zacofaniem gospodarczym i kulturalnym, potępianie

arystokracji i ziemiaństwa za kultywowanie przesądów stanowych, walka z niskim

poziomem oświaty.

Pismo budziło niezadowolenie w kręgach władzy za „szerzenie austrofilstwa w

artykułach o Galicji”, zamieszczanie artykułów pisanych przez osoby biorące udział w

powstaniu styczniowym.

Słowo

- największe powodzenie wśród gazet informacyjno-politycznych

Powstało w 1882 r., kierow. Juliusz Niemirycz, następnie Henryk Sienkiewicz

wyd. Antoni Zaleski

1884 – przyłączenie do Słowa innego dziennika - Echo

1885/6 – problemy osobiste Sienkiewicza i jego wyjazd, red. zast. Władysław Olędzki

1887 – red. Mścisław Godlewski, Sienkiewicz jako redaktor literacki

1889 – Sienkiewicz rezygnuje z red. działu literackiego, staje się doradcą pisma

W czasie wydawania pisma publikowano tam Trylogię w odcinkach przyniosło to pismu

dużą popularność. Liczba prenumeratorów w 1887 r. - 10 tys.

Linia programowa: rozbudzenie ducha narodowego (drukowanie na łamach powieści

polskich pisarzy w odcinkach), hasła pracy organicznej, wyraziciel interesów

ziemiaństwa,

Treść: sprawy polityczne, społeczne i kulturalne Galicji, śledzenie wydarzeń w zaborze

pruskim

Po 1905 pismo stało się organem ugodowców i konserwatystów warszawskich

(Stronnictwa Polityki Realnej).

Kurier Polski

Powstało w 1898 roku

Założyciel: Ludwik Straszewicz (współpracownik Erazma Pilza)

Objętość: 4 strony, w niedzielę 6 stron

Pismo wydawane oszczędnie. Odpowiednia reklama oraz taniość spowodowała duże

powodzenie. Większość odbiorców stanowili Polacy mieszkający na Litwie, Białorusi i

Ukrainie.

Goniec

Założenie: 1903, Juliusz Gronowski

Ukazywał się dwa razy dziennie – rano i wieczorem

Nowoczesna maszyna rotacyjna i pierwsza w Królestwie własna mała elektrownia

Nowy pomysł – bezpłatne rozsyłanie pisma

red. Władysław Gutowski (Kurier Warszawski, Kurier Polski)

Staranny dobór artykułów i powieści, rozszerzona sieć korespondentów. Największa

liczba abonentów wśród dzienników warszawskich

--------------

Powyższa prasa nie miała sprecyzowanego stanowiska wobec zaborcy i jego polityki

wobec ludności polskiej. Nie było zresztą zbyt wielu możliwości wypowiadania się na te

tematy poprzez ograniczenia cenzury prewencyjnej. Miało na to również wpływ dążenie

do zysku, a podjęcie krytyki mogło się wiązać z represjami.

Pod względem graficznym prasa codzienna była monotonna. Z biegiem czasu dzienniki

modernizowały się (różne wielkości czcionek). Zaczęto wykorzystywać serwisy

telegraficzne i rozszerzano działy reporterskie.

Pisma „programowe” informowały szerzej o wydarzeniach politycznych zagranicznych

niż krajowych. Inaczej było w przypadku kurierów. Praktycznie wszystkie pisma

zamieszczały odcinek powieściowy. Od 1882/1883 rozwinęła się współpraca z agencjami

zagranicznymi oraz rozbudowywano sieci własnych korespondentów. Było to

spowodowane konkurencją w szybkości zdobywania informacji.

TYGODNIKI

Przegląd Tygodniowy

Powstało w 1866 r., red. Adam Wiśliński

Początkowo pismo przynosiło deficyt, sytuację te odmieniała współpraca ze studentami

Szkoły Głównej. Głównym ideologiem pisma był Aleksander Świętochowski.

Linia programowa: walka z konserwatyzmem, potępianie gloryfikowania obyczajów

szlacheckich i przywiązania do tradycyjnych form życia społecznego, walka o wolność

nauki, promocja postaw racjonalistycznych i empirycznych, promocja świeckich postaw i

tolerancji, głoszenie kultu pracy (zwalczanie feudalizmu), propagowanie idei

industrializacji, budzenie zainteresowania naukami przyrodniczymi i technicznymi

1872 – zwiększenie formatu i ustanowienie winiety

Cenzura ograniczała pełną realizację koncepcji społeczno-politycznych pisma (mocne

ograniczenia krytyki systemu monarchicznego).

1875 – GZP nakazał surowiej cenzurować pismo

Do 1904

Prawda

Powstał w 1881 r., red. Aleksander Świętochowski

Linia programowa: postęp i liberalne tendencje w kulturze narodowej, popieranie

rozwoju nauki i oświaty, praca organiczna, zwalczanie socjalizmu

Treść: tematy polityczne i gospodarcze, materiały popularnonaukowe.

Do 1915

Niwa

Powstał w 1872 r., dwutygodnik, red. Julian Ochorowicz

magazyn kulturalno-oświatowy, umiarkowane poglądy

Pismo przynosiło deficyt = przekazanie pisma Mścisławowi Godlewskiemu

Współpraca z Sienkiewiczem, Prusem itp., powiększenie działu rozpraw i artykułów

naukowych, zmiana formatu.

Linia programowa: utrzymanie dominacji ziemiaństwa w społeczeństwie

Kraj

Powstał w 1882 r., tygodnik, red. Erazm Pilz, Petersburg

1890 – odkupienie pisma przez spółkę bankierów, przemysłowców i ziemian zaboru

rosyjskiego

Linia programowa: zbliżenie polsko-rosyjskie, potępianie dążenia do niepodległości,

zwalczanie ruchu socjalistycznego, potępianie działań konspiracyjnych, popieranie walki

przeciwko germanizacji w zaborze pruskim, koncepcja wzajemnego poznawania narodów

słowiańskich

Treść: dział ekonomiczny, informacje gospodarcze,

1889 – utworzenie specjalnego biuletynu „Słowiańska Korespondencja” w języku

rosyjskim

1894 – utworzenie przy redakcji Biura Informacyjnego, które miało bronić polskiego

przemysłu i rolnictwa u władz centralnych

Głos

1886-1899, po zmianie redakcji do 1905 r.

red. Józef Karol Potocki (do 1894)

red. Tadeusz Strzembosz (1895-1899)

Tematyka: społeczno-polityczna, społeczno-ekonomiczna

1894 – władze carskie zawiesiły pismo

Linia programowa: przeciwstawianie się pracy u podstaw, popieranie rozwoju

powszechnej oświaty, potępianie arystokracji i szlachty, rozwój przemysłu ludowego,

propagowanie idei spółdzielczości, reprezentowanie interesów klasy robotniczej,

1900 – red. faktyczny Jan Władysław Dawid

–

pismo organem inteligencji radykalnej

–

pismo popularnonaukowe

Ogniwo

Od 1902 r., tygodnik społeczno-polityczny

red. odp. Gabriel Korbut

Linia programowa: Polska Partia Socjalistyczna, radykalizm postulatów politycznych,

sympatia do idei niepodległościowych, laicyzacja życia społecznego

Likwidacja – 1905

----------------------------------------

Pisma dla ludu

Dzienniki, tygodniki społeczno-polityczne i kulturalne docierały inteligencji,

mieszczaństwa i ziemiaństwa.

1866 – powstaje Zorza

red. Józef Grajnert

Odbiorcy: chłopi

Treść: poradniki religijno-moralne, wiadomości o rozwoju przemysłu, rolnictwa i

rzemiosła,

1887 – red. Maksymilian Malinowski

Treść: informacje o uroczystościach kościelnych, zwalczanie zabobonów, piętnowanie

nieuczciwych urzędników,

1881 – Powstaje Gazeta Świąteczna

red. Konrad Prószyński

Treść: artykuły omawiające sprawy gminne, problemy szkół, gospodarki rolnej,

przemysłu, rady lekarskie, informacje kościelne, nowiny ze świata

Objętość: 4 strony

1904 – nakład 13 tys. egz.

1872 – Gazeta Przemysłowo-Rzemieślnicza

red. Aleksander Makowiecki

tygodnik popularnonanukowy

Treść: artykuły z zakresu chemii, mechaniki, budownictwa

Linia programowa: walka z wyzyskiem klasy robotniczej i rolniczej

Warszawskie czasopisma kulturalne

Tygodnik Ilustrowany

1859, zał. Józef Unger, red. Ludwik Jenike

Treść: art. historyczne, kulturalne

1882 – odkupienie przez Gebethnera i Wolffa

1886 – red. odp. Rober Wolff, red. nacz. Wincenty Korotyński; utrata historyczno-

archeologicznego charakteru

1898 – red. lit. Ignacy Matuszewski

Kłosy

1865, red. Antoni Pietkiewicz

pismo ilustrowane

Treść: art. społeczne, kulturalne, historyczne