Charakterystyka dziecka w wieku przedszkolnym

Wiek przedszkolny traktowany jest jako niezwykle ważny okres w życiu jednostki.

Uważany bywa jako okres ważny dla kształtowania się osobowości człowieka, okres

nabywania ważnych doświadczeń. Uważam, że jest to okres charakteryzujący się

specyficznymi właściwościami, z których za najważniejsze uznaję: potrzebę ruchu, działania,

impulsywność, zmienność reakcji uczuciowych, zaciekawienie przejawiające się w stawianiu

pytań, naśladownictwo z tendencją do odtwarzania i twórczego przetwarzania otaczającej

dziecko rzeczywistości oraz myślenie konkretno – wyobrażeniowe.

Bardzo mi się podoba określenie wieku przedszkolnego przez francuskiego pedagoga

M.Debesse, który nazywa ten wiek „wiekiem koziołka”. Pisze tak:

„Dziecko nie stanowi miniatury człowieka dorosłego. Impulsywne, niespokojne,

ciekawe i gadatliwe, lubiące zabawy i opowieści, zmyśla różne historie nie raz, aż do

popadania w mitomanię i w naturalny sposób zmierza do właściwego mu stylu życia. Czy to

będzie chłopiec, czy dziewczynka, zawsze odznacza się nieco przysadzistą sylwetką, dużą

głową osadzoną na tułowiu już niecko wyszczuplonym dzięki chodzeniu, ma gesty harmonijne,

twarz rozjaśnioną i zwróconą ku światu, który je przyciąga. Przywodzi na myśl postać z bajki,

zwinnego koziołka tańczącego na leśnych polanach, z fletem przy ustach. Nie mając

wprawdzie kopytek, przypomina radość życia właściwą małemu koziołkowi, jego instynkty,

jego naiwną bezwstydność, a także jego bezpośredni kontakt z ziemią, tak bardzo jeszcze

bliską. Jego myślenie animistyczne wciąż zaciera granicę między życiem człowieka, a życiem

zwierząt. Podobnie jak to dzieje się w bajce, miesza rzeczywistość ze światem wyobrażonym.

Nie można powiedzieć, że kocha przyrodę, jak to później czynić będzie młody człowiek. Czyni

jednak więcej: jeszcze trochę żyje wśród przyrody, a jest to radosne uczestnictwo i upojenie.”

Myślę, że traktując dziecko w wieku przedszkolnym z szacunkiem i rozumieniem jego

wzrastania pozwolimy mu na „naturalne zmierzanie do właściwego mu stylu życia”, na bycie

radosnym i aktywnym „koziołkiem”.

„Dziecko jest jednostką ludzką w najwcześniejszej fazie jego rozwoju. (...) Dziecko

to nie zwykła, młoda jednostka ludzka, to jej najpiękniejszy rodzaj. (...) Dziecko jest dla tego

nadzieją każdego społeczeństwa, że nie powtórzy się historia kolejnych, zdeformowanych

pokoleń. (...) Dzieciństwo w związku z tym, to nie tylko zwykła faza rozwoju osobniczego

jednostki ludzkiej, a wartość szczególna, sama w sobie, autonomiczna, najpiękniejsza część

ż

ycia każdego człowieka. (...) Jest wartością szczególnie chronioną.(...) Dziecko więc, to

1

z pedagogicznego punktu widzenia niepowtarzalna jednostka ludzka, od jej narodzin do

współcześnie przyspieszonego jej dojrzewania. (...)”

Współcześni psychologowie rozwojowi lansują portret jednostki rozwijającej się

w ciągu całego życia. W każdym okresie rozwojowym zachodzą charakterystyczne zmiany

rozwojowe, kształtują się specyficzne sprawności, z których jednostka korzystać będzie

w życiu. W tej części swojej pracy chciałam zwrócić uwagę na niektóre zmiany rozwojowe

charakterystyczne dla wieku przedszkolnego.

Wiek przedszkolny wyodrębnia się jako okres rozwojowy, w którym zabawa jest

dominującą formą działania, a poznawanie rzeczywistości dokonuje się w drodze

swobodnego, okolicznościowego gromadzenia doświadczeń. W porównaniu z rozwojem

somatycznym, rozwój psychiczny w okresie przedszkolnym ulega szybszym zmianom. Wraz

z rozwojem ruchowym postępuje rozwój sfery poznawczej i działalności dziecka oraz jego

ż

ycia emocjonalnego i społecznych form zachowania. W okresie tym dzieci cechuje duża

jeszcze pobudliwość psychoruchowa. Wypływa ona z przewagi pobudzania nad

hamowaniem, a jednocześnie z przewagi czynności podkorowych nad korowymi, tym

większej, im dziecko jest młodsze. Wskutek pobudliwości dziecko łatwo traci równowagę

uczuciową, przejawia zmienność zachowania, trudno mu panować nad sobą, łatwo się męczy

i nuży.

W oparciu o własne doświadczenia i wiedzę zaczerpniętą z literatury pedagogiczno –

psychologicznej przedstawię charakterystykę wieku przedszkolnego wyróżniając trzy fazy

tego okresu: pierwszą – od 3 do 4 lat, drugą – od 5 do 5,5 lat i trzecią od 5,5 do 7 lat.

W młodszym wieku przedszkolnym (faza pierwsza) dzieci są na ogół mało

samodzielne i uzależnione emocjonalnie od dorosłych, szczególnie potrzebują

indywidualnego traktowania. Przejawiać mogą trudności w przystosowaniu się do nowego

ś

rodowiska, w rozumieniu poleceń wydawanych przez nauczyciela całej grupie. Ten wiek

cechuje myślenie sensoryczno – motoryczne i mowa sytuacyjna, powiązana z działaniem.

Uwaga dzieci jest krótkotrwała, szybko zmieniają podmiot swoich zainteresowań, łatwo się

męczą. Motywem ich działania jest głównie potrzeba zabawy. Zabawa polega jeszcze na

manipulowaniu przedmiotami. Wraz z rozwojem wyobraźni wzbogacają się jednak

prymitywne początkowo zabawy tematyczne, konstrukcyjne, a także twórczość plastyczna.

W średnim wieku przedszkolnym (faza druga) zwiększa się samodzielność dzieci,

nasila potrzeba nawiązywania kontaktów z rówieśnikami. Występują jednak konflikty między

dziećmi, wynikające z ich egocentryzmu, chwiejności uczuciowej.

2

W tych latach dziecko osiąga stadium konkretno – wyobrażeniowe myślenia i mowy,

rozwija się jego ciekawość poznawcza, której szczególnym wyrazem są pytania stawiane

dorosłym. Aktywność umysłowa dzieci jest jednak nadal powiązana z ich działalnością,

z różnymi rodzajami zabaw, których treść się wzbogaca, z rozwojem ekspresji plastycznej.

Z wiekiem wzrasta możliwość skupienia uwagi i opanowania właściwej dzieciom

ruchliwości, co ułatwia im branie udziału w różnych zajęciach organizowanych przez

nauczyciela.

W starszym wieku przedszkolnym (faza trzecia) następuje dalszy rozwój dzieci,

w którym przejawiają się zadatki nowych cech, właściwych wiekowi szkolnemu

w pierwszym jego stadium. Wzrasta samodzielność dziecka, zdolność do pracy w zespole

i przestrzegania norm współżycia społecznego, rozwija się poczucie obowiązku. Ujawniają

się uczucia wyższe, intelektualne, społeczne i estetyczne.

Dzieci w tym wieku żywo interesują się przyrodą, techniką, pracą ludzi w różnych

zawodach. Na podłożu ich myślenia konkretno – wyobrażeniowego wytwarzają się zaczątki

myślenia abstrakcyjnego, słowno – logicznego. Zabawa jednak nadal odgrywa w rozwoju

dziecka podstawową rolę. Obok zabaw już bardzo urozmaiconych i twórczości plastycznej

stanowiącej swoisty rodzaj sztuki, w życiu dziecka coraz większe znaczenie mają prace

użyteczne, budzi się zainteresowanie nauką szkolną.

Pod koniec wieku przedszkolnego prawidłowo rozwijające się dziecko osiąga

dojrzałość szkolną.

We współczesnych teoriach rozwoju psychicznego dziecka w wieku przedszkolnym

spotkałam bardzo różne nazwy tego stadium, różne podaje się też daty jego początku

i zakończenia, różne kryteria odróżnienia tego stadium od poprzedzającego je i następującego

po nim, różne charakterystyki właściwości dziecka na tym etapie rozwojowym. Różnice te

maję swoje źródło w tym, że jedni z autorów w swoich rozważaniach biorą pod uwagę przede

wszystkim rozwój fizyczny dziecka, drudzy – warunki wychowania i system przedszkolny,

jeszcze inni – rozwój poszczególnych funkcji psychicznych, np. mowy i myślenia, twórczości

rysunkowej, zabawy, itp.

A.Gesell, na podstawie bardzo drobiazgowych obserwacji, opracował profil form

zachowania się dla poszczególnych lat rozwoju dziecka od 0 do 10 roku życia. „Podczas

okresu przedszkolnego – mówi Gessel – szybkość wzrostu jest taka, że każdy rok wydaje się

być wiekiem przejściowym”. Z podawanych przez niego charakterystyk 3, 4 i 5 r. ż. , można

jednak wyodrębnić kilka właściwości wspólnych dla dzieci w tym wieku, są to: konformizm,

„wybujała” afirmacja swego „ja”, opanowanie motoryczne, wzbogacanie słownika

3

i strukturalizacja wszechświata dzięki mowie, odrywanie się od bezpośredniej teraźniejszości

oraz początek współpracy społecznej.

Około lat pięć i pół – zdaniem Gesella – obserwuje się u dziecka nowy kryzys,

polegający na tym, ze znowu staje się ono wojownicze, brutalne, niestałe, łatwo się podnieca,

cechuje je dwukierunkowość uczuć. Można by więc przyjąć, że ten kryzys stanowi swego

rodzaju przejście do następnego etapu.

H. Wallon, który wyróżnia stadia rozwoju psychicznego dziecka z punktu widzenia

całej jego osobowości, twierdzi , że ok. 3 roku życia zaczyna się tzw. stadium personalizmu,

trwające do ok. 6 roku życia. Stadium to dzieli się jego zdaniem na trzy podokresy, w których

dzieci różnią się wprawdzie pod pewnymi aspektami, jednak wykazują jedną, wspólną dla

całego tego okresu właściwość, a mianowicie – tendencję do niezależności i wzbogacania

swego „ja”. W pierwszym podokresie obserwujemy u dziecka reakcję opozycji, negatywizmu,

podkreślenie autonomii swojej osobowości. W mowie dziecka pojawia się zaimek „ja”

i odpowiednie końcówki koniugacyjne – przestaje ono mówić o własnych czynnościach

w trzeciej osobie. Posługuje się też już przymiotnikami dzierżawczymi.

Drugi podokres Wallon nazywa okresem „wdzięku”; dziecko pragnie wówczas

przypodobać się. Trzeci podokres charakteryzuje się rozwojem czynności naśladowczych

u dziecka, pierwszymi uczuciami zazdrości o ulubioną osobę. Dziecko w tym czasie chętnie

identyfikuje się z osobami ze swego otoczenia, w zabawach przyjmuje na siebie różne role.

P.A. Osterrieth wyróżnia okres między 3 a 6 rokiem życia i nazywa go okresem

rodzinnym. Jego zdaniem okres ten cechuje dominacja u dziecka obrazu matki oraz rozwój

silnego personalizmu.

Wiek przedszkolny, to bardzo ważny okres w życiu dziecka. Jest to bowiem czas

niezmiernie istotny dla kształtowania się osobowości człowieka, okres nabywania

doświadczeń ( jako pierwsze mocno utrwalonych). Okres przedszkolny jest pierwszym,

którego nie obejmuje amnezja dziecięca. W tym wieku najistotniejszym przemianom podlega

relacja z otoczeniem w zakresie uczenia się. Dziecko w wieku niemowlęcym

i poniemowlęcym uczy się według tzw. „własnego programu”. Znaczy to, że uczy się ono

spontanicznie, naturalnie, w każdych okolicznościach, niejako mimowolnie i przypadkowo.

„Uczenie się reaktywne” to druga forma uczenia się. Uczenie to odbywa się pod

kierunkiem dorosłego, który pełni rolę nauczyciela. Staje się ono działalnością celową,

ukierunkowaną, z wyraźnie wyodrębnionymi kolejnymi etapami. Działalność ta wymaga od

uczącego się coraz większej samodzielności intelektualnej, zdolności koncentrowania się na

wykonywanym zadaniu, wytrwałości w pokonywaniu pojawiających się przeszkód

4

i trudności, zdolności znoszenia coraz dłuższych napięć.

Wiek przedszkolny jest okresem przejściowym, w którym dziecko na przestrzeni lat

od 3 do 6 – 7 przechodzi do uczenia się według programów zewnętrznych. Opanowanie

nowych wiadomości i nabywanie coraz to bardziej złożonych umiejętności będzie przebiegało

optymalnie jedynie wtedy, gdy dziecko będzie kierowane przez dorosłego – nauczyciela,

który będzie dążył do tego, aby jego program stymulacji rozwoju dziecka i kierowania jego

przebiegiem stawał się owym „wewnętrznym” programem samego dziecka.

Myślę, że zmiany w rozwoju dziecka przedszkolnego można ująć w trzech

płaszczyznach:

-kształtowanie się coraz bardziej złożonych i wyżej zorganizowanych form

działalności,

-rozwój czynności przedmiotowych, który doprowadza do wyodrębnienia się

czynności życia codziennego i różnego typu zabaw,

-opanowanie mowy, która silnie zwrotnie oddziałuje na doskonalenie się działań

dziecka, mowa umożliwia nie tylko odtwarzanie własnych czynności dokonanych

uprzednio, przede wszystkim umożliwia przewidywanie – antycypowanie tego, co i

jak dziecko będzie wykonywało.

Osiągnięcia wieku niemowlęcego i poniemowlęcego (0 – 3 lat) dają dziecku

niezbędną, mimowolną niezależność od ludzi dorosłych w procesie poznawania otoczenia

fizycznego i społecznego. Sprawności lokomocyjne związane z przemieszczaniem własnego

ciała oraz sprawności manipulacyjne związane z aktywnym poznaniem otaczających dziecko

przedmiotów, stanowią narzędzie opanowania przestrzeni społecznej. W okresie

niemowlęcym eksploracyjne ruchy przybierają liczne formy aktywności sensoryczno –

motorycznej. Obok chwytania i dotykania pojawia się aktywne poznawanie poprzez ssanie

lizanie, gryzienie, kształtuje się wrażliwość na bodźce słuchowe i wzrokowe. Jest to

w rozwoju dziecka okres pobudzenia, opanowania podstawowych form kontaktu ze światem

zewnętrznym. Dlatego podstawową funkcją w tym okresie jest spostrzeganie.

W miarę rozwoju dziecka, gromadzenia się coraz większej liczby doświadczeń, ich

porządkowania się i różnicowania, coraz większego znaczenia zaczyna nabierać pamięć.

U dziecka rozszerza się perspektywa czasowa. Mowa pozwala przypomnieć sobie

wykonywane czynności i jej ponowne wykonanie, a także przypomnieć sobie zjawiska

i zdarzenia, które już minęły i dziecko ma w pamięci ich obraz i wyobrażenie. Rozwój

pamięci umożliwia przede wszystkim rozwój myślenia: od myślenia bezpośredniego opartego

5

na spostrzeganych związkach, do myślenia opartego na wyobrażeniach, uogólnionych

wspomnieniach.

Uogólnienia kształtują się i rozwijają u dziecka w wieku przedszkolnym. Jest to

pierwszy szczebel tzw. myślenia oderwanego od konkretnej sytuacji i czasu, co umożliwia

dziecku wyższy poziom obcowania z ludźmi i wzajemnego przekazu informacji. Dziecko

zaczyna myśleć kategoriami ogólnych wyobrażeń. Przechodzi więc z myślenia

egocentrycznego do myślenia intuicyjnego, wyobrażeniowego. Występowanie w myśleniu

wyobrażeń pozwala na wyodrębnienie się kolejnego etapu – myślenia słownego.

Myślenie dziecięce cechuje: animizm i antropomorfizm (czyli „ożywienie”

i „uczłowieczenie” przedmiotów, zjawisk i zdarzeń), niski poziom krytycyzmu występujące

niekiedy trudności w oddzieleniu fikcji od rzeczywistości, twórcza, ale i czasem nadmiernie

rozbudowana wyobraźnia, brak umiejętności różnicowania informacji przy ogromnej

chłonności poznawczej na wszelkie bodźce i wpływy, duży stopień elastyczności myślenia.

Na spostrzeganie dziecka zniekształcająco mogą oddziaływać emocje. Dziecko

bowiem bardzo intensywnie przeżywa swoje doznania. Z drugiej strony wpływa to dodatnio

na koncentrację przy wykonywaniu zadań. W okresie przedszkolnym zmianie ulega także

stosunek dziecka do samego siebie i innych ludzi. Następuje poszerzenie kontaktów

społecznych dziecka, najpierw na ludzi dorosłych, a potem rówieśników, Rozwijają się także

umiejętności społeczne jak: nawiązanie i podtrzymywanie kontaktu z innymi, współdziałanie,

coraz lepsza trafność spostrzegania społecznego i idąca za tym zdolność rozpoznawania

i uwzględniania w swoich działaniach punktu widzenia drugiej osoby. Rozwija się poczucie

tożsamości. Wiążą się z nim zaimki: „mój”, „mnie”, „ja”.

Na zakończenie swoich rozważań na temat dzieci w wieku przedszkolnym przedstawię

charakterystykę tych dzieci wg M. Przetacznikowej:

Dzieci trzyletnie:

-niski poziom samodzielności i zaradności, w dużym stopniu zależne

w zaspokajaniu swoich potrzeb od dorosłych,

-wąski zakres doświadczeń i ubogi zakres słownictwa, choć dziecko rozumie

znacznie więcej niż chce wypowiedzieć,

-

dominuje myślenie o charakterze sensoryczno – motorycznym, tzn.

w bezpośrednim kontakcie z przedmiotem, w działaniu przy udziale dorosłego,

-duża wrażliwość emocjonalna,

-rozbudzona wyobraźnia,

-łatwo rozpraszalna uwaga i duża męczliwość.

6

Dzieci cztero – pięcioletnie:

-

stają się bardziej samodzielne i zaradne,

-aktywność intelektualna nadal współistnieje z realnym działaniem,

-rozwój wyobraźni i fantazji ujawnia się m.in. w postawie badawczej (wiek pytań),

-żywe, ruchliwe, dociekliwe,

-

poznanie świata zarówno fizycznego jak i społecznego nadal powierzchowne.

Dzieci 5,5 – 7 letnie:

-lepiej przystosowane do pracy w zespole,

-zdolniejsze do dłuższego wysiłku,

-zdolne do dłuższego skupienia uwagi,

-mniej impulsywne,

-bardziej opanowane i odpowiedzialne,

-intensywniej rozwijają się uczucia wyższe – społeczne i estetyczne.

Ważna jest też refleksja, czy potrzebne jest dziecku przedszkole? Przedszkole

stanowi część niezbędnego dla rozwoju dziecka środowiska. Po pierwsze, wszystkie procesy

psychiczne, jak zauważył L.S. Wygotski (1978), a jego tezy wspierają wyniki współczesnych

badań, mają najpierw społeczny charakter, by czasem stać się indywidualnymi procesami

jednostki. W kontakcie z ludźmi uczymy się spostrzegać, zapamiętywać, rozwiązywać

problemy, mówić. Po drugie, w uczeniu się wielu czynności ważny jest nie tyle wiek, co

umiejętności.

Badania wykazują, iż w wielu sytuacjach lepszymi nauczycielami dziecka są jego

rówieśnicy niż dorośli (Tudge, Rogoff, 1995). To właśnie od innych dzieci uczą się

przedszkolaki zabaw, wyliczanek, opanowują zasady różnych gier. Kontakty z innymi

dziećmi ułatwiają im także poznanie własnych cech, umiejętności, sprawności, sprzyjają

tworzeniu się adekwatnego obrazu własnej osoby.

Posyłanie dziecka do przedszkola to dla dorosłego okazja, by poznać inne poglądy na

wychowanie, inne formy pracy z dzieckiem.

Dla rozwoju dziecka, a także dla rozwoju dorosłych występujących w roli rodziców

i wychowawców dziecka, potrzebne jest przedszkole. Wielu z nas może powiedzieć, iż

niemało z tego, co tak bardzo przydaje się w życiu, nauczyliśmy się w przedszkolu.

Opracowała

Ewa Ciećwierz

7

Literatura

1.T. Opolska: Jak zostać idealnym nauczycielem, „Edukacja w Przedszkolu”, Warszawa 2000/10
2.W. Pomykało (red): Encyklopedia Pedagogiczna, Warszawa 1993, s.125
3.J. Walczyna: Dylematy wychowania umysłowego dzieci w przedszkolu, „ Wychowanie w Przedszkolu”,
1988/3
4.A. Brzezińska, M. Burtowy: Psycho – pedagogiczne problemy edukacji przedszkolnej, Poznań 1985, s.50
5.K. Teborowska: Wiek przedszkolny w : Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży (red) M. śebrowska,
Warszawa 1972, s.235,236
6.St. Lipina: Wyzwalanie aktywności umysłowej dzieci, „Wychowanie w przedszkolu” 1987/1
7.J. Kopczyńska – Sikorska: Przedszkole XXI wieku – oczekiwania i refleksje, „Wychowanie w
przedszkolu” 2000/8
8.M. Przetacznikowa: Wiek przedszkolny w: Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży (red) M.
ś

ebrowska, Warszawa 1972, s.246

9.A. Siemińska: Przedszkola samorządowe – trudne problemy , „Wychowanie w Przedszkolu”, 1991/4

8