Historia architektury i sztuki, wykład 25.10.2012

(4) STAROŻYTNA GRECJA

Kultura egejska obejmuje wcześniejsze dzieje Grecji. Następna to kultura Starożytnej Grecji.

Kultura egejska

 kultura minojska – Kreta


kultura helladzka (achajska, mykeńska) – Mykeny

Kreta miała bardzo dogodne położenie. Znajdowała się na głównych szlakach handlowych
pomiędzy Egiptem, dzisiejszą Turcją (Anatolią) i innymi. Była na skrzyżowaniu wszystkich
szlaków i miała naturalną predyspozycję do bycia centrum wymiany produktów.

Nie wiemy skąd mieszkańcy przybyli na tę wyspę. Wyposażeni byli w bardzo dobrze rozwiniętą
flotę. Importowano zboże z Egiptu i Mezopotamii, sprzedawano je na kontynent. Handlowali
winem i oliwą. Te trzy produkty były podstawą handlu.

Kultura minojska była wyizolowana, bezpieczna na wyspie.


Miasta-pałace na Krecie.

To coś na kształt zespołu centrum miast. Budynki mieszkalne, sklepy, teatr, rzemieślnicy, miejsce
na pokazy artystyczne itd.

Znano kilkanaście obiektów tego typu na Krecie. Najlepiej znane jest Knossos odkryte w latach 20.
XX wieku i które w starożytności leżało nad brzegiem morza. Knossos wzniesiono
najprawdopodobniej około 3tys lat p.n.e., ale trudno to określić dokładnie. Wyróżniamy przy takich
budowlach epokę pałaców starszych oraz epokę pałaców młodszych.

Dzisiaj jako turyści oglądamy tylko pozostałości centrum tych zespołów osadniczych, natomiast w
starożytności ten zespół był otoczony jeszcze zabudową mieszkaniową. Jest to obiekt wykonany z
kamienia przygotowanego w nieco innej technice niż w Egipcie czy Mezopotamii.

Mamy tam dwa główne ośrodki turystyczne:

Knossos na północnym wybrzeżu
Fajstos na południowym.

Knossos zostało odbudowane według naszych wyobrażeń, to rekonstrukcja. Użyto również betonu,
co zmienia nieco jego wygląd.


Na Krecie po raz pierwszy zastosowano kolor w innej funkcji niż dekoracyjna. Występuje tu jako
informacja o charakterze przestrzennym.
Widać to np. na kolumnach: zastosowanie czarnych trzonów było zarezerwowane dla strefy
prywatnych apartamentów władcy i miejsc sprawowania przez niego władzy. Czerwone i inne były
dedykowane przestrzeni publicznej.

Kreteńczycy nie prowadzili wojen. Wpływały na to:

Warunki społeczno-gospodarcze.

Wszystkie państwa były jakoś powiązane z nimi gospodarczo

Warunki terytorialne.

Kreta była ogromna, trudno było do niej dotrzeć i miała dobre warunki obronne. Nie
występują tam żadne wierze, mury, fortyfikacje. Tylko luźno rozmieszczone domy.

Odnaleziono specjalne pojemniki (p...?). Znalezione dziś nasiona, które były w nich
przechowywane wciąż są zdolne do kiełkowania.


Słynne freski
„Woltyżerka na byku”. Bardzo optymistyczna radosna scena, pokazująca zabawę i dobrą
obserwację rzeczywistości. Szczegóły anatomiczne byka bardzo dokładne, proporcje sylwetek ludzi
nienaturalnie wydłużone. Kolorystyka dosyć umiarkowana. Kreteńczycy stosowali tylko siedem
kolorów, ponieważ taki rodzaj barwników był na Krecie dostępny.

Freski były dekoracją pomieszczeń, np. rekonstrukcja sali tronowej. Barwy dosyć intensywne,
pokazujące pewną dojrzałość artysty. Motywy geometryczne, rośliny, ptaki. Można powiedzieć, że
malarstwo na Krecie jest bliskie dzisiejszemu.


Rzeźba minojska

Figurki terakotowe
Powstają przez uformowanie i wypalenie. Pojawia się interesujący trend w rzeźbie, który umożliwia
zróżnicowanie rysów ludzi. Mamy personalizacje. Nie wiemy, czy są to portrety żyjących postaci,
którym przypisano atrybuty boskości, czy to pewne wyobrażenie o bogach.


Jeśli chodzi o koniec tej kultury, to interpretacja o katastrofie naturalnej jest najpewniejsza według
uczonych. Mógł temu pomóc wybuch pobliskiego wulkanu.



Kultura helladzka - Achajowie

przybyli około XVIII w p.n.e., czyli w 2 tysiącleciu p.n.e.

Charakterystycznym obiektem, który jest najlepiej rozpoznany przez archeologów to znów dwa
obiekty – Mykeny i Tiryns.


Mykeny to miasto, gród warowny położony w naturalnych warunkach obronnych i dodatkowo jest
otoczony fortyfikacjami. Achajowie byli plemieniem wojowników, którzy podbijali teren,
zajmowali go i później administrowali nim.

Mykeny zostały wybudowane przez Achajów do zarządzania północno-zachodnią częścią
Peloponezu.

Umieszczono tę twierdzę na płaskowyżu na szczycie wzgórza. Dostęp był tylko z jednej strony, z
pozostałych są urwiste skały. Kształt ma dostosowany do miejsca. Dlatego Mykeny wyglądają na
bardziej skoncentrowane. Początek zagospodarowania to wybudowanie muru. Jego ślady są
widoczne jeszcze dzisiaj na współczesnym zdjęciu satelitarnym. Wykonany był z kamienia w
specyficznej technice. Dzisiaj nazywamy ją murem cyklopowym. Podobnie jak w innych
kulturach właściwie nie stosowano zaprawy. Taki kamień miał kilkaset kg. Mur jest nadbudowany
na litej skale, zatem jego wysokość jest podwyższona o skałę. Niemożliwe było przeskoczenie go,
zrobienie w nim wyłomu również nie byłoby łatwe.



Budowano tam zespoły budowli nazywane dziś megalonami. Megalony budowane na planie
prostokąta były bardzo bogato zdobione freskami, barwami. Na zewnątrz sprawiały wrażenie
surowych i poważnych, a wnętrza były żywe, wesołe.

„Brama lwicy” – główne wejście do Myken.
Płaskorzeźba jest konsekwencją pewnego rozwiązania technicznego. Wyłom w murze nachodzi z
obu stron na bramę w nierównych płaszczyznach, żeby utrzymał ciężar.

Grób Agamemnona (Skarbiec Atreusza). To nazwy literackie. Kiedy przybywali tam badacze
często nadawali miejscom nazwy związane z Iliadą i Odyseją.
Tolosy to nazwa architektoniczna tego obiektu. To budowle interpretowane dwojako. Na pewno
były to grobowce. Były tam również kanały dostarczające świeże powietrze. Część badaczy
przypuszcza, że było to miejsce dodatkowego schronienia w przypadku agresji z zewnątrz.

Tolosy są położone poza obszarem twierdzy, są zamaskowane. Widzimy tylko wejście do nich. W
starożytności były one jeszcze przykryte ziemią. Mogły wyglądać jak wzgórza. Być może używano
ich jako miejsce negocjacji w sprawie okupu.

Tolos jest zbudowany na planie koła.
Kształt kopuły pozornej. Jeżeli mówimy o kopule to mamy do czynienia z formą odpowiadającą
połową wysokości kuli. Natomiast kopuła pozorna wygląda jak stożek, nie jest z konstrukcyjnego
punktu widzenia czaszą. To bardzo duży postęp techniczny, bo ten budynek na planie koła nie ma
wewnątrz żadnych podparć.

Architektura zdominowana przez funkcje obronne. Z zewnątrz bardzo surowa, wewnątrz bardzo
funkcjonalna.

W obrębie twierdzy często znajdowała się dodatkowa fortyfikacja, twierdza w twierdzy, w której
znajdujemy siedzibę władcy. Ta skala ufortyfikowania była dominującą cechą układu
przestrzennego.


Mykeńczycy, czy też Achajowie byli również wytwórcami interesujących artystycznie przykładów
sztuki. Znamy ich malarstwo, wyroby jubilerskie, pojedyncze przykłady ceramik.

Najbardziej znanym przykładem są maski, które odkryto w Tolosach. Były to maski pośmiertne.
To atrybut przypisany do władcy, wybitnego wodza nakładany na jakiego twarz po śmierci. Są
zróżnicowane, w pewnym sensie portrety, nie wiemy na ile wierne. Wykonane z blachy złotej w
jednolitym kawałku. W jakiś sposób odciskały kształt człowieka. Prawdopodobnie była to
klasyczna technika odlewu – odlew twarzy w glinie, modelowano to itd. Maski dotyczyły tylko
wizerunków męskich.

Wyroby jubilerskie
Zróżnicowane. Ciekawe techniki. np. „pozwijany” kolczyk.
Rzemiosło Achajów znamy przede wszystkim z wyrobów złotniczych


Malarstwo
Freski achajskie w Tiryns
Przedstawiają charakterystyczną tematykę. Polowanie. Sfora psów atakująca dzika. Walka,
zwycięstwo, siła.

Podobnie prezentowane są sceny przedstawiające ludzi. Mężczyźni prowadzący zapasy nad jakimś
zbiornikiem wodnym. Tematyka idealizuje kult wojny, ciała, sprawności fizycznej. Przedstawiani są
zazwyczaj ludzie młodzi.

Postać wojownika, który niesie przed sobą jakieś dary. Niektórzy twierdzą, że jest to postać kobiety.
Charakterystyczny jest typ dekoracji, który nazwalibyśmy dziś szlaczkiem. Nie zajmował całej
ściany, to element kompozycyjny, klasycznie dekoracja wyglądała tak, że była jakaś scena i motyw
zdobniczy.

Jest to tematyka realistyczna. Nie ma przedstawień bogów, tylko obserwacja rzeczywistości.
Mamy zieleń, która jest trudna do uzyskania z minerałów.

„Kto mieczem wojuje, od miecza ginie”
W XII w p.n.e. na obszar Achajów najechały plemiona Dorów, których rodowód nie jest do końca
wyjaśniony. Najazd Dorów był dosyć znaczącym momentem w rozwoju architektury. Podlegali ich
inwazji nie tylko Achajowie w południowej części


STAROŻYTNA GRECJA WŁAŚCIWA – Dorowie, Jonowie

 okres archaiczny – od 1200 do 500 p.n.e.
 okres klasyczny – 500 do 450 p.n.e.
 okres hellenistyczny – 450 do 200 p.n.e. (143r p.n.e. - data wcielenia Grecji do Imperium

Starożytnego Rzymu.)

Szybki rozwój sztuki, duża zmienność stylu. Co 50 lat zmieniają się cechy architektury, sposób
dekoracji i style w rzeźbie.

Położenie terytorialne
Teren górzysty, pocięty różnymi dolinami. Dzisiaj trudno to sobie wyobrazić, ale w czasach
starożytnych był porośnięty gęstymi lasami cedrowymi. Żyła tam dość liczna populacja lwów
europejskich. Ten gatunek wyginął już w starożytności (imperium rzymskie).

Dostępność różnych materiałów budowlanych – zarówno drewna jak i kamienia.

Ten obszar mógł generować bardzo zróżnicowaną architekturę. Dorowie zjednoczyli południową
część półwyspu bałkańskiego wraz z Peloponezem oraz część wysp.

Około VII wieku Jonowie pod naporem Dorów zaczęli stosować kolonizację, osiedlali się na innych
obszarach. Opuszczali Grecję kontynentalną, płynęli najpierw morzem egejskim, przemieszczali się
na zachód i zakładali kolonie. Dziś kolonizacja kojarzy nam się negatywnie, lecz wtedy wyglądała
inaczej.

Kolonizacja to pokojowe zakładanie nowych osiedli ludzkich. Kolonizujemy teren, który nie jest
zagospodarowany.

Podstawą było rzemiosło i handel.
Zakładano kolonie na wybrzeżach Morza Śródziemnego. Między innymi, Marsylia założona przez
Jonów w VI w p.n.e., Syrakuzy.
Była to dystrybucja wzorców sztuki i architektury na inne obszary.

Szybka zmienność stylu powodowała, że charakteryzowała się pewną ciągłością w formie budowli i
typie budowli, rozwiązania konstrukcyjne, a zmienność dotyczyła detali konstrukcyjnych i
dekoracji.

Wyróżniamy tzw. „porządki”. Dlaczego nie style? Porządek to nieco mniejszy zakres wspólnych
cech niż w obrębie stylu. Porządek jest związany tylko i wyłącznie z architekturą i precyzuje tylko
pewne elementy.

Porządki:

Dorycki,

Joński,

Koryncki.

Odnosiły się do kształtu kolumny.

Uznawali, że matematyka jest definicją piękna. Idealne proporcje matematyczne. Poszukiwali
różnych zależności między wysokością kapitela, a szerokością trzonu itd. W każdym porządku były
ustalone ścisłe proporcje. Matematyzacja piękna.

Im porządek młodszy, tym smuklejszy, drobniejszy i ma więcej elementów.
dorycki (archaiczny)→ joński (klasyczny)→ koryncki(hellenistyczny)
oczywiście w praktyce nie było to tak oczywiste, mieszały się


Akropol Ateński

Akropolis lub Akropol to wzgórze świątyń. Wyodrębniona część miasta, której przeznaczeniem są
świątynie. Miasto oddane jest w opiekę jednemu głównemu bogowi, ale są też inni, których trzeba
prosić o wsparcie, więc są też inne świątynie.

Akropolis występuje w każdym mieście greckim

Akropolis ateńska miała funkcje reprezentacyjne.

Btw, na propylejach na akropolu regularnie wysypuje się nowe kamienie, ponieważ turyści je
zbierają, myśląc że zabierają ze sobą historię. Heh. Takie śmieszne.

Partenon – świątynia Ateny dziewicy
W porządku doryckim. Ruina świątyni. Rozumienie świątyni nie było takie jak dzisiaj. Nie chodzili
tam, żeby się modlić. W świątyni znajdował się posąg ozdobiony złotem i drogimi kamieniami.

Zwyczajny Ateńczyk oddawał hołd bogu w imprezie zwanej „procesją panatenajską”. Świątynia
była obiektem do oglądania z zewnątrz bardziej niż do użytkowania wnętrza. Stąd kolumnada, która
tworzy pewną formę, a jednocześnie światłocień.

Kolumny były budowane z wybrzuszeniem (emphasis), z powodu tendencji oka do zwężania
obrazu. Budowano je z pierścieni kamiennych nakładanych na drewniany trzon.
Kamelury. Były elementem dekoracyjnym. Sposób robienia takich żłobkowań to kamelurowanie.
Robiono to po to, aby na kamieniu rozkładał się światłocień. Mieli świadomość, że o różnych
porach dnia obiekt będzie wyglądał zupełnie inaczej w zależności od oświetlenia.

Akropolis zawsze była w najwyższym punkcie miasta.

Świątynia stoi na kilku stopniach, a nie na ziemi. Wyeksponowana do oglądania ze wszystkich
stron. Gdzie w obiekcie jest fasada? Trudno na to odpowiedzieć. Budynek ogląda się jak rzeźbę, z
czterech stron.

Erechtejon z kolumnami w postaci kobiet
kolumny w postaci kobiet – kariatydy
kolumny w postaci mężczyzn – atlasy

Dzisiaj budowle Starożytnej Grecji są szarobure, dawniej były barwne i krzykliwe. Barwy zostały
zmyte przez deszcze, wiatry, czas. Była to architektura barwiona z zewnątrz i wewnątrz bardzo
kolorowo.

Świątynia Ateny – Nike (Apteros)

Zespół Apollina, Delfy
Miasta greckie miały swoje specjalizacje funkcjonalne. Wszystkie zajmowały się handlem,
rzemiosłem, wydarzeniami bieżącej organizacji życia społecznego, ale miały też szczególne
przeznaczenie.

Delfy były słynne z obecności wyroczni.
W świątyniach były kapłanki przepowiadające przyszłość. Taka kapłanka nazywana była Pytią.
Obecność wyroczni delfickiej generowała masowy ruch ludności.
To przykład rozwiązania architektonicznego obiektu związanego ze szczególną funkcją.

Amfiteatr w Delfach.
W sumie słowo amfiteatr nie do końca jest tu zasadne

Teatr grecki to obiekt wzniesiony w otwartej przestrzeni. Jest to widownia kamienna w układzie
amfiteatralnym. Część centralna, niezabudowany obszar to miejsce, gdzie wystawiano
przedstawienie. Za sceną znajdował się zespół budowli, pomocniczy element umożliwiający
wystawianie przedstawień. Grecy byli w przedstawieniach bardzo nowocześni. Nie mieli dekoracji.
Występowali tylko mężczyźni. Zatem jest to obiekt, który musiał wykorzystywać naturalne
ukształtowanie terenu. Te obiekty są fenomenalnie rozwiązane akustycznie. Kąt nachylenia siedzisk
i sposób ukształtowania widowni każdorazowo był dostosowywany do lokalizacji, dlatego teatry
wyglądały bardzo różnie.

Delfy, rekonstrukcja sanktuarium

Poliklet Młodszy – Teatr w Epidauros
Zupełnie inny układ. Teatry greckie nazywa się teatrami – nie mówi się amfiteatr, bo to co innego.
W GRECJI JEST TEATR
Później poznamy teatr o układzie amfiteatralnym

Stoa
W okresie archaicznym była monarchia, w klasycznym demokracja bezpośrednia.
Demokracja wymusiła określone rozwiązania architektoniczne. Demokracja przedstawicielska
dzisiaj obejmuje wszystkich obywateli. Tam demokracja bezpośrednia dotyczyła tylko ludzi
wolnych, a wśród tej rzeszy ludzi wolnych tylko mężczyzn i to w ściśle określonym wieku. W
związku z tym liczba ludzi decydujących zmniejszała się do 2-3 tysięcy.

Agora – miejsce spotkań. Były prostokątami, dzielono je na place służące wydarzeniom
publicznym i wydarzeniom handlowym. Ta z funkcjami reprezentacyjnym jest łatwa do
odróżnienia, bo miała stoę – dach.

Gimnazjon – rodzaj zadaszonej hali sportowej, czyli obiektu kultu sportu, który został później
poszerzony o część związaną z klasyczną edukacją chłopców.

Stadion – miara długości, na której ścigali się sportowcy. Zatem układ stadionu to bieżnia otoczona
trybunami. Ścigano się biegając, a później również w wyścigach rydwanów. Rzucano też
oszczepem, pchano kulą.

Specjalizację Delf już znamy.
Olimpia była słynna z igrzysk. Olimpiada w Starożytnej Grecji to czas między igrzyskami, ale
dzisiaj zmieniło znaczenie.

Świątynie Greckie znajdujemy w różnych lokalizacjach basenu Morza Śródziemnego.

Milet – odbudowa Hippodamosa
Został spalony przez Persów. Rozpisano konkurs, zupełnie jak współcześnie, wygrał go
Hippodamos. Miasto z układem bloków urbanistycznych, z prostokątną siatką ulic. Planowo
założone miasto greckie, które powstało w V wieku p.n.e. Wg tego wzorca budowano głównie w
epoce hellenistycznej.


STAROŻYTNA GRECJA
ewolucja rzeźby
ceramika

ewolucja stylu jeszcze szybsza niż w architekturze.

Posąg kory archaicznej
Kora, czyli postać kobiety. Ma ona spersonalizowane rysy. To opracowanie sylwetki jest dosyć
uproszczone. Mamy zachowane proporcje, ale zbyt wiele o kształcie ciała nie wiemy, bo jest
zamaskowane tkaniną, która nie jest zbyt dokładnie przedstawiona, tak jak włosy, rysy itd.

Kouros (z Melos)
Mężczyzna.
Kory są odziane, Kourosy są nadzy.

Posejdon z Artemizjonu
Zarówno Posejdon jak i Zeus byli bogami seniorami. Tutaj mamy obraz mężczyzny umięśnionego,
o pięknych proporcjach, kształt fryzury charakterystyczny dla młodych mężczyzn.
Jest to postać, która ma jakby zatrzymany ruch. Nie jest dynamiczna, tylko statyczna, ale
odczytujemy z tej postaci, że obrazuje pewną gotowość do wykonania ruchu, inaczej niż postać
kourosa. Wykonany w brązie. Najpierw sporządzano glinianą formę, a potem odlewano w metalu.

Posąg Woźnicy z Delf.

Nike z Samotraki (Luwr, Paryż)
Rzeźba grecka nie funkcjonowała jako wolno stojący obiekt, ale była elementem architektury,
warto o tym pamiętać. Dzisiaj nie widzimy kontekstu architektonicznego rzeźb greckich.

Wenus z Milo
i przy Nike i przy Wenus mamy postać częściowo zakrytą szarfą. Rzeźby marmurowe, oddające
kunszt artysty.

Fryz Partenoński (british museum london)
Rzeźba wyrąbana z Akropolu.

Poliklet, Doryforos
Nie mają zmarszczek, brzuchów, to idealne sylwetki.

Myron – Dyskobol

Grupa Laokoona
Scena z mitologii, napaść węży na ojca i dwóch synów. Realizm. Widzimy cierpienie, twarz
cierpiącego ojca i umierających chłopców.

Chłopiec wyciągający cierń z nogi

Umierający Gal
śmierć niewolnika

Ołtarz pergamoński (muzeum pergamońskie w Berlinie)
obiekt wywieziony z Pergamonu.



Ceramika

Wazy – normalne pojemniki, które służyły do przechowywania płynów i innych

Amfory – na wino

Lekyty – amfory na oliwę.

Dekoracja podzielona na style:

Styl geometryczny. Proste paski
Styl czarnofigurowy. Czarne figury na jasnym tle.
Styl czerwonofigurowy. Czerwone figury na czarnym tle.

Czarnofigurowa waza Francois

Waza czarnofigurowa „Achilles i Ajaks grający w kości”

Styl orientalizujący