WPROWADZENIE

£acina by³a przez oko³o tysi¹c lat jêzykiem zjednoczonej Europy, a przez nastêpne stulecia – a¿ do

XVIII wieku – wspólnym jêzykiem europejskiej nauki. Nic wiêc dziwnego, ¿e wówczas znajomoœæ

tego jêzyka by³a niezbêdn¹ przepustk¹ do œwiata ludzi kulturalnych i wykszta³conych. Dziœ ³acina

jako jêzyk miêdzynarodowy ust¹pi³a miejsca tzw. jêzykom kongresowym (g³ównie angielskiemu),

nie mo¿na jednak zapominaæ, ¿e wci¹¿ – wraz z grek¹ – dostarcza fundamentów dla terminologii

naukowej z ró¿nych dziedzin. Nale¿y te¿ podkreœliæ, ¿e ca³a kultura Europy Zachodniej powsta³a na

zrêbach staro¿ytnej kultury œródziemnomorskiej Greków i Rzymian. Dlatego jeszcze i dziœ znajo-

moœæ jêzyka Cycerona i Cezara pozwala na pe³niejsze i swobodniejsze czerpanie z tej skarbnicy,

a z kolei jego nieznajomoœæ prowadzi do odciêcia od korzeni naszej cywilizacji. Wiele osób dosko-

nale to rozumie i dlatego widoczne jest du¿e zainteresowanie kultur¹ antyczn¹, a tak¿e ³acin¹.

Trzeba jednak podkreœliæ, ¿e jêzyk ³aciñski nie s³u¿y, tak jak np. jêzyk angielski czy hiszpañski, do

porozumiewania siê w sprawach codziennych. Ci, którzy pos³ugiwali siê tym jêzykiem na co dzieñ,

dawno zmarli; mówi¹ jedynie do nas przez swoje pisma: traktaty naukowe, kroniki historyczne,

a tak¿e dzie³a literackie najwy¿szej próby, których poznawanie za poœrednictwem przek³adu nie po-

zwala na kosztowanie w pe³ni ich artyzmu. Dlatego celem kursu jêzyka ³aciñskiego bêdzie nabycie

umiejêtnoœci rozumienia tekstu czytanego, czêsto o doœæ skomplikowanej strukturze gramatycznej

i wyszukanym s³ownictwie. Ta metoda nauki wymaga z kolei wiêkszego nasycenia materia³u gra-

matyk¹, a tak¿e poznania s³ownictwa z innych obszarów tematycznych, ni¿ jest to stosowane w na-

uce jêzyków nowo¿ytnych.

Staraliœmy siê od pocz¹tku udostêpniæ naszym studentom teksty najwiêkszych pisarzy staro¿ytne-

go Rzymu – najpierw w opracowaniu dostosowuj¹cym je do mo¿liwoœci osoby dopiero wtajemni-

czanej w tajniki jêzyka ³aciñskiego, a w dalszych lekcjach coraz bardziej zbli¿one do postaci orygi-

nalnej. Poznasz ró¿ne zagadnienia zarówno z ¿ycia codziennego (dom, rodzina), jak i spo³ecznego

(pañstwo, prawo, religia, przyjaŸñ itp.), w takim ujêciu, w jakim widzieli je staro¿ytni Rzymianie.

W ka¿dym zeszycie umieszczamy te¿ spor¹ porcjê ³aciñskich sentencji i wyra¿eñ obecnych od

wieków w kulturze europejskiej, które stanowi¹ dziœ jeszcze ¿yw¹ ga³¹Ÿ tego jêzyka, obwo³anego

nies³usznie jêzykiem martwym.

W naszym kursie stosujemy tzw. wymowê tradycyjn¹ (pochodz¹c¹ z czasów póŸnego antyku, a rozpo-

wszechnion¹ w œredniowieczu i czasach póŸniejszych). Taki wariant wymowy zosta³ bowiem przyjêty

w Polsce (w szkolnictwie, medycynie i farmacji, w tradycyjnej liturgii katolickiej). Trzeba jednak zazna-

czyæ, i¿ wymowa tradycyjna pod wieloma wzglêdami ró¿ni siê od wymowy rekonstruowanej dla kla-

sycznej ³aciny, czyli tej, któr¹ pos³ugiwali siê Cyceron, Cezar czy Wergiliusz.

Jeœli chodzi o sposób wymawiania (artykulacji) poszczególnych dŸwiêków, przyjê³o siê, i¿ przed-

stawiciel ka¿dej nacji wymawia je zgodnie ze zwyczajami panuj¹cymi w jego jêzyku ojczystym.

Nie trudno zgadn¹æ, czy recytuj¹cy Eneidê Wergiliusza jest Niemcem czy W³ochem. Dlatego te¿

dla jêzyka ³aciñskiego nie stosuje siê miêdzynarodowego systemu transkrypcji fonetycznej (IPA),

a ucz¹cy siê ³aciny nie musi wykonywaæ ¿mudnych æwiczeñ maj¹cych zmieniæ jego nawyki arty-

kulacyjne. Dla Polaka zdobycie umiejêtnoœci odczytywania tekstu ³aciñskiego jest bardzo ³atwe,

poniewa¿ poszczególne litery oznaczaj¹ niemal zawsze te same dŸwiêki co w polszczyŸnie.

Efektywnoœæ nauki gwarantuje sta³a i powtarzalna struktura poszczególnych zeszytów lekcyj-

nych. W ka¿dym zeszycie znajdziesz dwie lekcje. Ka¿da lekcja sk³ada siê z dwóch czêœci podzie-

lonych na sekcje. W sekcjach A i B (z wyj¹tkiem A4) wprowadzony jest nowy materia³ leksykalny

i gramatyczny. Znajdziesz w nich te¿ – szczególnie na pocz¹tku kursu – uwagi na temat wymowy

³aciñskiej oraz krótkie æwiczenia fonetyczne. Sekcje C i A4 s³u¿¹ powtórzeniu i utrwaleniu zdoby-

tej wiedzy. Ka¿da lekcja koñczy siê zestawieniem najwa¿niejszych regu³ gramatycznych w niej

wprowadzonych. Na koñcu zeszytu natomiast znajduje siê praca domowa, klucz do æwiczeñ z sek-

cji C i A4 oraz s³owniczek zawieraj¹cy wszystkie s³ówka i zwroty wprowadzone w obu lekcjach.

– 1 –

Æwiczenia w sekcjach A (z wyj¹tkiem A4) i B polegaj¹ na uzupe³nieniu luk oraz przekszta³ceniu

i t³umaczeniu zdañ. Zosta³y dobrane w taki sposób, by umo¿liwiæ natychmiastowe zastosowanie

i sprawdzenie wiedzy leksykalnej i gramatycznej zdobytej w danej sekcji. Prawid³owe odpowiedzi

zaznaczone s¹ czerwonym drukiem. Zanim zaczniesz udzielaæ odpowiedzi, czerwony tekst nale¿y

zas³oniæ do³¹czonym do kursu specjalnym filtrem. Jest to istotny element wspomagaj¹cy samo-

dzieln¹ naukê. Tekst powinien byæ ods³oniêty dopiero po samodzielnym rozwi¹zaniu æwiczenia,

przet³umaczeniu zdania itd. – wówczas masz mo¿liwoœæ na bie¿¹co sprawdziæ poprawnoœæ wybra-

nego przez siebie rozwi¹zania.

Æwiczenia zamieszczone w sekcjach C1, C2, C3 i A4 s¹ bardziej urozmaicone i maj¹ na celu po-

wtórzenie i ugruntowanie wiadomoœci zdobytych w kilku sekcjach, ca³ej lekcji b¹dŸ obu lekcjach.

Ka¿de æwiczenie nale¿y wykonaæ samodzielnie, a nastêpnie sprawdziæ poprawnoœæ udzielonych

odpowiedzi z kluczem zamieszczonym przed koñcz¹cym zeszyt s³ownikiem i z kaset¹.

Na kasecie nagrano wszystkie ³aciñskie teksty: nowe s³ówka, dialogi i teksty zwarte, æwiczenia

i ich rozwi¹zania, przyk³ady s³ówek i zdañ wystêpuj¹cych w regu³kach. Teksty polskie o mniej-

szym znaczeniu merytorycznym zosta³y skrócone lub pominiête. Ponadto nie zosta³y nagrane nie-

które informacje gramatyczne. Czêste s³uchanie kasety pozwoli Ci oswoiæ siê z brzmieniem

dŸwiêków i prawid³owym akcentowaniem wyrazów w jêzyku ³aciñskim oraz szybko opanowaæ za-

sady wymowy. Radzimy wiernie naœladowaæ wymowê lektorów, korzystaæ z uwag zamieszczo-

nych w zeszytach, powtarzaæ na g³os s³owa, zwroty czy ca³e zdania.

Dodatkowymi czynnikami u³atwiaj¹cymi przyswajanie wiedzy s¹ specjalne symbole graficzne

stosowane na marginesach oraz okreœlone rozwi¹zania typograficzne stosowane w tekstach

lekcji:

napisany kursyw¹ tekst znajduj¹cy siê przy tym symbolu zawiera nowe informacje dotycz¹ce gra-

matyki oraz u¿ycia s³ówek

æwiczenia oznaczone tym znakiem maj¹ na celu skontrolowanie znajomoœci nowych s³ówek, gra-

matyki lub wymowy (dotyczy sekcji A i B, z wy³¹czeniem sekcji A4)

ten znak oznacza nowe s³ówka i wyra¿enia

Nasze kursy wyró¿niaj¹ siê bezpoœrednim stylem wyk³adu. Mamy nadziejê, ¿e ten sposób zwraca-

nia siê do Ciebie w materia³ach lekcyjnych spotka siê z Twoim zrozumieniem. W jêzyku ³aciñskim

nie ma formy, która mog³aby odpowiadaæ polskiej formie grzecznoœciowej „Pan/Pani”. Rzymianie

zwracali siê do siebie zawsze w 2 osobie, nawet niewolnik do swojego pana.

– 2 –

w ramkach zamieszczone s¹ dodatkowe informacje dotycz¹ce gramatyki, u¿ycia s³ówek

lub wymowy

LEKCJA 1 CZÊŒÆ PIERWSZA

A1

Lekcja pierwsza jest poœwiêcona tak bliskiemu nam wszystkim zagadnieniu, jakim jest przyjaŸñ.

Na pocz¹tek prezentujemy kilka sentencji – „z³otych myœli” – jakie przejêliœmy od Rzymian.

Przed wys³uchaniem pierwszego tekstu zapoznaj siê ze s³ówkami i wyra¿eniami, które w nim wy-

stêpuj¹. Podajemy tu, jak w wiêkszoœci dobrych s³owników ³aciñsko-polskich, rzeczowniki

w dwóch formach: mianowniku i dope³niaczu liczby pojedynczej – to pomo¿e zaliczyæ je do odpo-

wiedniej deklinacji i utworzyæ formy pozosta³ych przypadków. Przymiotniki podajemy w trzech

rodzajach (mêskim, ¿eñskim i nijakim) w mianowniku liczby pojedynczej. Czasowniki podajemy

na razie w takiej formie, w jakiej wystêpuj¹ w tekœcie. T³ustym drukiem zaznaczono samog³oskê

sylaby, na któr¹ pada akcent.

Nagraliœmy na kasecie ka¿de s³owo. Ty te¿, s³uchaj¹c kasety, powtórz na g³os ka¿de s³owo i wyra-

¿enie; zwróæ tak¿e uwagê na polskie t³umaczenie:
de (+ abl.)

– o (przyimek), np. de amicitia – o przyjaŸni

amicitia, amicitiae

– przyjaŸñ

maximus, maxima, maximum

– najwiêkszy, –a, –e

bonum, boni

– dobro

est

– jest

multa

– wiele

enim

– bowiem

gaudium, gaudii

РradoϾ

sunt

– s¹

in (+ abl.)

– w (przyimek), np. in amicitia – w przyjaŸni

natura, naturae

– natura

ipsa

– sama (osobiœcie), np. natura ipsa – sama natura

peperit

– zrodzi³, zrodzi³a

itaque

– przeto

sine (+ abl.)

– bez (przyimek), np. sine amicitia – bez przyjaŸni

vita, vitae

– ¿ycie

nullus, nulla, nullum

– ¿aden, ¿adna, ¿adne

firmissimus, firmissima, firmissimum

– najtrwalszy, –a, –e, bardzo trwa³y, –a, –e

inter (+ acc.)

– miêdzy, pomiêdzy (przyimek), np. inter domi-

num et servum – miêdzy panem a niewolnikiem

aequus, aequa, aequum

– równy, –a, –e, np. inter aequos – miêdzy równymi

dominus, domini

– pan

et

– i

servus, servi

– niewolnik, s³uga

verus, vera, verum

– prawdziwy, –a, –e

sempiternus, sempiterna, sempiternum

– wieczny, –a, –e

tamen

– jednak

poculum, poculi

– kielich; pocula – kielichy

inter pocula

– przy kieliszku

contracta

– zawi¹zana

plerumque

– przewa¿nie

vitreus, vitrea, vitreum

– szklany, –a, –e, kruchy, –a, –e (jak szk³o)

– 3 –

Zapewne nie zapamiêta³eœ wszystkich s³ówek, ale nie przejmuj siê tym zbytnio. Przyswoisz je so-

bie, s³uchaj¹c tekstu i wykonuj¹c æwiczenia zawarte w tej sekcji. Pos³uchaj zatem nagrania uwa¿-

nie, staraj¹c siê wy³owiæ z niego jak najwiêcej znaczeñ:
De amicitia.
Maximum bonum est amicitia: multa enim gaudia sunt in amicitia. Amicitiam natura ipsa peperit.

Itaque sine amicitia vita est nulla. Amicitia firmissima est inter aequos: inter dominum et servum

nulla amicitia est. Verae amicitiae sempiternae sunt, tamen amicitia inter pocula contracta

plerumque vitrea est.

Pos³uchaj tekstu jeszcze raz i powtarzaj za lektorami ka¿de zdanie (oprócz t³umaczenia zdañ ³aciñ-

skich w poprawnej polszczyŸnie podajemy w nawiasie t³umaczenie bardziej dos³owne, chocia¿

niezupe³nie zgodne z normami jêzyka polskiego):
De amicitia.

– O przyjaŸni.

Maximum bonum est amicitia:

– Najwiêkszym dobrem jest przyjaŸñ:

multa enim gaudia sunt in amicitia.

– wiele bowiem radoœci jest (dos³. liczne bowiem

radoœci s¹) w przyjaŸni.

Amicitiam natura ipsa peperit.

– PrzyjaŸñ sama natura (dos³. natura sama)

zrodzi³a.

Itaque sine amicitia vita est nulla.

– Przeto bez przyjaŸni nie ma ¿ycia (dos³. ¿ycie

jest ¿adne).

Amicitia firmissima est inter aequos:

– PrzyjaŸñ najtrwalsza jest miêdzy równymi:

inter dominum et servum nulla amicitia

est.

– miêdzy panem a niewolnikiem nie ma przyjaŸni

(dos³. przyjaŸñ jest ¿adna).

Verae amicitiae sempiternae sunt,

– Prawdziwe przyjaŸnie s¹ wieczne (dos³. wieczne

s¹),

tamen amicitia inter pocula contracta

plerumque vitrea est.

– jednak przyjaŸñ zawarta przy kieliszku (dos³. wœród

kielichów) przewa¿nie jest krucha (dos³. krucha

jest).

Nasze wyjaœnienia do przedstawionego tekstu rozpoczniemy od podania kilku zasad wymowy oraz

akcentowania.

W ³acinie, podobnie jak w jêzyku polskim, istnieje sta³a odpowiednioœæ miêdzy dŸwiêkow¹ posta-

ci¹ wyrazu a jego graficzn¹ reprezentacj¹ – dan¹ literê (lub grupê liter) czyta siê zawsze tak samo.

W przyjêtej przez nas wymowie tradycyjnej wyj¹tek od tej zasady stanowi¹ litery „c”, „u” oraz „i”

(regu³y dotycz¹ce ich wymowy bêdziesz poznawa³ stopniowo).

Zapoznaj siê z pierwszymi zasadami wymawiania ³aciñskich liter, z których „x”, „q” i „v” nie wy-

stêpuj¹ w jêzyku polskim – jako przyk³ady pos³u¿¹ nam wybrane wyrazy z naszego tekstu.

Spó³g³oski:

–

litera „x” jest znakiem reprezentuj¹cym dwie g³oski: „ks”, np. maximum [maksimum],

–

litera „q” wystêpuje w ³acinie zawsze wraz z „u”, czyli jako grupa „qu”, któr¹ wymawia siê

jako [kw], np. itaque [itakwe],

–

litera „v” jest ³aciñskim odpowiednikiem polskiej litery „w” (nieistniej¹cej w ³acinie), np. vita

[wita],

–

litera „c” nale¿y do liter, które wymawia siê na dwa sposoby:

l

jak polskie [c] przed „i”, np. amicitia [amicitia],

l

jak polskie [k] przed „o”, „u” i spó³g³oskami, np.: pocula [pokula], contracta [kontrakta].

W ³acinie „i” wystêpuj¹ce po „c” nie powoduje zmiêkczenia tej g³oski: [ci] brzmi podobnie do [cj]

w polskim wyrazie „nacja”, a nie tak jak w wyrazie „chocia¿”.

– 4 –

Samog³oski:

–

zestawione obok siebie litery „ae” tworz¹ w ³acinie dwug³oskê wymawian¹ jako jeden dŸwiêk

[e], np. sempiternae [sempiterne]; nie nale¿y myliæ tej dwug³oski z „ea” – w tym przypadku

obie litery odczytujemy osobno, np. vitrea [witrea];

–

dwug³oskê „au” wymawiamy zawsze jako [au] (³¹cznie), czyli tak jak w polskim wyrazie

„auto”.

Teraz wykonaj proste æwiczenie – spróbuj poprawnie odczytaæ wyrazy z tekstu:
aequos

>

ekwos

amicitiae

>

amicitie

plerumque

>

plerumkwe

verae

>

were

Przyjrzyj siê teraz dwom grupom wyrazów i zwróæ uwagê na umiejscowienie akcentów (jak wiesz,

akcentowan¹ sylabê zaznaczamy przez wyt³uszczenie samog³oski):
bonum

maximum

multa

peperit

natura

itaque

servum

firmissima

Jak widzisz, w pierwszej grupie wyrazów akcent pada na drug¹ sylabê od koñca – tak jak w jêzyku

polskim, w drugiej grupie – na trzeci¹ od koñca.

Teraz wykonaj æwiczenie – odczytaj podane wyrazy, staraj¹c siê zachowaæ poprawny akcent:

contracta

>

kontrakta

dominum

>

dominum

peperit

>

peperit

pocula

>

pokula

itaque

>

itakwe

sempiternae

>

sempiterne

Teraz przyjrzyjmy siê czasownikowi „byæ”. W tekœcie wystêpuje on w dwóch formach czasu teraŸ-

niejszego „est” – „jest” oraz „sunt” – „s¹”. Analizuj¹c budowê tych form, mo¿esz poznaæ dwie

koñcówki koniugacyjne w stronie czynnej (³ac. activum). Dla trzeciej osoby liczby pojedynczej (³ac.

singularis) brzmi ona „–t”, natomiast dla trzeciej osoby liczby mnogiej (³ac. pluralis) – „–nt”.

Spróbuj teraz uzupe³niæ brakuj¹ce czasowniki:
W przyjaŸni s¹ liczne radoœci.

– In amicitia multa gaudia >

sunt

.

PrzyjaŸñ jest najtrwalsza.

– Amicitia firmissima >

est

.

Prawdziwe przyjaŸnie s¹ wieczne.

– Verae amicitiae sempiternae >

sunt

.

Przejdziemy teraz do zagadnieñ zwi¹zanych z rzeczownikiem. W tekœcie wystêpuje wielokrotnie wy-

raz „przyjaŸñ” – „amicitia”, „amicitiam”, „amicitiae”. Patrz¹c na jego zmieniaj¹c¹ siê formê,

s³usznie przypuszczasz, ¿e jêzyk ³aciñski, podobnie jak polski, jest jêzykiem fleksyjnym, tzn. ¿e posia-

da zasób form gramatycznych, które s³u¿¹ do wyra¿ania stosunków miêdzywyrazowych w zdaniu.

– 5 –

W ³acinie wystêpuje akcent dynamiczny – sylabê akcentowan¹ wymawia siê silniej ni¿

nieakcentowan¹. W wyrazach dwusylabowych akcent pada zawsze na drug¹ sylabê od

koñca, w wyrazach licz¹cych wiêcej ni¿ dwie sylaby – na drug¹ lub trzeci¹ sylabê od

koñca. Ucz¹c siê s³ówek, zawsze nale¿y zwracaæ uwagê na miejsce akcentu – niejedno-

krotnie sposób akcentowania decyduje o znaczeniu wyrazu.

Deklinacja ³aciñska ma jednak szeœæ przypadków (nie siedem – jak polszczyzna). Znaczeniowo od-

powiadaj¹ one przypadkom polskim, z wyj¹tkiem przypadka pi¹tego nazywanego „ablativus”,

który wyra¿a separacjê, a ponadto pe³ni funkcjê polskiego narzêdnika i miejscownika.

W materia³ach lekcyjnych bêdziemy siê pos³ugiwali ³aciñskimi nazwami przypadków (tak jak to

czyni¹ autorzy podrêczników do nauki j. ³aciñskiego). Postaraj siê zapamiêtaæ te nazwy wraz ze

sformu³owanymi po polsku pytaniami:
1. Mianownik

Nominativus

kto? co?

= N./Nom.

2. Dope³niacz

Genetivus

kogo? czego?

= G./Gen.

3. Celownik

Dativus

komu? czemu?

= D./Dat.

4. Biernik

Accusativus

kogo? co?

= Acc.

5. –

Ablativus

(od) kogo? (od) czego?

Narzêdnik

–

(z) kim? (z) czym?

= Abl.

Miejscownik

–

(o) kim? (o) czym?

6. Wo³acz

Vocativus

–

= V./Voc.

Przyjrzyjmy siê jeszcze wyra¿eniom przyimkowym (przyimkom z rzeczownikami):
de amicitia

– o przyjaŸni

in amicitia

– w przyjaŸni

sine amicitia

– bez przyjaŸni

inter aequos

– miêdzy równymi

inter dominum et servum

– miêdzy panem i niewolnikiem

inter pocula

– (dos³.) wœród kielichów

Znaj¹c znaczenie rzeczowników oraz przyimków z tekstu, spróbuj przet³umaczyæ nastêpuj¹ce wy-

ra¿enia przyimkowe:
de natura

>

o naturze

in vita

>

w ¿yciu

sine domino

>

bez pana

Zapoznawszy siê z t³umaczeniem tekstu, zauwa¿y³eœ, ¿e zawartych jest w nim wiele ogólnych my-

œli – w rzeczywistoœci s¹ one sentencjami. Spróbuj przet³umaczyæ je na jêzyk polski i naucz siê ich

na pamiêæ:
Maximum bonum est amicitia.

>

PrzyjaŸñ jest najwy¿szym dobrem.

Amicitiam natura ipsa peperit.

>

PrzyjaŸñ zrodzi³a sama natura.

Sine amicitia vita est nulla.

>

Bez przyjació³ nie ma ¿ycia.

Amicitia firmissima est inter aequos.

>

Najmocniejsza jest przyjaŸñ miêdzy równymi.

Inter dominum et servum nulla amicitia est.

>

Miêdzy panem a niewolnikiem nie ma przyjaŸni.

Verae amicitiae sempiternae sunt.

>

Prawdziwe przyjaŸnie s¹ wieczne.

Amicitia inter pocula contracta plerumque

vitrea est.

>

PrzyjaŸñ zawarta przy kieliszku jest krucha jak

szk³o.

B1

Pozna³eœ ju¿ kilka sentencji o przyjaŸni. Teraz dowiesz siê trochê wiêcej o tym, co staro¿ytni Rzy-

mianie s¹dzili na jej temat. Oto kilka uwag dotycz¹cych przyjaŸni dwóch znanych mê¿ów stanu:

Scypiona Afrykañczyka M³odszego i Leliusza.

– 6 –

Nale¿y pamiêtaæ, ¿e podobnie jak w jêzyku polskim rzeczownik po przyimku wystêpuje

w œciœle okreœlonym przypadku, dlatego te¿ ka¿dego przyimka nale¿y uczyæ siê wraz

z przypadkiem, w którym stoi nastêpuj¹cy po nim rzeczownik lub zaimek.

Najpierw jednak zapoznaj siê ze s³ówkami i wyra¿eniami, które wyst¹pi¹ w tekœcie:
amicus, amici

– przyjaciel

Scaevola, Scaevolae

– Scewola (ziêæ Leliusza)

Laelius, Laelii

– Leliusz (przyjaciel Scypiona)

Africanus (Africana, Africanum)

– afrykañski (–a, –e), Afrykañczyk (przydomek

Scypiona)

Marcus Tullius Cicero

– Marek Tuliusz Cyceron (rzymski mówca, m¹¿

stanu i filozof)

tener, tenera, tenerum

– delikatny, m³ody

narrat

– opowiada

Scipio Africanus

– Scypion Afrykañski (M³odszy)

clarus, clara, clarum

– s³awny, –a, –e

pulcher, pulchra, pulchrum

– piêkny, –a, –e

semper

– zawsze

iuvat (+ acc.)

– wspiera (kogo? co?), pomaga (komu? czemu?)

idem

– to samo

sentit

– myœli

numquam

– nigdy

falsa

– k³amstwa

dicit

– mówi

bonus, bona, bonum

– dobry, –a, –e

vir, viri

– mê¿czyzna, cz³owiek

honestus, honesta, honestum

– uczciwy, –a, –e

non

– nie

solum

– tylko

sed

– lecz, ale

etiam

– tak¿e

patria, patriae

– ojczyzna (por. patriota, patriotyzm)

amat

– kocha

causa, causae

– przyczyna, powód, np. amicorum causa – z po-

wodu przyjació³

contra (+ acc.)

– przeciwko (komu? czemu?) (przyimek),

np. contra patriam – przeciwko ojczyŸnie

agere

– dzia³aæ

licet

– wolno

monere

– napomnieæ, upomnieæ

debet

– musi, powinien

si

– jeœli, je¿eli

agit

– dzia³a

A teraz pos³uchaj tekstu:
De amicis.
Scaevola de amicitia inter Laelium et Africanum Marco Tullio tenero narrat. Scipio Africanus

amicus Laelii est. Et Laelius amicus Africani est. Scipio et Laelius amici clari sunt. Amicitia inter

Africanum et Laelium pulchra et tenera est. Amicus semper amicum iuvat et idem sentit. Amicus

numquam amico falsa dicit. Amicus bonus est vir bonus et honestus. Vir bonus non solum amicos,

sed etiam patriam amat. Amicorum causa contra patriam agere non licet. Vir bonus amicum

monere debet, si contra patriam agit.

– 7 –

Wys³uchaj jeszcze raz tekstu i powtarzaj za lektorem ka¿de zdanie na g³os:
De amicis.

– O przyjacio³ach.

Scaevola de amicitia inter Laelium et Afri-

canum Marco Tullio tenero narrat.

– Scewola o przyjaŸni miêdzy Leliuszem i (Scy-

pionem) Afrykañczykiem opowiada m³odemu

Markowi Tuliuszowi Cyceronowi (dos³. Marko-

wi Tuliuszowi Cyceronowi m³odemu opowiada).

Scipio Africanus amicus Laelii est.

– Scypion Afrykañczyk jest przyjacielem Leliu-

sza (przyjacielem Leliusza jest).

Et Laelius amicus Africani est.

– I Leliusz jest przyjacielem (Scypiona) Afrykañ-

czyka.

Scipio et Laelius amici clari sunt.

– Scypion i Leliusz s¹ s³awnymi przyjació³mi

(dos³. przyjaciele s³awni s¹).

Amicitia inter Africanum et Laelium pul-

chra et tenera est.

– PrzyjaŸñ miêdzy (Scypionem) Afrykañczykiem

a Leliuszem jest piêkna i delikatna (dos³. piêk-

na i delikatna jest).

Amicus semper amicum iuvat et idem

sentit.

– Przyjaciel zawsze pomaga przyjacielowi (dos³.

wspiera przyjaciela) i to samo myœli.

Amicus numquam amico falsa dicit.

– Przyjaciel nigdy nie mówi przyjacielowi k³amstw

(dos³. nigdy przyjacielowi mówi k³amstwa).

Amicus bonus est vir bonus et honestus.

– Dobry przyjaciel (dos³. przyjaciel dobry) jest

cz³owiekiem dobrym i uczciwym (dos³. jest

cz³owiek dobry i uczciwy).

Vir bonus non solum amicos, sed etiam

patriam amat.

– Cz³owiek dobry nie tylko przyjació³, lecz tak¿e

ojczyznê kocha.

Amicorum causa contra patriam agere

non licet.

– Dla przyjació³ (dos³. z powodu przyjació³) nie

wolno przeciw ojczyŸnie dzia³aæ (dos³. przeciw

ojczyŸnie dzia³aæ nie wolno).

Vir bonus amicum monere debet,

– Dobry cz³owiek powinien upomnieæ przyjaciela

(dos³. przyjaciela upomnieæ),

si contra patriam agit.

– jeœli dzia³a przeciwko ojczyŸnie (dos³. jeœli

przeciwko ojczyŸnie dzia³a).

Wymienione w tekœcie osoby to:
Publiusz Korneliusz Scypion Afrykañczyk M³odszy (185–129 przed Chr.): rzymski m¹¿

stanu i wódz. Dwukrotnie by³ konsulem (najwy¿szy urz¹d w pañstwie, odpowiednik prezy-

denta); dwukrotnie odby³ tryumf: po zwyciêstwie nad Kartagin¹, któr¹ zdoby³ i zburzy³

w r. 146 przed Chr. podczas trzeciej wojny punickiej oraz po zdobyciu Numancji w Hisz-

panii w r. 133. Jako polityk by³ przeciwnikiem reform agrarnych. By³ znakomitym mówc¹

i cz³owiekiem o wszechstronnym wykszta³ceniu.
Gajusz Leliusz: znany g³ównie jako serdeczny przyjaciel Scypiona; m¹¿ stanu: piastowa³

godnoϾ konsula.

Marek Tuliusz Cyceron (108–43 przed Chr.): rzymski mówca, m¹¿ stanu i pisarz: autor

wielu dzie³ retorycznych, filozoficznych i bogatej korespondencji. Wœród traktatów filozo-

ficznych na uwagê zas³uguje dialog pt. Leliusz. O przyjaŸni, w którym wy³o¿y³ swoje po-

gl¹dy na istotê, Ÿród³o i granice przyjaŸni; z niego pochodzi wiêkszoœæ myœli podanych

w tekstach tego zeszytu. Traktat ma formê dialogu miêdzy Leliuszem a jego dwoma ziêcia-

mi, zreferowanym rzekomo Cyceronowi przez jednego z nich, Kwintusa Mucjusza Scewo-

lê, wybitnego prawnika, nauczyciela Cycerona.

Zanim przejdziemy do omówienia problemów gramatycznych, uzupe³nimy informacje na temat

wymowy.

Oto dalsze regu³y dotycz¹ce wymowy „i” oraz „c”:

–

literê „i” odczytujemy na dwa sposoby, zale¿nie od tego, czy jest zg³oskotwórcze, czy nie:

l

jako [i], gdy jest oœrodkiem sylaby (jest zg³oskotwórcze), np. inter [inter],

l

jako [j], gdy nie jest oœrodkiem sylaby (nie jest zg³oskotwórcze), np. iuvat [juwat].

– 8 –

Zg³oskotwórczoœæ polega na tym, ¿e „i” jest jedyn¹ samog³osk¹ w sylabie (zg³osce), jak ma to

miejsce w wyrazie „in-ter”. W wyrazie „iu-vat” samog³osce „i” towarzyszy samog³oska „u”, czyli

„i” nie jest zg³oskotwórcze.

–

literê „c” czyta siê:

l

jak polskie [c] przed „ae” (wymawianym jako [e]), np. Scaevola [Scewola],

l

jak [k] przed „a”, np. Africanus [Afrikanus].

Teraz zajmiemy siê koniugacj¹. O tym, ¿e koñcówk¹ koniugacyjn¹ dla trzeciej osoby liczby poje-

dynczej jest „–t”, dowiedzia³eœ siê z komentarza do sekcji A1.

Przyjrzyj siê czasownikom z tekstu wystêpuj¹cym w trzeciej osobie, odetnij „–t” i sprawdŸ, jaka

g³oska znajduje siê bezpoœrednio przed koñcówk¹:
narrat (opowiada)

>

narra–

–a–

sentit (uwa¿a, s¹dzi)

>

senti–

–i–

debet (powinien, musi)

>

debe–

–e–

Jak widzisz, czasownik „narrat” przed koñcówk¹ ma g³oskê „a”, czasownik „debet” – g³oskê „e”,

natomiast „sentit” – „i”. S¹ to samog³oski, na które zakoñczony jest temat tych czasowników.

W tekœcie wystêpuje jeszcze inna forma czasownikowa: „monere”. Koñcówk¹ koniugacyjn¹ tej for-

my jest „–re”. Tak w³aœnie wygl¹da bezokolicznik czasu teraŸniejszego strony czynnej – infinitivus

praesentis activi.

Znaj¹c tematy czasowników, utwórz bezokolicznik czasu teraŸniejszego (³ac. infinitivus praesentis

activi) od poni¿szych czasowników:
iuva–

– wspieraæ

>

iuvare

senti–

– myœleæ

>

sentire

debe–

– powinno siê

>

debere

Nie wspomnieliœmy jeszcze o czasownikach „dicit” oraz „agit”. W trzeciej osobie liczby pojedyn-

czej nie ró¿ni¹ siê formalnie od „sentit”. Przyjrzyjmy siê jednak ich bezokolicznikom:

dicere

– mówiæ

agere

– robiæ

sentire

– myœleæ

Ró¿ni¹ siê one od bezokolicznika „sentire”, ale z kolei przypominaj¹ bezokolicznik „monere” – tak

jak on maj¹ „e” przed koñcówk¹ „–re”. Przyjrzyj siê jednak miejscu akcentu. Widzisz, ¿e

w „monere” akcent pada na drug¹ sylabê od koñca, tzn. na „e”, natomiast w „dicere” na trzeci¹

sylabê od koñca – na „i”.

Mamy zatem cztery warianty bezokolicznika, takie jak w wyrazach:

narrare

monere

(z „e” akcentowanym)

dicere

(z „e” nieakcentowanym)

sentire

– 9 –

W ³acinie wyró¿niamy cztery koniugacje. Przynale¿noœæ koniugacyjn¹ czasownika roz-

poznajemy po bezokoliczniku czasu teraŸniejszego strony czynnej (infinitivus praesentis

activi). W formie tej czasowniki s¹ zakoñczone:
– w pierwszej koniugacji na „–are”,
– w drugiej koniugacji na „–ere” (z „e” akcentowanym),
– w trzeciej koniugacji na „–ere” (z „e” nieakcentowanym),

– w czwartej koniugacji na „–ire”.

Je¿eli chcemy odmieniæ czasownik ³aciñski przez osoby, musimy znaæ jego temat koniugacyjny. Te-

mat koniugacyjny czasownika znajdujemy w bezokoliczniku czasu teraŸniejszego strony czynnej

(infinitivus praesentis activi) poprzez odciêcie koñcówki „–re”, a w formach z „e” nieakcentowa-

nym – koñcówki „–ere”.

ZnajdŸ tematy czasowników poszczególnych koniugacji:
1. narrare

>

narra–

2. monere (akcentowane)

>

mone–

3. dicere (nieakcentowane)

>

dic–

4. sentire

>

senti–

Temat czasowników koniugacji pierwszej zakoñczony jest na „–a”, koniugacji drugiej na „–e”, ko-

niugacji trzeciej na spó³g³oskê lub „–u”, koniugacji czwartej na „–i”.
Wiesz, ¿e temat czasowników trzeciej koniugacji koñczy siê na spó³g³oskê. Przygl¹daj¹c siê takim

formom jak „dicere” czy „dicit”, widzisz, ¿e miêdzy tematem („dic–”) a koñcówk¹ („–t”, „–re”)

pojawia siê samog³oska („–i–”, „–e–”). Jest to tak zwana spójka.

Przejdziemy teraz do deklinacji. W naszym tekœcie pojawia siê wiele rzeczowników i przymiotni-

ków. Wszystkie nale¿¹ do deklinaacji I b¹dŸ II.

Przynale¿noœæ deklinacyjn¹ rzeczownika rozpoznajemy po koñcówce drugiego przypadka – do-

pe³niacza liczby pojedynczej (genetivus). £aciñskie rzeczowniki i przymiotniki mog¹ wystêpowaæ

w rodzaju mêskim (masculinum), ¿eñskim (femininum) oraz nijakim (neutrum). W ³acinie obo-

wi¹zuje tzw. rodzaj gramatyczny – o przynale¿noœci do danego rodzaju decyduje forma gramatycz-

na, tylko nazwy ludzi i zwierz¹t okreœlonej p³ci zachowuj¹ swój rodzaj naturalny (nawet „wbrew”

formie gramatycznej).
Rodzaj gramatyczny rzeczownika rozpoznaje siê po koñcówce mianownika liczby pojedynczej (no-

minativus singularis), po uprzednim okreœleniu jego przynale¿noœci deklinacyjnej. Dlatego te¿ no-

minativus (pozwalaj¹cy poznaæ rodzaj) i genetivus singularis (pozwalaj¹cy okreœliæ przynale¿noœæ

deklinacyjn¹) stanowi¹ tzw. formê podstawow¹ rzeczownika (jego zapis s³ownikowy). Ucz¹c siê

rzeczowników, nale¿y zawsze zapamiêtywaæ ca³¹ formê podstawow¹ (ich nominativus i genetivus).
Do deklinacji I nale¿¹ rzeczowniki rodzaju ¿eñskiego (w nominativie zakoñczone na „–a”) z ge-

netivem zakoñczonym na „–ae”. Nale¿¹ do niej tak¿e rzeczowniki rodzaju mêskiego bêd¹ce imiona-

mi w³asnymi mê¿czyzn (jak np. „Scaevola”) lub nazwami zawodów, tak jak po polsku rzeczownik

„sêdzia” – zachowuj¹ one rodzaj naturalny.
Do deklinacji II nale¿¹ rzeczowniki z genetivem zakoñczonym na „–i”. Rzeczowniki w nominativie

zakoñczone na „–us” lub „–er” s¹ rodzaju mêskiego (masculinum), a zakoñczone na „um” – nija-

kiego (neutrum).

Okreœl przynale¿noœæ deklinacyjn¹ i rodzaj rzeczowników z tekstu, których formy podajemy poni¿ej:
amicus, amici

>

deklinacja II (koñcówka gen.: –i), rodzaj mêski (koñcówka nom.: –us)

Laelius, Laelii

>

deklinacja II (koñcówka gen.: –i), rodzaj mêski (koñcówka nom.: –us)

falsum, falsi

>

deklinacja II (koñcówka gen.: –i), rodzaj nijaki (koñcówka nom.: –um)

patria, patriae

>

deklinacja I (koñcówka gen.: –ae), rodzaj ¿eñski (koñcówka nom.: –a)

Scaevola, Scaevolae >

deklinacja I (koñcówka gen.: –ae), rodzaj mêski (naturalny)

– 10 –

Spójka („–e–”, „–i–” lub „–u–”) wystêpuje w koniugacji trzeciej (o temacie zakoñczonym

na spó³g³oskê lub „u”) przed koñcówkami koniugacyjnymi rozpoczynaj¹cymi siê od

spó³g³oski. Jest elementem autonomicznym – nie stanowi czêœci tematu ani koñcówki.

Wed³ug deklinacji I i II odmieniaj¹ siê tak¿e przymiotniki. Forma podstawowa przymiotnika ró¿ni

siê od formy podstawowej rzeczownika (nominativus, genetivus).

Przymiotniki I i II deklinacji w nominativie mog¹ byæ zakoñczone na:
–us (masculinum)

–a

(femininum)

–um

(neutrum)

–er (masculinum)

–era (femininum)

–erum (neutrum)

–er (masculinum)

–ra (femininum)

–rum (neutrum)

Spróbuj przet³umaczyæ podane przymiotniki na jêzyk polski, znaj¹c zakoñczenia ka¿dego rodzaju

i wiedz¹c, ¿e „clarum” znaczy „s³awne”, „tener” – „m³ody”, „pulchra” – „piêkna”:
pulcher

>

piêkny

tenera

>

m³oda

tenerum

>

m³ode

pulchrum

>

piêkne

clara

>

s³awny

clarus

>

s³awny

C1

Æwiczenie 1

Przeczytaj poni¿sze zdania odnosz¹ce siê do tekstów z sekcji A1 i B1. Zaznacz w tabelce zdania

prawdziwe i fa³szywe:

Zdanie

Prawdziwe

Fa³szywe

1. Sine amicitia vita est nulla.
2. Inter aequos nulla amicitia est.
3. Scaevola de Marco Tullio narrat.
4. Scipio et Laelius amici sunt.

Æwiczenie 2

Uzupe³nij podane zdania odpowiedni¹ form¹ czasownika „byæ”:
1. In amicitia gaudia .............. .
2. Amicitiae inter pocula contractae non .............. sempiternae.
3. Laelius amicus bonus .............. .

Æwiczenie 3

Pos³uchaj zdañ nagranych na kasecie i spróbuj je poprawnie zapisaæ:
1. .......................................................................................................................................................
2. .......................................................................................................................................................
3. .......................................................................................................................................................
4. .......................................................................................................................................................
5. .......................................................................................................................................................
6. .......................................................................................................................................................

Æwiczenie 4

Rozpoznaj rodzaj rzeczowników (m – masculinum, f – femininum, n – neutrum) i dobierz do nich

przymiotnik w odpowiedniej formie:
na przyk³ad: gaudium, gaudii

– neutrum

– sempiternus, sempiterna, sempiternum

1. natura, naturae

– ...............

– pulcher, pulchra, pulchrum

2. dominus, domini

– ...............

– tener, tenera, tenerum

3. vita, vitae

– ...............

– honestus, honesta, honestum

– 11 –

Form¹ podstawow¹ przymiotnika jest nominativus (mianownik) w trzech rodzajach:

mêskim (masculinum), ¿eñskim (femininum) i nijakim (neutrum).

4. servus, servi

– ...............

– bonus, bona, bonum

5. poculum, poculi

– ...............

– vitreus, vitrea, vitreum

Æwiczenie 5

Przet³umacz na jêzyk polski nastêpuj¹ce zdania:
1. Amicitia inter aequos sempiterna est.

– ...................................................................................................................................................

2. Inter dominum et servum amicitia vitrea est.

– ...................................................................................................................................................

3. Vera amicitia maximum gaudium est.

– ...................................................................................................................................................

4. Inter pocula multa gaudia sunt.

– ...................................................................................................................................................

5. Scaevola Laelium iuvat.

– ...................................................................................................................................................

6. Vir honestus amicos et patriam amat.

– ...................................................................................................................................................

Æwiczenie 6

Uzupe³nij zdania brakuj¹cymi wyrazami poznanymi w pierwszej czêœci lekcji. Zwróæ uwagê na

w³aœciw¹ koñcówkê:
Sine amicitia vita ............................. est. Vera ............................. sempiterna ................................ .

Amicitiae inter aequos ........................ sunt. Africanus amicus ...................... est. Vir .....................

patriam amat.

– 12 –

LEKCJA 1 CZÊŒÆ DRUGA

A2

W tej lekcji poznasz dwa fragmenty dialogu, jaki znany Ci z poprzedniej lekcji Leliusz prowadzi

ze swymi ziêciami – Scewol¹ i Fanniuszem na temat przyjaŸni. Na pocz¹tku poznaj s³ówka i zwro-

ty, które w nim wystêpuj¹. Tym razem równie¿ czasowniki podajemy tak, jak zazwyczaj podaje siê

je w s³ownikach, czyli w czterech tzw. formach podstawowych: 1) 1 osoba l. pojedynczej czasu te-

raŸniejszego, 2) bezokolicznik, 3) i 4) s³u¿¹ do tworzenia czasów przesz³ych, ich funkcjê poznasz

podczas dalszej nauki. Prosimy, abyœ zapamiêtywa³ wszystkie cztery formy:
Fannius, Fannii

– Fanniusz (ziêæ Leliusza)

disputo, disputare, disputavi, disputatum

– rozprawiaæ, dyskutowaæ

quid

– co

cum (+ abl.)

– z (kim? czym?) (przyimek), np. cum viris

– z ludŸmi

creo, creare, creavi, creatum

– tworzyæ, stwarzaæ

qui

– jacy, którzy

bonum, boni

– dobro

secundum (+ acc.)

– wed³ug (kogo? czego?), zgodnie z (kim? czym?)

vivo, vivere, vixi victum

– ¿yæ

sum, esse, fui, –

– byæ

insuper

– ponadto

benevolentia, benevolentiae

– ¿yczliwoœæ, sympatia

ab (+ abl.)

– od (kogo? czego?), np. ab amicitia – od przyjaŸni

sumo, sumere, sumpsi, sumptum

– braæ, wzi¹æ

contineo, continere, continui, contentum

– zawieraæ

ubique

– wszêdzie

video, videre, vidi, visum

– widzieæ, zobaczyæ

cur

– dlaczego

ceteri, ceterae, cetera

– wszyscy inni, wszystkie inne, reszta

antepono, anteponere, anteposui, antepositum

– przedk³adaæ, wy¿ej ceniæ

caducus, caduca, caducum

– nietrwa³y, –a, –e

incertus, incerta, incertum

– niepewny, –a, –e

vero

– zaœ, jednak

intempestivus, intempestiva, intempestivum

– nieodpowiedni, –a, –e

molestus, molesta, molestum

– przykry, –a, –e, uci¹¿liwy, –a, –e

Teraz wys³uchaj tekstu:
Laelius cum Fannio et Scaevola de amicitia disputat (1):
Fannius: Quid de amicitia sentis, Laeli?
Laelius: Cum viris bonis amicitiam natura ipsa creat.
Scaevola: Qui viri sunt boni?
Laelius: Qui secundum naturam vivunt. Insuper, sine benevolentia amicitia nulla est.
Fannius: Quid ab amicitia sumimus?
Laelius: Amicitia multa continet, ubique videtis amicitiam.
Scaevola: Cur amicitiam ceteris bonis anteponis?
Laelius: Cetera bona caduca et incerta sunt. Amicitia vero numquam intempestiva, numquam

molesta est.

– 13 –

Wys³uchaj tekstu jeszcze raz i powtarzaj za lektorem ka¿de zdanie, zwracaj¹c uwagê na po-

prawn¹ wymowê:
Laelius cum Fannio et Scaevola de amici-

tia disputat:

– Leliusz z Fanniuszem i Scewol¹ dyskutuje

o przyjaŸni (dos³. o przyjaŸni dyskutuje):

Quid de amicitia sentis, Laeli?

– Co s¹dzisz o przyjaŸni (dos³. o przyjaŸni s¹dzisz),

Leliuszu?

Cum viris bonis amicitiam natura ipsa

creat.

– Z dobrymi ludŸmi sama natura tworzy przyjaŸñ

(dos³. przyjaŸñ natura sama tworzy).

Qui viri sunt boni?

– Jacy ludzie s¹ dobrzy?

Qui secundum naturam vivunt.

– Którzy ¿yj¹ wed³ug natury (dos³. wed³ug natury

¿yj¹).

Insuper, sine benevolentia amicitia nulla

est.

– Ponadto, bez ¿yczliwoœci nie ma przyjaŸni (dos³.

przyjaŸñ jest ¿adna).

Quid ab amicitia sumimus?

– Co bierzemy od przyjaŸni? (dos³. Co od przyjaŸ-

ni bierzemy?)

Amicitia multa continet,

– PrzyjaŸñ zawiera wiele,

ubique videtis amicitiam.

– wszêdzie widzicie przyjaŸñ.

Cur amicitiam ceteris bonis anteponis?

– Dlaczego wy¿ej cenisz przyjaŸñ od pozosta³ych

dóbr (dos³. przyjaŸñ przedk³adasz nad pozosta³e

dobra)?

Cetera bona caduca et incerta sunt.

– Pozosta³e dobra s¹ nietrwa³e i niepewne (dos³.

nietrwa³e i niepewne s¹).

Amicitia vero numquam intempestiva,

– PrzyjaŸñ zaœ nigdy nie (jest) nieodpowiednia,

numquam molesta est.

– nigdy (nie) jest przykra.

Kolejna uwaga na temat wymowy spó³g³oski „c”: jeœli „c” wystêpuje przed „e”, wtedy czyta siê j¹

identycznie jak polskie [c]. W dialogu z sekwencj¹ liter „ce” spotykamy siê w dwóch wyrazach:

„ceteris”, „incerta”. Nale¿y je czytaæ:
ceteris

[ceteris]

incerta

[incerta]

Przyjrzyjmy siê teraz czasownikom. Z sekcji A1 znasz ju¿ koñcówkê trzeciej osoby singularis

„–t”, pluralis „–nt” oraz infinitivu praesentis activi „–re”. W rozmowie Leliusza z Fanniuszem

i Scewol¹ pojawiaj¹ siê czasowniki w innych formach:
sentis
sumimus
videtis
anteponis

Najpierw znajdŸ temat tych czasowników w bezokolicznikach i okreœl ich przynale¿noœæ koniugacyjn¹:

sentire

>

senti–

–

koniugacja czwarta (bezokolicznik na „–ire”)

sumere

>

sum–

–

koniugacja trzecia (bezokolicznik na „–ere”

z „e” nieakcentowanym)

videre

>

vide–

–

koniugacja druga (bezokolicznik na „–ere”)

Znaj¹c temat, oddziel od niego koñcówki osobowe:
sentis

– s¹dzisz

(2 osoba singularis)

>

senti–s

sumimus

– bierzemy (1 osoba pluralis)

>

sum–i–mus

videtis

– widzicie (2 osoba pluralis)

>

vide–tis

Na pewno domyœlasz siê, ¿e w formie „sumimus” samog³oska „i” jest spójk¹.

– 14 –

Teraz znasz ju¿ koñcówki koniugacyjne activum (strony czynnej) dla dwóch osób w singularis i dla

wszystkich trzech w pluralis. Uzupe³nimy je o koñcówkê dla pierwszej osoby singularis – brzmi ona

„o” (w niektórych czasach „–m”). Zestawmy teraz wszystkie koñcówki osobowe: singularis i pluralis:
1. (ja)

–o/–m

1. (my)

–mus

2. (ty)

–s

2. (wy)

–tis

3. (on, ona, ono)

–t

3. (oni, one)

–nt

ZnajdŸ temat od podanych czasowników z dialogu:
disputare

>

disputa–

creare

>

crea–

vivere

>

viv–

A teraz utwórz wskazane formy osobowe od podanych czasowników oraz przet³umacz je w czasie

teraŸniejszym:
disputare

my

>

disputamus

–

rozprawiamy

creare

wy

>

creatis

–

stwarzacie

vivere

ja

>

vivo

–

¿yjê

Jak widzisz, wystarczy znaæ temat czasownika oraz koñcówki osobowe, aby móc odmieniaæ cza-

sowniki w trybie oznajmuj¹cym (indicativus) czasu teraŸniejszego (praesentis).

Oczywiœcie w koniugacji trzeciej przed koñcówkami rozpoczynaj¹cymi siê od spó³g³oski pojawia

siê spójka. Wystêpuje ona równie¿ w trzeciej osobie pluralis („oni”) koniugacji czwartej. Pojawi³a

siê tam poprzez fa³szyw¹ analogiê do koniugacji trzeciej.

Teraz zajmiemy siê zagadnieniem sk³adni, a mianowicie przeczeniem. Sk³adnia ³aciñskiego zdania

przecz¹cego zazwyczaj znacznie ró¿ni siê od tej wystêpuj¹cej w polszczyŸnie. W dialogu znalaz³o

siê zdanie: „Sine benevolentia amicitia non est.” Dos³ownie nale¿a³oby je przet³umaczyæ: „Bez

¿yczliwoœci przyjaŸñ nie jest”, natomiast poprawnie stylistycznie bêdzie brzmia³o: „Bez ¿yczliwo-

œci nie ma przyjació³”. Zapamiêtaj zatem:

Przet³umacz na jêzyk polski poni¿sze zdania zawieraj¹ce przeczenie:
Inter dominum et servum amicitia non est.

>

Miêdzy panem a niewolnikiem nie ma przyjaŸni.

In amicitia caduca bona non sunt.

>

W przyjaŸni nie ma nietrwa³ych dóbr.

B2

W tej czêœci kontynuujemy dialog miêdzy Leliuszem a Fanniuszem i Scewol¹ na temat przyjaŸni.

Zapoznaj siê najpierw ze s³ownictwem:
nihil

– nic

fictus, ficta, fictum

– nieszczery, –a, –e, udawany, –a, –e (por. fikcja)

quidquid

– cokolwiek

id

– to

nonne

– czy¿ nie

– 15 –

Tryb oznajmuj¹cy czasu teraŸniejszego – indicativus praesentis – tworzymy, dodaj¹c

koñcówki osobowe do tematu otrzymanego w infinitivie praesentis activi (bezokolicz-

niku czasu teraŸniejszego strony czynnej).

po ³acinie „(kto? co?) non est” (w znaczeniu „nie istnieje”) = po polsku „nie ma (kogo?

czego?)”.

peto, petere, petivi, petitum

– szukaæ

a quo

– od którego

aliquid

– coœ

potes

– mo¿esz

Minime Hercule!

– Ale¿ sk¹d, na Herkulesa!

indigentia, indigentiae

– niedostatek

bestia, bestiae

– zwierzê

ex se natos

– swoje dzieci, swoje potomstwo

amo, amare, amavi, amatum

– kochaæ, lubiæ

magnus, magna, magnum

– wielki, –a, –e

lucrum, lucri

РkorzyϾ, zysk

do, dare, dedi, datum

– daæ, dawaæ

saepe

– czêsto

audio, audire, audivi, auditum

– s³uchaæ, s³yszeæ

Narra porro!

– Mów dalej!

iungo, iungere, iunxi, iunctum

– ³¹czyæ

debeo, debere, debui, debitum

– musieæ

fundamentum, fundamenti

– podstawa

pecunia, pecuniae

– pieni¹dze

desiderium, desiderii

– pragnienie, po¿¹danie

maxime

– najbardziej, najwiêcej (przys³ówek)

noceo, nocere, nocui, nocitum

– szkodziæ

Teraz ju¿ mo¿esz wys³uchaæ tekstu; postaraj siê zrozumieæ jak najwiêcej:
Laelius cum Fannio et Scaevola de amicitia disputat: (2)
Laelius: In amicitia nihil fictum est et quidquid est, id est verum.
Fannius: Nonne amicum petis, a quo aliquid sumere potes?
Laelius: Minime Hercule! Amicitiam creat natura, non indigentia: bestiae etiam ex se natos amant.

Scaevola: Sed amicitia magnum lucrum dat.
Laelius: Non petimus amicitiam lucri causa, sed amicitia saepe lucrum dat.
Fannius et Scaevola: Audimus, narra porro!
Laelius: Amicitiam cum benevolentia iungere debetis: benevolentia fundamentum amicitiae est.

Pecuniae desiderium maxime nocet amicitiae.

Wys³uchaj dialogu jeszcze raz:
Laelius cum Fannio et Scaevola de amici-

tia disputat:

– Leliusz z Fanniuszem i Scewol¹ dyskutuje

o przyjaŸni (dos³. o przyjaŸni dyskutuje):

In amicitia nihil fictum est

– W przyjaŸni nie ma nic nieszczerego (dos³. nic

nieszczere jest)

et quidquid est, id est verum.

– i cokolwiek jest, to jest prawdziwe.

Nonne amicum petis,

– Czy¿ nie wybierasz na przyjaciela (dos³. przyja-

ciela wybierasz),

a quo aliquid sumere potes?

– od którego mo¿esz coœ uzyskaæ (dos³. od którego

coœ uzyskaæ mo¿esz)?

Minime Hercule!

– Ale¿ sk¹d, na Herkulesa!

Amicitiam creat natura, non indigentia:

– PrzyjaŸñ rodzi natura, nie niedostatek:

bestiae etiam ex se natos amant.

– nawet zwierzêta kochaj¹ swoje potomstwo.

Sed amicitia magnum lucrum dat.

– Ale przyjaŸñ niekiedy przynosi wielki zysk

(dos³. wielki zysk niekiedy przynosi).

– 16 –

Non petimus amicitiam lucri causa,

– Nie szukamy przyjaŸni dla zysku (dos³. z powo-

du zysku),

sed amicitia saepe lucrum dat.

– lecz przyjaŸñ czêsto przynosi korzyœæ (dos³. ko-

rzyϾ daje).

Audimus, narra porro!

– S³uchamy, mów dalej!

Amicitiam cum benevolentia iungere

debetis:

– Powinniœcie ³¹czyæ przyjaŸñ z ¿yczliwoœci¹: (dos³.

PrzyjaŸñ z ¿yczliwoœci¹ ³¹czyæ powinniœcie:)

benevolentia fundamentum amicitiae est.

– ¿yczliwoœæ jest podstaw¹ przyjaŸni.

Pecuniae desiderium maxime nocet

amicitiae.

– Po¿¹danie pieniêdzy i s³awy najbardziej szkodzi

przyjaŸni.

A teraz przeczytaj komentarz do tego fragmentu.

Tê sekcjê rozpoczniemy od deklinacji. Aby móc odmieniæ rzeczownik czy przymiotnik przez przy-

padki, musimy znaæ jego temat fleksyjny, do niego bowiem dodajemy koñcówki deklinacyjne.

Najpierw dowiesz siê, jak znaleŸæ temat fleksyjny rzeczownika:

Widzisz wiêc, ¿e znajomoœæ genetivu pozwala nie tylko okreœliæ przynale¿noœæ deklinacyjn¹ rze-

czownika, lecz umo¿liwia jego odmianê przez przypadki.

W tej sekcji poznasz odmianê przez przypadki rzeczowników deklinacji I. Nale¿¹ do niej rzeczowni-

ki rodzaju ¿eñskiego zakoñczone w genetivie singularis na „–ae”. Tê w³aœnie koñcówkê nale¿y

odci¹æ, aby otrzymaæ ich temat.

ZnajdŸ teraz temat fleksyjny podanych rzeczowników deklinacji I:
Scaevola, Scaevolae

>

Scaevol–

indigentia, indigentiae

>

indigenti–

bestia, bestiae

>

besti–

vita, vitae

>

vit–

pecunia, pecuniae

>

pecuni–

A oto deklinacja I:

Singularis (l. pojedyncza)

Pluralis (l. mnoga)

Nominativus kto? co?

besti-a

besti-ae

Genetivus

kogo? czego?

besti-ae

besti-arum

Dativus

komu? czemu?

besti-ae

besti-is

Accusativus kogo? co?

besti-am

besti-as

Ablativus

(od) kogo? (od) czego?
(z) kim? (z) czym?
(o) kim? (o) czym?

besti-a

besti-is

Vocativus

besti-a

besti-ae

– 17 –

Temat fleksyjny rzeczownika otrzymujemy przez odciêcie koñcówki w genetivie singu-

laris (dope³niaczu liczby pojedynczej).

Teraz znajdŸ temat fleksyjny podanych przymiotników:
verus, vera, verum

>

ver– (z ver-a)

voluntarius, voluntaria, voluntarium

>

voluntari– (z voluntari-a)

W dialogu znalaz³y siê ju¿ ca³kiem rozbudowane zdania. Dlatego wiêcej uwagi poœwiêcimy w tej

sekcji sk³adni. Przyjrzyj siê najpierw poni¿szym zdaniom:
1. Id est verum.

– To jest prawdziwe.

2. Benevolentia fundamentum amicitiae est.

– ¯yczliwoœæ podstaw¹ przyjaŸni jest.

W zdaniu pierwszym mamy podmiot („id”) oraz orzeczenie („est verum”), w zdaniu drugim rów-

nie¿ wystêpuje podmiot („benevolentia”) i orzeczenie („fundamentum est”) oraz wyraz

„amicitiae” bêd¹cy okreœleniem (przydawk¹) do rzeczownika „fundamentum”.
Orzeczenia w tych zdaniach sk³adaj¹ siê z dwóch czêœci: z czasownika „byæ” („est” – „jest”), pe³ni¹cego

funkcjê ³¹cznika, oraz z przymiotnika (w zdaniu pierwszym) lub rzeczownika (w zdaniu drugim). Rze-

czownik, przymiotnik lub zaimek – choæ nie podaliœmy przyk³adu zdania, w którym by siê pojawi³ – wystê-

puj¹cy w funkcji orzeczenia nazywamy orzecznikiem.

Porównajmy teraz bardzo dok³adnie oba zdania z ich polskim odpowiednikami (dla u³atwienia

szyk zdania ³aciñskiego zosta³ dopasowany do szyku zdania polskiego):

£acina

Podmiot

Orzeczenie imienne

£¹cznik

Orzecznik = Nominativus przymiotnika

Id

est

verum

Polski

To

jest

prawdziwe

Podmiot

£¹cznik

Mianownik przymiotnika = Orzecznik

Orzeczenie imienne

£acina

Podmiot

Orzeczenie imienne

£¹cznik

Orzecznik = Nominativus rzeczownika

Benevolentia

est

fundamentum

Polski

¯yczliwoœæ

jest

podstaw¹

Podmiot

£¹cznik

Narzêdnik rzeczownika = Orzecznik

Orzeczenie imienne

Orzecznik w zdaniu pierwszym – „verum” – wystêpuje w nominativie – do stwierdzenia tego wy-

starczy znajomoœæ formy podstawowej przymiotnika, któr¹ jest nominativus dla trzech rodzajów:

„verus, vera, verum”. Z tabeli wynika, ¿e przymiotnik „verum” znajduje œcis³y odpowiednik w pol-

skim t³umaczeniu „prawdziwe”. Zarówno po ³acinie, jak i po polsku orzeczniki wyra¿one przymiot-

nikiem stoj¹ w pierwszym przypadku (nominativus).
W drugim zdaniu orzeczenie „est fundamentum” dos³ownie nale¿a³oby t³umaczyæ jako „jest funda-

ment”. W jêzyku polskim taki orzecznik rzeczownikowy (dodajmy, ¿e zaimkowy równie¿) oddajemy

narzêdnikiem. Wyra¿enie „est fundamentum” t³umaczymy zatem „jest fundamentem”. Zapamiêtaj:

– 18 –

Uwaga! Wed³ug deklinacji I odmieniaj¹ siê tak¿e przymiotniki zakoñczone w rodzaju

¿eñskim na „–a”. Ich odmiana nie ró¿ni siê od odmiany rzeczowników tej deklinacji.
Temat fleksyjny przymiotnika otrzymujemy przez odciêcie koñcówki „–a” w nomi-

nativie singularis feminini (mianowniku liczby pojedynczej rodzaju ¿eñskiego).

orzecznik w orzeczeniu imiennym wyra¿ony rzeczownikiem lub zaimkiem w ³acinie stoi

zawsze w pierwszym przypadku (nominativie), zaœ na jêzyk polski t³umaczymy go na-

rzêdnikiem: ³ac. „(ktoœ? coœ?) est (ktoœ? coœ?)” = pol. „(ktoœ? coœ?) jest (kimœ? czymœ?)”.

Przet³umacz nastêpuj¹ce zdania na jêzyk polski:
Africanus amicus Laelii est.

>

Afrykañczyk jest przyjacielem Laeliusza.

Amicitia bonum sempiternum est.

>

PrzyjaŸñ jest trwa³ym dobrem.

C2

W tej sekcji powtórzymy gramatykê i s³ownictwo odnosz¹ce siê do drugiej czêœci lekcji pierwszej.

Æwiczenie 1

Dokoñcz podane zdania wskazanym czasownikiem w odpowiedniej formie:
1. Quid vir bonus de amicitia (sentire) ....................................................................... ?
2. Quid lucrum (dare) .................................................................................................. ?
3. Desiderium pecuniae amicitiae (nocere) ................................................................. .
4. Amicus amicum (amare) ......................................................................................... .
5. Fannius et Scaevola amicitiam cum benevolentia iungere (debere) ..................... .

Æwiczenie 2

Wstaw odpowiednie koñcówki rzeczowników deklinacji I w poni¿szych zdaniach:
1. Fannius de natur...... disputat.

(natura, naturae – singularis)

2. Pecuni...... amicis non damus.

(pecunia, pecuniae – singularis)

3. Cum besti...... vivis.

(bestia, bestiae – pluralis)

4. Amicitiam benevolenti...... causa peto.

(benevolentia, benevolentiae – singularis)

5. De amiciti...... audimus.

(amicitia, amicitiae – singularis)

Æwiczenie 3

Uzupe³nij poni¿sze zdania odpowiedni¹ form¹ czasownika podanego w nawiasie.
1. Viri boni secundum naturam .................... (vivo, vivere, vixi victum).
2. Quid de amicitia, .................... (sentio, sentire, sensi, sensum), Scaevola?
3. Quid de amicitia .................... (sentio, sentire, sensi, sensum), amici?
4. .................... (audio, audire, audivi, auditum), narra porro!
5. Laelius et Fannius et Scaevola de amicitia .................... (disputo, disputare, disputavi, disputatum).

Æwiczenie 4

Uzupe³nij tabelê, podaj¹c czasownik w tej samej osobie, lecz przeciwnej liczbie, np. jeœli podana

jest pierwsza osoba singularis, nale¿y podaæ pierwsz¹ osobê pluralis:

Singularis

Pluralis

datis
continemus

creat
sentio
disputas

debent

Æwiczenie 5

Powiedz po ³acinie (w nawiasie znajdziesz potrzebne rzeczowniki, przymiotniki i przyimek – sam

dobierz odpowiedni¹ formê czasownika):
1. Bez przyjaŸni nie ma ¿ycia.

(vita – amicitia – sine)

– ...................................................................................................................................................

2. Bez ¿yczliwoœci nie ma przyjaŸni.

(benevolentia – amicitia – sine)

– ...................................................................................................................................................

3. Bez pieniêdzy nie ma ¿ycia.

(vita – pecunia – sine)

– ...................................................................................................................................................

– 19 –

ZESTAWIENIE 1

1. Czasownik
Czasownik „byæ” – formy czasu teraŸniejszego:
est – jest
sunt – s¹

Przynale¿noœæ koniugacyjn¹ czasownika rozpoznaje siê po koñcówce infinitivu praesentis activi

(bezokolicznika czasu teraŸniejszego strony czynnej).

Temat koniugacyjny czasownika znajdujemy przez odciêcie koñcówki „–(e)re” w infinitivie pra-

esentis activi.

Koñcówka bezokolicznika

Przyk³ad Koniugacja

Temat zakoñczony na:

–are

disputare I

–a

(disputa–)

–ere (z „e” akcentowanym)

videre

II

–e

(vide–)

–ere (z „e” nieakcentowanym) vivere

III

–spó³g³oskê/–u

(viv–)

–ire

sentire

IV

–i

(senti–)

Samog³oska („–e–”, „–i–” lub „–u–”) pojawiaj¹ca siê miêdzy tematem a koñcówk¹ koniugacyjn¹

nazywa siê spójk¹. Wystêpuje w koniugacji III (o temacie zakoñczonym na spó³g³oskê lub „u”)

przed koñcówkami koniugacyjnymi rozpoczynaj¹cymi siê od spó³g³oski. Spójka nie nale¿y ani do

tematu, ani do koñcówki.

Koñcówki osobowe strony czynnej:

Singularis

Pluralis

1. (ja)

–o/–m np. video (widzê)

1. (my)

–mus np. videmus (widzimy)

2. (ty)

–s

np. vides (widzisz)

2. (wy)

–tis

np. videtis (widzicie)

3. (on, ona, ono) –t

np. vide (widzi)

3. (oni, one) –nt

np. vident (widz¹)

Indicativus praesentis (tryb oznajmuj¹cy czasu teraŸniejszego) tworzy siê, dodaj¹c do tematu

otrzymanego w infinitivie praesentis activi (do tzw. tematu praesentis) koñcówki osobowe.

3. Rzeczownik i przymiotnik
Forma podstawowa rzeczownika – nominativus, genetivus, np. dominus, domini; gener, generi;

bestia, bestiae; bonum, boni.

Po koñcówce nominativu rozpoznajemy rodzaj gramatyczny rzeczownika (po uprzednim okreœle-

niu jego przynale¿noœci deklinacyjnej).

Trzy rodzaje gramatyczne rzeczownika:
masculinum

– nominativus na –us/–er,

np. dominus/gener

femininum

– nominativus na –a,

np. bestia

neutrum

– nominativus na –um,

np. bonum

Rzeczowniki oznaczaj¹ce ludzi lub zwierzêta – rodzaj naturalny (wed³ug p³ci, a nie wed³ug koñcówki).

– 20 –

Po koñcówce genetivu rozpoznaje siê przynale¿noœæ deklinacyjn¹ rzeczownika, a po jej odciêciu

otrzymujemy temat fleksyjny rzeczownika:
koñcówka genetivu „–ae”

– deklinacja I, np. besti-ae

koñcówka genetivu „– i”

– deklinacja II, np. domin-i; gener-i, bon-i

Forma podstawowa przymiotnika – nominativus ma trzy rodzaje, np. bonus, bona, bonum.

Temat fleksyjny przymiotnika otrzymujemy przez odciêcie koñcówki „–a” w nominativie sin-

gularis feminini. Temat ten obowi¹zuje we wszystkich rodzajach, np. bonus, bona, bonum, rodzaj

¿eñski: bon-a, temat: bon–.

Przymiotniki deklinacji I i II w nominativie mog¹ byæ zakoñczone na:

–us (masculinum,

–a (femininum),

–um

(neutrum), np. bonus, bona, bonum

–er (masculinum),

–era (femininum),

–erum (neutrum), np. tener, tenera, tenerum

–er (masculinum),

–ra (femininum),

–rum (neutrum), np. pulcher, pulchra, pulchrum

W rodzaju ¿eñskim (nominativus na „–a”) przymiotniki odmieniaj¹ siê wed³ug deklinacji I.

Deklinacja I rzeczownika

Singularis

Pluralis

Nominativus kto? co?

–a

np. amiciti-a

–ae

np. amiciti-ae

Genetivus

kogo? czego?

–ae np. amiciti-ae

–arum

np. amiciti-arum

Dativus

komu? czemu?

–ae np. amiciti-ae

–is

np. amiciti-is

Accusativus

kogo? co?

–am np. amiciti-am

–as

np. amiciti-as

Ablativus

(od) kogo? (od) czego?
(z) kim? (z) czym?
(o) kim? (o) czym?

–a

np. amiciti-a

–is

np. amiciti-is

Vocativus

–a

np. amiciti-a

–ae

np. amiciti-ae

4. Przyimek

Z accusativem

Z ablativem

Z genetivem

ad – do kogo, czego

ab – od kogo, czego

causa – z powodu kogo, czego

contra – przeciw komu, czemu

cum – z kim, czym

inter – miêdzy kim, wœród czego de – o kim, o czym
secundum – wed³ug kogo, czego ex – z kogo, czego

in – w kim, czym
sine – bez kogo, czego

5. Sk³adnia
Zdania przecz¹ce: „(kto? co?) non est” („nie istnieje”) – „nie ma (kogo? czego?)”.

Rzeczownik, przymiotnik i zaimek w orzeczeniu imiennym zawsze w nominativie (w j. polskim

w narzêdniku): „(ktoœ? coœ?) est (ktoœ? coœ?)” – „(ktoœ? coœ?) jest (kimœ? czymœ?)”.

– 21 –

KLUCZ

C1

Æwiczenie 1

Zdanie

Prawdziwe

Fa³szywe

1. Sine amicitia vita est nulla.

X

2. Inter aequos nulla amicitia est.

X

3. Scaevola de Marco Tullio narrat.

X

4. Scipio et Laelius amici sunt.

X

Æwiczenie 2

1. In amicitia gaudia sunt. 2. Amicitiae inter pocula contractae non sunt sempiternae. 3. Laelius

amicus bonus est.

Æwiczenie 3

1. Vera amicitia inter aequos est. 2. Contra patriam agere non licet. 3. Nulla est vita sine vera

amicitia. 4. Scipio Scaevolae de Laelio narrat. 5. Laelius semper Africanum iuvat. 6. Vera amicitia

pulchra est.

Æwiczenie 4

1. (femininum) pulchra; 2. (masculinum) tener; 3. (femininum) honesta; 4. (masculinum)

bonus; 5. (neutrum) vitreum

Æwiczenie 5

1. PrzyjaŸñ miêdzy równymi jest wieczna. 2. PrzyjaŸñ miêdzy panem a niewolnikiem jest krucha.

3. Prawdziwa przyjaŸñ jest najwiêksz¹ radoœci¹. 4. Wœród kielichów jest wiele radoœci. 5. Scewola

wspiera Leliusza. 6. Cz³owiek uczciwy kocha przyjació³ i ojczyznê.

Æwiczenie 6

Sine amicitia vita nulla est. Vera amicitia sempiterna est. Amicitiae inter aequos sempiternae/

firmissimae sunt. Africanus amicus Laelii est. Vir bonus patriam amat.

C2

Æwiczenie 1

1. Quid vir bonus de amicitia sentit? 2. Quid lucrum dat? 3. Desiderium pecuniae amicitiae nocet.

4. Amicus amicum amat. 5. Fannius et Scaevola amicitiam cum benevolentia iungere debent.

Æwiczenie 2

1. Fannius de natura disputat. 2. Pecuniam amicis non damus. 3. Cum bestiis vivis. 4. Amicitiam

benevolentiae causa peto. 5. De amicitia audimus.

Æwiczenie 3

1. Viri boni secundum naturam vivunt. 2. Quid de amicitia, sentis, Scaevola? 3. Quid de amicitia,

sentitis, amici? 4. Audimus, narra porro! 5. Laelius et Fannius et Scaevola de amicitia disputant.

– 22 –

Æwiczenie 4

Singularis

Pluralis

das
contineo

creant
sentimus
disputatis

debet

Æwiczenie 5

1. Sine amicitia non est vita. 2. Sine benevolentia non est amicitia. 3. Sine pecunia non est vita.

– 23 –

S£OWNICZEK DO LEKCJI 1-2

Wszystkie s³ówka podano tu zgodnie z zasadami stosowanymi w s³ownikach jêzyka ³aciñskiego,

tj. w porz¹dku alfabetycznym i w tzw. formach podstawowych. Dla rzeczowników forma podsta-

wowa to nominativus i genetivus liczby pojedynczej, dla przymiotnków – nominativus l. pojedyn-

czej dla rodzaju mêskiego (masculinum), ¿eñskiego (femininum) i nijakiego (neutrum), dla cza-

sownika – 1 osoba l. pojedynczej czasu teraŸniejszego, bezokolicznik oraz dwie formy, których

znaczenie i funkcjê poznasz póŸniej.
Przy ka¿dym s³owie zaznaczono te¿, w której czêœci lekcji pojawi³o siê ono po raz pierwszy.
ab (+ abl.)

– od (kogo? czego?) (przyimek); A2

accipio, accipere, accepi, acceptum

– uzyskaæ, otrzymaæ; B2

ad (+ acc.)

– do (kogo? czego?) (przyimek); B3

aequus, aequa, aequum

– równy, –a, –e; A1

ago, agere, egi, actum

– czyniæ; A3

aliquid

– coœ; B2

aliter

– inaczej; A3

alligatus, alligata, alligatum

– zwi¹zany, –a, –e; A3

amicitia, amicitiae

– przyjaŸñ; A1

amicus, amici

– przyjaciel; B1

amo, amare, amavi, amatum

– kochaæ; B1; lubiæ; B2

antepono, anteponere, anteposui, antepositum – przedk³adaæ, wy¿ej ceniæ; A2
a quo

– od którego; B2

Atticus, Attici

– Attyk (imiê mêskie); B3

audio, audire, audivi, auditum,

– s³yszeæ; B2

bene

– dobrze; B3

benevolentia, benevolentiae

– ¿yczliwoœæ, sympatia; A2

bestia, bestiae

– zwierzê; B2

bonum, boni

– dobro; A1, A2

bonus, bona bonum

– dobry, –a, –e; B1

caducus, caduca, caducum

– nietrwa³y, –a, –e; A2

casu

– przypadkiem; A3

causa, causae

– przyczyna, powód; B1

certe

– z pewnoœci¹; A3

ceteri, ceterae, cetera

– wszyscy inni, wszystkie inne, reszta; A2

clarus, clara, clarum

– s³awny, –a, –e; B1

contineo, continere, continui, contentum

– zawieraæ; A2

contra (+ acc.)

– przeciwko (komu?) (przyimek); B1

contractus, contracta, contractum

– zawi¹zany, –a, –e; A1

creo, creare, creavi, creatum

– tworzyæ, stwarzaæ; A2

cum (+ abl.)

– z (kim? czym?) (przyimek); A2

cur

– dlaczego; A2

curo, curare, curavi, curatum

– troszczyæ siê (o kogo? co?); B3

de (+ abl.)

– o (przyimek); A1

debeo, debere, debui, debitum

– musieæ; B1

desiderium, desiderii

– pragnienie, po¿¹danie; B2

dico, dicere, dixi, dictum

– mówiæ; B1

– 24 –

discedo, discedere, discessi, discessum

– odejœæ, odst¹piæ; A3

disputo, disputare, disputavi, disputatum

– rozprawiaæ, dyskutowaæ; A2

do, dare, dedi, datum

– daæ, dawaæ; B2

dominus, domini

– pan; A1

ego

– ja; B3

enim

– bowiem; A1

epistula, epistulae

– list; B3

et

– i; A1

etiam

– tak¿e, nawet; B2

ex se natos

– swoje dzieci, swoje potomstwo; B2

exsilium, exsilii

– wygnanie; B3

exspecto, exspectare, exspectavi, exspectatum – oczekiwaæ; B3
falsa

– k³amstwa; B1

Fannius, Fannii

– Fanniusz (imiê mêskie); A2

fictus, ficta, fictum

– nieszczery, –a, –e, udawany, –a, –e; B2

firmissimus, firmissima, firmissimum

– najtrwalszy, –a, –e, bardzo trwa³y, –a, –e; A1

fundamentum, fundamenti

– podstawa; B2

gaudium, gaudii

РradoϾ; A1

gener, generi

– ziêæ; A3

gratias agere

– dziêkowaæ; B3

gratus, grata, gratum

– mi³y, –a, –e; B3

honestus, honesta, honestum

– uczciwy, –a, –e; B1

id

– to; B2

idem

– to samo; B1

immo

– a nawet; A3

improbus, improba, improbum

– niegodziwy, –a, –e; A3

in (+ abl.)

– w; A1; na; B3 (przyimek)

incertus, incerta, incertum

– niepewny, –a, –e; A2

indigentia, indigentiae

– niedostatek; B2

insuper

– ponadto; A2

intempestivus, intempestiva, intempestivum

– nieodpowiedni, –a, –e; A2

inter (+ acc.)

– miêdzy, pomiêdzy (przyimek); A1

ipsa

– sama (osobiœcie); A1

ita

– tak; A3

itaque

– przeto; A1

iungo, iungere, iunxi, iunctum

– ³¹czyæ; B2

iuvo, iuvare, iuvi, iutum (+ acc.)

– wspieraæ (kogo? co?), pomagaæ (komu?

czemu?); B1

Laelius, Laelii

– Leliusz (nazwisko); B1

licet

– wolno; B1

lucrum, lucri

РkorzyϾ, zysk; B2

magnus, magna, magnum

– wielki, –a, –e; B2

Marcus, Marci

– Marek (imiê mêskie); B1

Marcus Tullius Cicero (Marci Tulli)

– Marek Tuliusz Cyceron (mêskie imiê i nazwisko);

B1

– 25 –

maxime

– najbardziej, najwiêcej; B2

maximus, maxima, maximum

– najwiêkszy, –a, –e; A1

meus, mea, meum

– mój, moja, moje; B3

mihi

– mi; B3

Minime Hercule!

– Ale¿ sk¹d, na Herkulesa!; B2

miser, misera, miserum

– nieszczêœliwy, –a, –e; B3

molestus, molesta, molestum

– przykry, –a, –e, uci¹¿liwy, –a, –e; A2

moneo, monere, monui, monitum

– napominaæ, upominaæ; B1

multa

– wiele; A1

narra porro!

– mów dalej! B2

narro, narrare, narravi, narratum

– opowiadaæ; B1

natura, naturae

– natura; A1

nemo

– nikt; A3

nihil

– nic; B2

noceo, nocere, nocui, nocitum

– szkodziæ; B2

non

– nie; B1

nonne

– czy¿ nie; B2

nullus, nulla, nullum

– ¿aden, ¿adna, ¿adne; A1

numquam

– nigdy; B1

patria, patriae

– ojczyzna; B1

pecunia, pecuniae

– pieni¹dze; B2

peperit

– zrodzi³, zrodzi³a; A1

peto, petere, petivi, petitum

– szukaæ; B2

plerumque

– przewa¿nie; A1

poculum, poculi

– kielich; pocula – kielichy; A1

poena, poenae

– kara; A3

potes

– mo¿esz; B2

pulcher, pulchra, pulchrum

– piêkny, –a, –e; B1

puto, putare, putavi, putatum

– s¹dziæ, myœleæ; A2

quam

– jak; B3

qui

– jacy, którzy; A2

quid

– co; A2

quidquid

– cokolwiek; B2

quousque?

– a¿ dok¹d?; A3

Recte tu quidem!

– Masz racjê!; A3

saepe

– czêsto; B2

salutem dico

– pozdrawiaæ; B3

Scaevola, Scaevolae

– Scewola (nazwisko); B1

Scipio Africanus

– Scypion Afrykañski (M³odszy) (nazwisko); B1

scribo, scribere, scripsi, scriptum

– pisaæ; B3

secundum (+ acc.)

– wed³ug (kogo? czego?), zgodnie z (kim?

czym?) (przyimek); A2

sed

– lecz, ale; B1

semper

– zawsze; B1

sempiternus, sempiterna, sempiternum

– wieczny, –a, –e; A1

– 26 –

sentio, sentire, sensi, sensum

– myœleæ; B1

servus, servi

– niewolnik, s³uga; A1

si

– jeœli, je¿eli; B1

sine (+ abl.)

– bez (przyimek); A1

socer, soceri

РteϾ; A3

socius, socii

– towarzysz, sprzymierzeniec; A3

solum

– tylko; B1

solus, sola, solum

– sam, sama, samo; B3

sum, esse, fui, –

– byæ; A2

sumo, sumere, sumpsi, sumptum

– wzi¹æ; A2; poenam sumere – ponieœæ karê; A3

tam diu

– tak d³ugo; B3

tamen

– jednak; A1

tantum

– tylko; A3

te

– ciebie, ciê; A3

tener, tenera, tenerum

– delikatny, m³ody; B1

Terentia, Terentiae

– Terencja (imiê ¿eñskie); B3

testimonium, testimonii

– œwiadectwo, dowód; B3

tibi

– tobie; B3

tu

– ty; A3

Tulliola, Tulliolae

– Tuliola (imiê ¿eñskie); B3

tuus, tua, tuum

– twój, twoja, twoje; B3

ubique

– wszêdzie; A2

una

– razem; A3

ut

– jak; B3

Vale!

– ¯egnaj! (B¹dŸ zdrów!); B3

valeo, valere, valui, –

– byæ zdolnym, móc; A3; byæ zdrowym; B3

vero

– zaœ, jednak; A2

verus, vera, verum

– prawdziwy, –a, –e; A1

video, videre, vidi, visum

– widzieæ, zobaczyæ; A2

vir, viri

– mê¿czyzna, cz³owiek; B1

vita, vitae

– ¿ycie; A1

vitreus, vitrea, vitreum

– szklany, –a, –e, kruchy, –a, –e (jak szk³o); A1

vivo, vivere, vixi victum

– ¿yæ; A2

– 27 –