MINISTERSTWO ŚRODOWISKA

PROGRAM PROMOCJI SYSTEMÓW ZARZĄDZANIA

ŚRODOWISKOWEGO W POLSCE.

Warszawa, luty 2003 r.

2

WPROWADZENIE

Wśród szeregu nowych rozwiązań formalno-prawnych jakie Polska, w związku z integracją z

Unią Europejską, musi zaadaptować do swojego systemu legislacyjnego i do praktyki

działania w sferze ochrony środowiska znajdują się dobrowolne formy samo-ograniczania

oddziaływań na środowisko przez jego instytucjonalnych użytkowników. Zaliczyć do nich

można przede wszystkim wdrażanie systemów zarządzania środowiskowego, programy

czystszej produkcji oraz działania na rzecz ograniczenia uciążliwości wyrobów, potwierdzane

uzyskiwaniem tzw. eko-znaków. Systemy zarządzania środowiskowego (SZŚ) stanowią

szczególnie użyteczny instrument poprawy efektywności funkcjonowania jednostek

gospodarczych w zakresie szeroko pojętej ochrony środowiska.

W powyższym zakresach realizowane są aktualnie w Polsce następujące działania:

−

Certyfikat ISO 14001 - rosnąca grupa przedsiębiorstw (w 1999 roku około 30, a w

grudniu 2002 roku ponad 400 jednostek) uzyskuje certyfikaty potwierdzające wdrożenie

systemu zarządzania środowiskowego, zgodnego z normą PN-EN ISO 14001. System

certyfikacji ISO 14001 jest w zasadzie niezależny od organów administracji rządowej –

systemy wdrażane są dobrowolnie, a certyfikacja realizowana jest przez niezależne

jednostki certyfikujące krajowe i zagraniczne. Na organach państwowych spoczywają

zadania z zakresu transpozycji norm z rodziny ISO 14000. Cześć jednostek

certyfikujących została akredytowana i jest nadzorowana w ustalonym, wynikającym z

przepisów szczegółowych i stosunkowo wąskim zakresie przez Polskie Centrum

Akredytacji.

−

Ruch „czystszej produkcji” animowany m.in. przez Polskie Centrum Czystszej Produkcji

przy Politechnice Śląskiej i Stowarzyszenie „Polski Ruch Czystszej Produkcji” działające

przy NOT Katowickim oraz przez Centrum Wdrażania Czystszych Technologii przy

Głównym Instytucie Górnictwa. Od 1993 roku w programach czystszej produkcji

uczestniczyło ponad 600 przedsiębiorstw, z których część uzyskała i utrzymuje tzw.

świadectwa czystszej produkcji, realizując wymagane zadania ukierunkowane na realne

zmniejszanie oddziaływania procesów produkcyjnych na środowisko, poprzez poprawę

wskaźników energochłonności i materiałochłonności.

−

Program „Odpowiedzialność i Troska” (polski odpowiednik międzynarodowego programu

„Responsible Care” obejmującego większość dużych przedsiębiorstw przemysłu

chemicznego), animowany przez Polską Izbę Przemysłu Chemicznego.

−

Komitet „Eko-Znaku” funkcjonujący przy Polskim Centrum Badań i Certyfikacji,

opracowuje kryteria oceny wyrobów, na podstawie których PCBC wystawia później

certyfikaty.

3

Rola administracji publicznej i Ministra Środowiska w stosunku do tych działań sektora

gospodarczego jest ograniczona, gdyż w większości przypadków sprowadza się do

inspirowania lub promowania przedsiębiorców. W niektórych dziedzinach konieczne było

ponadto podpisywanie stosownych zobowiązań międzynarodowych (np. Deklaracja

Czystszej Produkcji UNEP), tworzenie niezbędnych struktur – (np. Komitet Eko-znaku,

Polskie Centrum Akredytacji), czy transpozycja norm międzynarodowych do systemu

polskiego (tłumaczenia norm przez Polski Komitet Normalizacyjny).

SYSTEM ZARZĄDZANIA ŚRODOWISKOWEGO W PRAWIE UNII EUROPEJSKIEJ

W latach 90-tych Unia Europejska przyjęła do realizacji - nadając mu wysoką rangę -

program promocji systemów zarządzania środowiskowego wdrażanych dobrowolnie w

przedsiębiorstwach i instytucjach. Służy temu przede wszystkim Rozporządzenie nr

761/2001 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 19 marca 2001 r w sprawie umożliwiania

dobrowolnego uczestnictwa organizacji w Systemie Eko-Zarządzania i Audytów Wspólnoty

(Eco Management and Audit Scheme – EMAS), będące nowelizacją wcześniejszego

Rozporządzenia Rady (EEC) nr 1836/93 z dnia 23 czerwca 1993 w sprawie dobrowolnego

uczestnictwa przedsiębiorstw w Systemie Eko-zarządzania i Audytowania). Rozporządzenie

EMAS promuje w przedsiębiorstwach i organizacjach implementację i doskonalenie

systemów zarządzania środowiskowego (environmental management systems) zgodnych z

normą ISO 14001, ale w swoich wymaganiach wykracza istotnie poza obowiązki wskazane

w tym standardzie.

Rozporządzenia EMAS II z 2001 roku znacznie rozszerzyło zakres działalności do których

można stosować reguły EMAS. Zgodnie z jego zapisami w systemie mogą uczestniczyć nie

tylko jednostki gospodarcze czy przemysłowe, ale także inne jednostki, w tym organy

administracji, placówki edukacyjne, usługowe itp. o ile oddziaływają one w jakikolwiek

sposób bezpośredni lub pośredni na środowisko.

Koncepcja SZŚ zakłada taką przebudowę zasad oraz procedur zarządzania procesami

wytwórczymi lub świadczeniem usług, a w przypadku EMAS w ogóle zasad funkcjonowania

danej organizacji, aby związane z tym oddziaływania na środowisko były precyzyjnie

identyfikowane oraz eliminowane, a jeżeli jest to niemożliwe, systematycznie ograniczane i

kontrolowane w sposób zintegrowany z podstawowymi celami działalności. Wymaga to

ustanowienia i praktycznego wdrożenia procedur identyfikacji aspektów środowiskowych,

planowania strategicznego i operacyjnego oraz monitorowania działalności (systemowe

audyty wewnętrzne i zewnętrzne, śledzenie oddziaływań i ich skutków, ocena realizacji

planów i osiągania celów) i przepływu informacji, a także innych pomocniczych procedur i

instrukcji, służących sprawnemu funkcjonowaniu SZŚ. Podstawowym wymaganiem SZŚ jest

4

osiąganie systematycznego zmniejszania oddziaływania na środowisko, poprzez

zintegrowanie procesu podejmowania decyzji związanych z ochroną środowiska z ogólnym

systemem zarządzania przedsiębiorstwem (organizacją, jednostką).

Koncepcja EMAS jest generalnie zbieżna z zasadami innych systemów zarządzania

środowiskowego, a po wejściu w życie rozporządzenia EMAS II została w pełni zintegrowana

z zasadami tworzenia i funkcjonowania tego typu systemów opisanych w standardzie ISO

14001 (EMAS wymaga wdrożenia SZŚ zgodnego ze standardem ISO 14001).

Rozporządzenie EMAS wykracza poza wymagania określone w normie ISO 14001, bowiem

dodatkowo wprowadza wymóg dotyczący upowszechniania wiedzy o osiągnięciach oraz o

rezultatach weryfikowania systemu, poprzez wprowadzenie mechanizmów kontrolnych.

Koncepcja EMAS wymaga również od ubiegających się o rejestrację jednostek

przestrzegania generalnych zasad:

- utrzymania pełnej zgodności z przepisami prawnymi w sferze ochrony środowiska,

- zapewnienia ciągłej poprawy w sferze ograniczania oddziaływania na środowisko.

Rozporządzenie nr 761/2001 definiuje cele EMAS jako: realizacja polityki ekologicznej UE, a

także jako:

- poprawa efektów działalności na rzecz środowiska prowadzonej przez organizacje,

- systematyczna, obiektywna i okresowa ocena efektów działalności na rzecz

środowiska,

- wymiana informacji i otwarty dialog grup zainteresowanych,

- aktywne zaangażowanie pracowników w działalność na rzecz środowiska.

Określa także warunki uczestnictwa organizacji w EMAS. Organizacja która ubiega się o

rejestrację powinna przeprowadzić wstępny przegląd środowiskowy, a następnie wdrożyć

system zarządzania środowiskowego (zgodny ze standardem ISO 14001). Organizacja

powinna także planować i przeprowadzać audyty środowiskowe oraz wydać deklaracje

środowiskową potwierdzoną przez weryfikatora. Musi także zapewnić zgodność przeglądu

SZŚ, procedur audytów i deklaracji z wymaganiami EMAS. Następnie powinna poddać się

weryfikacji na zgodność z wymaganiami EMAS przez uprawniona osobę (weryfikatora

EMAS). Ostatecznie, musi przekazać potwierdzoną, uwierzytelnioną deklarację do

kompetentnego organu i opublikować ją (po rejestracji).Wdrażanie wymagań EMAS w

organizacji:

- zwiększa elastyczność i odpowiedzialność użytkowników środowiska;

- powoduje wzrost świadomości społecznej;

- promuje dążenie do „zapobiegania u źródła” emisjom do środowiska, w miejsce

klasycznych rozwiązań typu „końca rury”;

5

- promuje wprowadzenie w przedsiębiorstwach, zwłaszcza małych i średnich (MiSP)

zasad samokontroli (self-controlling) – co jest bardzo korzystne dla państwa;

- ułatwia przedsiębiorstwom udowadnianie ich proekologicznego podejścia;

Wdrażanie systemów ISO 14000 zostało już zainicjowane i nie wymaga znaczącego wysiłku

ze strony Państwa. Certyfikacja w tym zakresie prowadzona jest przez uprawnione jednostki

krajowe i międzynarodowe i objęła jak dotąd ponad 400 przedsiębiorstw, które dobrowolnie

zdecydowały się na dostosowanie do wymagań norm z rodziny ISO 14001. Szereg

przedsiębiorstw podejmuje ponadto działania w zakresie budowy SZŚ lub wdrażania ich

niektórych elementów nie przystępując do procesu certyfikacji, który stanowi jedynie

formalne potwierdzenie wdrożenia zasad. Można stwierdzić, że idee SZŚ jak również

świadomość płynących z wdrażania takich rozwiązań korzyści są już dość szeroko

rozpowszechnione w naszym kraju. Istnieje również dość szeroka grupa specjalistów, którzy

dysponują wiedzą i doświadczeniem praktycznym w tym zakresie.

Tworzy to sprzyjające warunki dla wdrożenia w Polsce dalej idących wymagań EMAS.

Dostosowanie się organizacji do wymagań EMAS nie będzie bowiem czymś zupełnie

nowym, lecz raczej kontynuacją rozpoczętych już działań w zakresie tworzenia systemów

zarządzania środowiskowego.

W skali całego kraju, wdrożenie systemu EMAS powinno przynieść wymierne korzyści jak:

systematyczne ograniczenie, zminimalizowanie i kontrola nad oddziaływaniami na

środowisko i jednocześnie poprawę efektywności działań podejmowanych w celu

minimalizowania tych oddziaływań.

PROGRAM WPROWADZENIA EMAS W POLSCE

Ze względu na charakter przepisów unijnych

1

konieczne jest przygotowanie się Polski do

natychmiastowego wdrożenia Rozporządzenia w sprawie EMAS po przystąpieniu do UE,

poprzez:

- wyznaczenie instytucji odpowiedzialnych za rejestrację jednostek organizacyjnych w

systemie EMAS,

- ustanowienie systemu akredytacji weryfikatorów EMAS,

- przeszkolenie kadr,

1

Rozporządzenia rady obowiązują bezpośrednio, bez konieczności ich transpozycji do prawa krajowego,

natomiast panstwa członkowskie mają obowiązek tworzenia warunków (instytucjonalnych, administracyjnych
itp.) dla efektywnej realizacji ich wymogów

6

- stworzenie odpowiednich podstaw prawnych.W trakcie wdrażania systemu EMAS w

Polsce zakłada się wykorzystanie następujących organów, instytucji oraz elementów

istniejącego systemu administracji i zarządzania środowiskowego:

- Ministerstwo Środowiska - MŚ

- Polskie Centrum Akredytacji - PCA

- Polski Komitet Normalizacyjny - PKN

- Wojewodowie

- Wydziały Ochrony Środowiska Urzędów Wojewódzkich

- 26 organizacji certyfikujących systemy zarządzania środowiskowego na polskim

rynku, w tym 5 polskich organizacji akredytowanych przez PCBC

- Ponad 400 przedsiębiorstw legitymujących się certyfikatem zgodności z wymogami

normy PN-ISO 14001 Podstawowe dokumenty z serii ISO 14000 przetransponowane

do systemu Polskich Norm

Proponuje się by podział odpowiedzialności za funkcjonowanie EMAS w Polsce kształtował

się w poniższy sposób:

- centralny organ kompetentny – organ nadzorujący - Minister Środowiska:

wynika to z ogólnego charakteru systemu EMAS oraz ze struktury administracji

publicznej. Zadaniem Ministra będzie:

−

prowadzenie krajowej listy zarejestrowanych jednostek w kraju,

−

prowadzenie listy akredytowanych weryfikatorów,

−

wymiana informacji z Komisją Europejską i organami EMAS.

- organ akredytujący – Polskie Centrum Akredytacji: organ o najodpowiedniejszej

strukturze i kompetencjach, posiadający doświadczenie, kompetencje i możliwości do

prowadzenia rzetelnej akredytacji. Pod względem organizacyjnym PCA jest obecnie

dobrze przygotowane do prowadzenia akredytacji weryfikatorów instytucjonalnych i

rozpoczęcie takiej działalności nie wymagało by poważniejszych zmian w

procedurach stosowanych przy akredytacjach innego typu. O akredytację w pełnym

zakresie będą mogli ubiegać się wyłącznie weryfikatorzy instytucjonalni, natomiast o

akredytację w odniesieniu do określonych sektorów (branż) będą mogli ubiegać się

weryfikatorzy instytucjonalni, a także indywidualni. Podstawę procesu akredytacji

weryfikatorów instytucjonalnych stanowić będzie norma PN–EN 45012 oraz program

akredytacji opracowany przez PCA, na podstawie Rozporządzenia EMAS. Zadaniem

PCA będzie:

−

udzielanie akredytacji weryfikatorom,

−

rejestrowanie weryfikatorów akredytowanych przez organy akredytujące innych

państw wykonujących czynności weryfikacyjne w Polsce,

7

−

kontrolowanie oświadczeń składanych przez weryfikatorów z innych krajów

odnośnie zdolności weryfikacji dokumentów oraz znajomości polskich wymogów

prawnych,

−

stworzenie systemu nadzoru nad jakością pracy weryfikatorów.

−

organy rejestrujące – Wojewoda - Wydziały Ochrony Środowiska Urzędów

Wojewódzkich: koncepcja ustanowienia organów rejestrujących w wojewódzkich

wydziałach ochrony środowiska jest ściśle związana z założeniem utworzenia

centralnego organu kompetentnego. Rozporządzenie UE nie wymaga i nie wyklucza

tworzenia odrębnych organów rejestrujących. Biorąc jednak pod uwagę istniejący już

podział instytucjonalny i administracyjny, zakłada się że najbardziej adekwatnymi

organami rejestrującymi będą wojewodowie wykorzystujący struktury wydziałów ochrony

środowiska urzędów wojewódzkich. Przemawia za tym także fakt, że wydziały ochrony

środowiska funkcjonują w każdym województwie, a wiec powołanie organów

rejestrujących nie wymagałoby tworzenia od podstaw odrębnych instytucji.

−

Krajowa Rada Eko-Zarządzania - powołana przy Ministrze Środowiska, jako organ

doradczy i opiniujący działanie systemu.

Program maksimum zakłada również umożliwienie funkcjonowania EMAS w krajowym

systemie prawnym przed datą akcesji do Unii. Pozwoliłoby to wesprzeć działania polskich

przedsiębiorstw w dziedzinie poprawy ich konkurencyjności w stosunku do partnerów z

terenu Unii. W tym celu konieczne jest stworzenie epizodycznych podstaw prawnych, które

przetransponują do prawa krajowego kluczowe przepisy rozporządzenia Rady i Komisji w

sprawie EMAS, w celu umożliwienia rejestrowania się polskich przedsiębiorstw w systemie

bliźniaczym do funkcjonującego na obszarze Unii. Przepisy te będą obowiązywały czasowo

– w momencie przystąpienia do UE wszystkie przepisy epizodyczne zostaną z prawa

krajowego usunięte. W prawie krajowym, pozostawione zostaną jedynie przepisy powołujące

lub desygnujące określone instytucje oraz rozdzielające kompetencje pomiędzy organy

odpowiedzialne za funkcjonowanie systemu EMAS. Rejestracje i akredytacje uzyskane

przed datą przystąpienia do Unii zostaną potwierdzone przez kompetentne organy, jako

spełniające wymogi prawa unijnego.

Celem wprowadzenia powyższych uregulowań zainicjowano prace legislacyjne, które

powinny doprowadzić do stosownych zmian w ustawie z dnia 27 kwietnia 2001 r.- Prawo

ochrony środowiska. W tytule VIII ustawy, któremu proponuje się nadać brzmienie: Tytuł VIII.

Programy dostosowawcze i dobrowolne zobowiązania, wprowadzony powinien zostać Dział

V – Dobrowolne zobowiązania. Nowelizacja ustawy i wydane na jej podstawie akty

8

wykonawcze umożliwią formalno-prawne funkcjonowanie krajowego systemu EMAS, w pełni

zgodnego z unijnym.

Dla zainicjowania funkcjonowania sytemu EMAS w Polsce w okresie przedakcesyjnym, poza

stworzeniem podstaw prawnych niezbędne jest podjęcie szeregu działań instytucjonalnych i

popularyzujących, mających na celu przygotowanie jednostek organizacyjnych i zachęcenie

jak największej liczby jednostek do podjęcia procedur uzyskania wpisu EMAS.

Działania te powinny obejmować:

1. Opracowanie i upowszechnienie materiałów informacyjnych o systemie EMAS

wymaganiach i procedurach,

2. Opracowanie programu akredytacji dla polskich weryfikatorów,

3. Przygotowanie i wydanie materiałów szkoleniowych i broszury informacyjnej o

wymaganiach akredytacyjnych dla polskich kandydatów na weryfikatorów,

przygotowanie programu szkoleń,

4. Przygotowanie materiałów informacyjnych i przeprowadzenie szkoleń dla organów

rejestrujących jednostki spełniające wymagania EMAS,

5. Opracowanie i uruchomienie witryny internetowej prezentującej system EMAS w

Polsce,

6. Potwierdzenie kwalifikacji pierwszej grupy weryfikatorów,

7. Nabór przedsiębiorstw do pilotowych projektów budowy systemów Eko-Zarządzania i

Audytowania (z preferencjami dla zakładów podlegających wymogom Dyrektywy

IPPC, posiadających certyfikat ISO 14001),

8. Przeprowadzenie audytu potwierdzającego, że polski system pod względem

instytucjonalnych i kompetencyjnym w pełni odpowiada wymogom Rozporządzenia

761/ 2001 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 19.03.2001,

2

9. Opracowanie programu promocji systemu EMAS w sektorze małych i średnich

przedsiębiorstw,

10. Opracowanie i wdrożenie systemu zachęt dla jednostek wdrażających System Eko-

Zarządzania i Audytowania,

11. Przygotowanie uregulowań prawnych, które zostaną wydane w momencie wejścia w

życie traktatu akcesyjnego o przystąpieniu Polski do UE, dotyczących wymagań w

2

Taki audyt przeprowadzony przez doświadczonych przedstawicieli kompetentnych organów EMAS z wiodących krajów Unii

byłby bardzo dobrą podstawą dla przyjęcia, że jednostki zarejestrowane według epizodycznych polskich rozwiązań prawnych,
staną się automatycznie zarejestrowanymi w systemie Unii Europejskiej

9

zakresie rozwiązań administracyjnych oraz organizacyjno-instytucjonalnych

umożliwiających funkcjonowanie systemu zgodnie z wymaganiami wspólnotowymi.

Realizacja powyższych zadań możliwa będzie dzięki uruchomieniu Programu Pilotowego

finansowanego ze środków PHARE, o który Ministerstwo Środowiska wnioskowało w 2002 r.

Celem Programu będzie sprawdzenie funkcjonowania przygotowanych struktur

organizacyjnych i procedur oraz zarejestrowanie pierwszej grupy co najmniej 15 jednostek.

Grupą, do której w szczególności adresowany będzie Program Pilotowy będą

„przedsiębiorstwa o szczególnym - potencjalnym lub rzeczywistym wpływie na środowisko”,

a zwłaszcza zakłady podlegające ustaleniom Dyrektywy Unii Europejskiej nr 96/61/WE w

sprawie zintegrowanego zapobiegania i ograniczania zanieczyszczeń (tzw. Dyrektywa IPPC)

posiadające certyfikat ISO 14001, MiŚP oraz władze środowiskowe na poziomie centralnym i

wojewódzkim. Celowe byłoby by jednostki, które zgłoszą się do Programu Pilotowego

otrzymały nieodpłatną lub częściowo odpłatną pomoc przy wdrażaniu Systemu.

Po uzyskaniu przez Polskę członkostwa w Unii Europejskiej Krajowy System Eko-

Zarządzania i Audytowania, zbudowany i sprawdzony w ramach Programu Pilotowego

zostanie przekształcony w normalnie funkcjonujący System zgodny z wymogami

rozporządzenia EMAS II.

OPRACOWAŁ:
Departament Polityki Ekologicznej

Przyjęte przez Kierownictwo Resortu
w dniu 12 lutego 2003 r.