16.12.2010

1

Koszty transakcyjne

Wykład 1

Ekonomika przedsiębiorczości

Prof. Tomasz Mickiewicz

Wprowadzenie: ekonomika kosztów transakcyjnych

16.12.2010

2

Badanie struktury relacji ekonomicznych – badanie alternatywnych
instytucji / organizacji ekonomicznych:

przedsiębiorstw,
umów gospodarczych,
rynków

Ekonomika kosztów transakcyjnych [1] jest cześcią nowej ekonomii
instytucjonalnej, która nie przekreśla ekonomii neoklasycznej (opartej na
teorii racjonalnego wyboru) lecz stanowi jej rozszerzenie.
Znaczenie praktyczne:

Jakie są najbardziej efektywne sposoby organizacji danych transakcji

gospodarczych,

Zidentyfikowanie różnorodności struktur gospodarczych, i ich analiza z

punktu widzenia efektywności (w tym nie-rynkowych struktur gospodarczych
w sposób alternatywny do teorii monopolu [2] i oligopolu [3])

Ekonomika kosztów transakcyjnych: założenia

16.12.2010

3



W warunkach wolności gospodarczej, instytucje gospodarcze

kształtowane są tak, aby zmniejszad koszty transakcyjne.



Koszty transakcyjne zmniejszane są przez przypisanie różnym

transakcjom (mającym odmienne atrybuty) takich struktur
ustrojowych [4] firmy (takiego ładu ustrojowego), które są dla nich
najbardziej odpowiednie.



Nie tylko bieżące koszty transakcyjne ale też i możliwości

adaptacyjne odmiennych struktur ustrojowych różnią się między
sobą.



Niestandardowe (pozarynkowe) struktury ustrojowe obejmują np.

ograniczenia przestrzenne i konsumenckie, długookresowe
porozumienia, franczyzy, integrację horyzontalną.

Ekonomika kosztów transakcyjnych: założenia

16.12.2010

4



W porównaniu do badania organizacji gospodarczych opartego

na innych podejściach, ekonomika kosztów trasakcyjnych jest:



bardziej mikroanalityczna,



zwraca uwagę na założenia behawioralne [5],



kładzie nacisk na pojęcie specyficzności zasobów
(aktywów)



traktuje przedsiębiorstwo jako strukturę ustrojową a nie
tylko jako funkcję produkcji



kładzie nacisk na instytucje określające nie tylko
początkowy kształt zawieranych umów (analiza ex ante
[6]) ale też realizowanie umów (analiza ex post [7])

Koszty transakcyjne

16.12.2010

5



Koszty transakcyjne: koszty działania systemu gospodarcznego

(w odróżnieniu od kosztów produkcji; określają one 'tarcie' w
systemie ekonomicznym)



Ekonomia neoklasyczna określa takie tarcie w systemie jako

ułomności rynku (market failure), pojęcie to mieści się jednak w
szerszym pojęciu kosztów transakcyjnych – które mogą w
różnym stopniu utrudniad funkcjonowanie danej organizacji
gospodarczej; co więcej nawet najlepszy możliwy wybór
ustrojowy może byd skojarzony z ułomnościami rynkowymi –
mogą one byd nieuchronne – optymalizacja ma miejsce w
ramach tego co możliwe.

Koszt transakcyjne ex ante

16.12.2010

6



Ex ante: koszty opracowania, negocjonowania i zabezpieczania umów.



Każda umowa jest z natury niepełna – nie określa zobowiązao we
wszystkich szczegółach i w każdej możliwej sytuacji.



Prowadzi to do poszukiwania zabezpieczeo przez zachowaniami
oportunistycznymi partnerów [8]: przykład – współwłasnośd (gdzie
relacje rynkowe są zastąpione organizacją wewnętrzną).



Odwoływanie się do porządku publicznego jest kosztowne - większośd
sporów gospodarczych jest rozwiązywane bez odwoływania się do
sądów (przez porządek prywatny). Ma to implikacje dla
przyjmowanych rozwiązao ustrojowych.

Koszty transakcyjne ex post

16.12.2010

7



Koszty niedostowania ustroju organizacyjnego wówczas gdy

transakcje nie rozwijają się w sposób przewidziany przez
początkowe umowy.



Koszty renegocjacji, gdy podejmowany jest wysiłek aby

skorygowad tę niezgodnośd.



Koszty ustanowienia i utrzymywania struktur ustrojowych

przeznaczonych do roztrzygania sporów (często poza
systemem sądowym).



Koszty przyjętych samograniczeo, które gwarantują w

praktyce,że zobowiązania będą wiążące.

Minimalizowanie kosztów transakcyjnych

16.12.2010

8



Koszty transakcyjne ex post i ex ante są wzajemnie

współzależne, a w związku z tym muszą byd minimalizowane
łącznie a nie sekwencyjnie.



Jednak koszty transakcyjne trudno jest mierzyd

bezpośrednio. Uwaga skierowana jest zatem na względny a
nie absolutny poziom kosztów transakcyjnych: porównujemy
koszty alternatywnych rozwiązao ustrojowych.



Musimy najpierw określid kluczowe atrybuty danej

transakcji a następnie stwierdzid, czy obserwowane
rozwiązania ustrojowe minimalizują koszty tranakcyjne w
sposób zgodny z atrybutami danych transakcji.

16.12.2010

9

Ogólniejszy kontekst kosztów transakcyjnych



Minimalizacja ma miejsce w odniesieniu do sumy

kosztów:

produkcyjnych i transakcyjnych (ograniczenie jednych

może być za

cenę zwiększenia drugich).



Szerszy kontekst instutucjonalny ma znaczenie: musimy

wziąć

pod

uwagę zarówno cechy instytucji formalnych (np. sądy) jak i

nieformalnych (obyczaje

społeczne). Ma to szczególne znaczenie

przy przenoszeniu

rozwiązań z jednego kraju do innego.



Ugólnione pojęcie konkurencji zakłada, że w warunkach wolności

gospodarczej, efektywne

rozwiązania ustrojowe ulegną

rozpowszechnieniu kosztem

rozwiązań nieefektywnych.



W przypadku

polityki gospodarczej, rekomendacje dotyczące

ustrojowe powinny

uwzględnić sumę kosztów prywatnych (t.j.

specyficznych dla uczestników danej tranzakcji) i kosztów
zewnętrznych.

16.12.2010

10

organizacja
gospodarcza

zorientowana na

korzyści
monopolistyczne

zorientowana

na efektywność

problem

kosztów
transakcyjnych

problem
koordynacji
bodźców

prawa własności

pryncypał-agent

cechy ustrojowe (governance)

pomiar

orientacja
na rywali

orientacja

na konsumentów

sprzedaż wiązana

dyskryminacja cenowa

bariery wejścia

działania strategiczne

Analiza kosztów
transakcyjnych w
szerszym kontekscie
teoretycznym

Inne teorie organizacji ekonomicznej

zorientowane na efektywnośd organizacji:

/1/ Prawa własności

16.12.2010

11

•

Prawa własności: do używania, do wartości rezydualnej i do
transformacji zasobów.

•

Założenie: użytkowanie zasobów odpowiada celom właścicieli, co
wymaga aby: /a/ zewnętrzna ochrona praw własności była
skuteczna, /b/ agenci ekonomiczni wewnątrz organizacji działali
zgodnie z intencjami właścicieli (prywatny nadzór właścicielski jest
skuteczny).

•

Główny wnioski:

•

Efektywne jest aby rezydualne prawa kontroli i prawa do
rezydualnego dochodu [9] były w tych samych rękach.

•

Rezydualne prawa kontroli powinny byd oddane w ręce tych,
którzy wykorzystają zasoby w sposób najbardziej efektywny
(znaczenie rynku kapitałowego).

Inne teorie organizacji ekonomicznej zorientowane

na efektywnośd organizacji:

/2/ Pryncypał-agent

16.12.2010

12

•

Główny problem: oddzielenie własności (dostarczyciele
finansów) i kontroli (menadżerowie) powoduje, że
wykonywanie umów przez agentów może byd niezgodne
z intencją umów (koszt agencji tj. oportunistycznych
zachowao ex-post agentów).

•

Oznacza to mniejsze zyski; wyższy jest koszt finansowym
przedsiębiorstwa, ponieważ dostarczyciele finansów są
mniej skłonni do finansowania.

•

Główne wnioski:

•

optymalne określenie bodźców w ramach umowy między
pryncypałami a agentami;

•

znaczenie zewnętrznych struktur instutucjonalnych.

Wybór metody analizowania umów zależy od założeo behawioralnych

i założeo dotyczących atrybutów danej transakcji

16.12.2010

13

Zał. behawioralne:
ograniczona

racjonalność

Zał. behawioralne:
oportunizm

Specyficzne
zasoby (aktywa)

Wynikające

podejście do analizy

umów (kontraktów)

-

+

+

planowanie

+

-

+

obietnica

+

+

-

konkurencja

+

+

+

ustrój

organizacyjny

(zarządczy)

Teoria kosztów transakcyjnych

16.12.2010

14

Technologia ogólna:
brak specyficznych
zasobów (k=0)

Technologia
specjalna:
specyficzne
zasoby
(k>0)

brak

zabezpieczeń
(s=0)

zabezpieczenia
(s>0)

konkurencja;
cena = P

k

Wyższa cena

uwzględnia
brak zabezpie-
czeń = P

b

Niższa cena
przy zabez-
pieczeniach = P

z

P

b

> P

z

Typ
transakcji

PROSTY

SCHEMAT UMÓW:

Wybór technologii, ceny i ustroju organizacyjnego jest określony łącznie

Typy zabezpieczeo przy specyficznych

zasobach

16.12.2010

15

•

Kary umowne za przerwanie transakcji.

•

Wyspecjalizowana struktura ustrojowa w
celu rozwiązywania sporów. Arbitraż.

•

Wprowadzenie powiązao handlowych które
umacniają i sygnalizują długookresowe
intencje (na przykład przejście od
unilateralnych do bilateralnych powiązao
handlowych - wzajemności)

Przykład zastosowania: miasteczko górnicze

16.12.2010

16

Założenia:

–

Odkryte nowe złoża,eksploatacja jest opłacalna

–

Znaczące inwestycje, które później nie mają innego
zastosowania

–

Potrzebne kwalifikacje robotnicze są specyficzne w
niskim stopniu

–

Położenie odległe od innych ośrodków miejskich;
skala potrzebnej siły roboczej mała: potrzeby –
mieszkania, sklep

Pytania:

–

Kto powinien byd właścicielem mieszkao?

–

Kto powinien byd właścicielem sklepu?

Miasteczko górnicze: pytanie o mieszkania

16.12.2010

17

Opcje:

1. Firma buduje i sprzedaje robotnikom,
2. Firma buduje, wynajmuje na krótkookresowe

umowy

3. Firma buduje, wynajmuje na długookresowe umowy

ze znacznymi sankcjami za zerwanie

4. Firma buduje, wynajmuje na długookresowe umowy

bez sankcji za zerwanie

5. Robotnicy odpowiedzialni sami za budowę bądź

kupno własnych mieszkao.

Miasteczko górnicze: domy

16.12.2010

18

• Rozwiązanie 5: niestabilne → motywacja do
nieadekwatnych inwestycji w domy, potrzebne będą wysokie
płace, aby skompensowad wysokie koszty pracowowników.

• Rozwiązanie 3: znaczne sankcje za zerwanie oznaczają
ograniczenie wyboru pracowników co jest równoznaczne z
wyższymi kosztami – potrzebne będą wyższe płace aby to
skompensowad.

• Rozwiązanie 4: efektywne, pod warunkiem, że umowa
będzie zawierad efektywne klauzule dot. sankcji za
zniszczenie.

Miasteczko górnicze: sklep

16.12.2010

19

Opcje:

Sklep jest własnośd firmy:
1. Regulacja stopy zysku.
2. Kontrola poziomu cen.

Franszyza wieloletnia w drodze konkursu:
3. Wpływy za franszyzę trafiają do firmy.
4. Wpływy dzielone pomiędzy początkowa grupę pracowników.
5. Wpływy zainwestowane finansowo, dzielone między
konsumentów w proporcji od zakupów.

6. Sklep prowadzony jako spółdzielnia robotnicza.

Miasteczko górnicze: sklep

16.12.2010

20

Rozwiązanie: wszystkie rozwiązania mają swoje

wady i zalety, jednak jest najbardziej

prawdopodobne, że rozwiązanie 5 i 6 sprawdzą się

najlepiej w praktyce.

• Zaletą dobrego modelu analitycznego jest, że

może on zostad zastosowany do wielu
odmiennych przypadków.

• I tak, omawiany tu przykład nie jest daleki od

relacji uczelnia –studenci, jeśli kampus
uniwersytecki znajduje się poza miastem. Przy
czym tam gdzie mieliśmy płace, mamy czesne
(z odwrotnym znakiem):

- Rozwiązania dotyczące akademików

studenckich,

- Sklepów na kampusie.

NOTATKI: 1-2

1. Koszty transakcyjne – wszelkie koszty jakie wynikają z przygotowywania, wdrażania i

egzekwowania transakcji rynkowych.

Koszty te można podzielić z grubsza na następujące grupy:
•

koszty poszukiwania informacji – potrzebne na sprawdzenie czy dane dobro jest dostępne
na rynku, kto oferuje najlepsze warunki, etc. Są to typowe koszty badania rynku i
planowania umów.

•

koszty zarządzania i zawierania kontraktów – potrzebne, aby doprowadzić do zaistnienia
transakcji.

•

koszty kontroli – ponoszone na dopilnowanie, aby druga strona wywiązała się z warunków
kontraktu. Mogą to być wszelkie koszty zarządzania, kontroli, monitorowania procesów i
wyników, ubezpieczenia od strat spowodowanych wynikających z potencjanego zachowania
się partnerów w sposób nie zgodny z umową i przyjętymi normami zachowań w
transakcjach gospodarczych.

2. Monopol - występuje wtedy gdy jedna firma dostarcza cala produkcję dóbr i usług w

odniesieniu do pewnego produktu, w całym kraju lub na danym obszarze.

NOTATKI: 2-9

3. Oligopol (rynek oligopolistyczny) – model rynku, na którym występuje niewielka liczba -

od dwóch (duopol) do kilkunastu - producentów, których decyzje cenowe są wzajemnie

uzależnione. Uzależnienie to przyjmuje najczęściej formę paralelizmu cenowego, gdy
decyzje co do ceny podejmuje największe przedsiębiorstwo oligopolu (lider cenowy), a

pozostałe je naśladują, bądź mniej lub bardziej formalnych umów, dotyczących wspólnej
polityki cenowej.

4. Struktura ustrojowa firmy - ustala stanowiska i komórki organizacyjne, przydziela im

zadania i normy wykonywania obowiązków oraz określa ogół zależności funkcjonalnych i
hierarchicznych pomiędzy stanowiskami w firmie.

5. Ekonomia behawioralna - korzysta z badań naukowych na temat ludzkich, społecznych,

kognitywnych i emocjonalnych czynników aby lepiej zrozumieć decyzje ekonomiczne
podejmowane przez konsumentów, kredytobiorców i inwestorów oraz to jak wpływają na
ceny rynkowe, obroty, oraz przydział zasobów.

6. Analiza ex-ante – analiza dokonywana przed zawarciem umowy.
7. Analiza ex-post – analiza dokonywana po zawarciu umowy.
8. Oportunistyczne zachowania partnerów – takie zachowania partnerów (kierujących się

interesem własnym), które nie respektują warunków umów bądź generalnie norm

obowiązujących w wymianie gospodarczej.

9. Dochód rezydualny – dochód, który pozostaje do dyspozycji dysponenta danego zasobu po

opłaceniu wszystkich kosztów. Przykładowo w odniesieniu do właścicieli firmy
(akcjonariuszy): zysk netto za dany okres pomniejszony o koszt alternatywny jego
powstania ponoszony przez akcjonariuszy.

NOTATKI: 10-11

10. Unilateralny – jednostronny.

11. Bilateralny – dwustronny.