28a. Jan Andrzej Morsztyn, Lutnia, s. 43-70, oprac. Aleksander Dmowski
WPROWADZENIE OGÓLNE
Lutnia powstała w 1661 roku. Morsztyn przygotował ten zbiór do druku (o czym świadczą takie wiersze jak Do czytelnika czy Do swoich książek), ale z powodu jego treści i wszechobecnej cenzury kościelnej ten zbiór nigdy nie został wydrukowany. Z drugiej strony poeta nigdy też nie był w pełni zadowolony ze swoich wierszy i uważał, że ktoś bieglejszy od niego w sztuce poezji zawsze może znaleźć błędy lub możliwości ulepszeń (wpisuje się to w typowo barokowe dążenie do ekspresji doskonałej). Interesujące jest również podejście Morsztyna do samej poezji - nie uważa jej za „odbicie świata” (poezja nie przenosi prawdy o świecie rzeczywistym). Tworzenie jest dla niego intymną przyjemnością, momentem wewnętrznej harmonii i wyrazem jednostki. Warto zauważyć, że nigdy nie formułuje takiej myśli wprost (całość odczytujemy w kontekście całej liryki).
Lutnia jest zbiorem skomponowanym. M.in. zbiór otwiera wiersz dedykacyjny (do Łukasza Opalińskiego), a kolejne są zwrotem do czytelnika, którego Morsztyn traktuje jako anonimowego nabywcę książki. W Lutni dużą część zajmują erotyki. Interesującą cechą poezji tego autora jest czystość języka - brak tu zapożyczeń językowych, w których cały barokowy świat był zanurzony (niewielu innym poetom się to udało). Na sam koniec warto przypomnieć, że w Lutni należy zwrócić uwagę na to „jak” Morsztyn pisze, a nie na to „o czym” (oczywiście w kontekście kolokwium „o czym” jest dość ważne ;-) )
STRESZCZENIE UTWORÓW (od początku do wiersza Niestatek)
Do Jegomości Pana Łukasza ze Bnina Opalińskiego, Marszałka nadwornego koronnego
Dedykacja
Opisuje wolność panującą w Polsce
Wyraża szacunek do twórczości Opalińskiego (opisuje ją jako uczoną i mówiącą o ważnych problemach społecznych)
Do czytelnika
Apostrofa do czytelnika
Mówi, że w Lutni znajdują się utwory każdego rodzaju
Do opisu poezji wykorzystany został język muzyczny
Dowolność interpretacji - „Odbierz-że sobie to, co ku twej myśli, / A co-ć się nie zda, miń albo przekreśli!”
Do tegoż
Kontynuacja Do czytelnika
Morsztyn nie aspiruje do bycia poetą sławnym na całą Polskę
Do panny
Erotyk
Poeta skupia opis na oczach kobiety i zalecając się mówi, że gdyby nie siła poezji to nie ogarnąłby siły miłosnych myśli
Miłość jest źródłem poezji
Do swoich książek
Apostrofa do swoich dzieł
Upublicznienie poezji grozi odebraniem jej chwały ze względu na ludzkie niedoskonałości czy zwady
Dialog poety-twórcy i poety-czytelnika (pierwszego i bardzo krytycznego)
O sobie
Wiersz dla ukochanej Katarzyny. Zbudowany na zasadzie wyliczania niezwykłości:
„Nie tyle gwoździ indyjskie karaki, / Nie tyle wrzecion brabanckie kądziele,”
Aby zakończyć lakonicznie:
„Nie tyle mają i jeziora trzciny, / Jak ja mam bólów dla mej Katarzyny.”
Do Jana Grotowskiego, pisarza pokojowego Jego Królewskiej Mości
Jan Grotowski - poeta, którego twórczość nie zachowała się. Dworzanin Władysława IV i Jana Kazimierza.
Morsztyn prosi adresata o opinie nt. jego poezji. Uważa go za pisarza bieglejszego i daje mu prym wśród krytyków poezji.
Wiersz osobisty - m.in. ostatnia linijka to przesyłanie pozdrowień żony Morsztyna dla żony adresata
Ogród miłości
Utwór opisuje ogród Kupidyna, w którym rosną pokraczne i niebezpieczne rośliny symbolizujące wszystkie troski związane z miłością. Morsztyn nazywa się „przedniejszym kopaczem” w tym ogrodzie, co może oznaczać, że cierpi w nieszczęśliwej miłości.
Na klacz hiszpańską
Typowy utwór, gdzie nieważne „co”, ale „jak”. Morsztyn dokonuje kunsztownego opisu hiszpańskiej klaczy narodzonej w Polsce. Wyraża się w samych superlatywach.
Na jabłko
Morsztyn opisuje jabłko, którym karmiła go ukochana Katarzyna. Przyrównuje jest do wszystkich znanych jabłek w literaturze, przyznając, że się do nich nie umywa. Poeta jednak zauważa, że to jabłko od Katarzyny jest dla niego ważniejsze od wszystkich innych.
Na łakomą
Wiersz skierowany do Zosi, w której poeta jest zakochany. Koncept utworu polega na błyskotliwym zauważeniu, że on pragnie miłości, ona pieniędzy.
Czary niemiecki
Paszkwil na bliżej nieokreślonego Hansa. Koncept polega na dwóch znaczenia słowa „czary” - bogini zmieniła przyjaciół Odyseusza w świnie za pomocą czarów, Hans zmienia się w świnie, gdy dopadnie czary.
List do jegomości pana Otwinowskiego, podczaszego sendomierskiego
Walerian Otwinowski - dziadek autora
Akt wdzięczności dla dziadka za wsparcie, wyraz szacunku. Morsztyn wspomina o tłumaczeniu przez dziadka Metamorfoz i prosi o przysłanie mu egzemplarza za granicę, aby tam mógł rozsławić imię swojego przodka.
Respons
Odpowiedź Otwinowskiego na wiersz Morsztyna. Życzy on wnukowi, aby ten wracał zdrowy i żeby nic złego mu się nie przydarzyło na obczyźnie. Ma tylko jedną do niego prośbę, aby gdy wróci i zastanie go zmarłym przyszedł na jego grób i powiedział, że miał w swoim dziadku przyjaciela.
Niestatek
Używa wielu superlatywów
Wymienia niesamowitości:
„Prędzej, kto wiatr w wór zamknie”
„Prędzej słońce na nocleg skryje się w jaskini”
By zakończyć banalną (wieńcząca kunsztowną kompozycję) pointą:
„Niźli będzie stateczna która białogłowa”
Do Lutnie
Lutnia = poezja
Ścisłe nawiązanie stylistyczne do Kochanowskiego
Początek epicki - opis wszechogarniającej władzy poezji
Używa wobec lutni przymiotnik „zarezerwowanego” dla Boga - wszechmocna
Poezja jest wszechobecna („Wszędzie cię pełno - i bogów kościoły / Bez ciebie nie są”)
Poezja to:
„Myśli uciecha jedyna”
„Z tobą zabawa, z tobą próżnowanie / za zysk mi stanie”
Do Jana Grotowskeigo, Internuncjusza Jego Królewskiej Mości w Neapolim
Przemyślenia dotyczące różnic pomiędzy poezją a prozą barokową (głównie o natężeniu zapożyczeń)
Apel o puryzm językowy w sztuce
Podejmuje znany motyw (hołd Kochanowskiemu), by olśnić czytelnika fajerwerkami swojej twórczości