PRAWO OCHRONY ŚRODOWISKA - prof. Paczuski
23.10.2004r. Wykład
1. Rozwój problemów związanych z ochroną środowiska.
Problemy, które nazywamy zbiorczym terminem „ochrony środowiska” towarzyszyły w jakimś stopniu od zarania dziejów rozwojowi cywilizacyjnemu. Gdyby wskazać na różnice pomiędzy problemami ówczesnymi a współczesnymi. Problemy ówczesne omówimy na przykładzie pełnego kontrastu starożytnego Rzymu, bowiem korzenie cywilizacji europejskiej wiążą się właśnie z cywilizacją rzymską. Rzym w czasie rozkwitu cesarstwa liczył ok. miliona mieszkańców, niektórzy twierdzą, że nawet więcej. Ten milion mieszkańców, marmurowe budowle, wielka architektura i wiele innego piękna. Niezależnie od tego piękna jakie posiadał Rzym odczuwał on wszystkie inne dolegliwości jakie my odczuwamy w miastach, m. in. Bardzo dokuczliwy był w Rzymie hałas spowodowany ruchem ulicznym (turkot wozów, krzyk poganiaczy mułów), zwłaszcza transportem, który ze względu na ciasne uliczki musiał się odbywać nie tylko w dzień, ale i w nocy. Rzym cierpiał też sporadycznie na brak wody (dobowe zużycie wody na 1 mieszkańca ok. 600 litrów), a dzisiaj wg statystyk nasze średnie zużycie w Polsce wynosi 129 litrów. Woda z Tybru nie nadawała się do użytku z powodu zanieczyszczeń odprowadzanych zbiorczym kolektorem nazywanym cloaca maxima. Rzymianie sprowadzali wodę akweduktami z odległych okolic górskich. Utrzymanie urządzeń kanalizacyjnych, wodociągowych wymagało odpowiedniej organizacji. Rzymianie powołali specjalny urząd do spraw gospodarki wodnej konsulata wraz z siecią dozorców, którzy nadzorowali urządzenia. Były również problemy w zakresie zanieczyszczenia powietrza. Rzymianie wypracowali pewne zasady, zbudowali szereg konstrukcji. Co do wody Rzymianie wyrażali zasadę : „że wszystkie rzeki płynące stanowią własność publiczną”. Problemy dotyczące ochrony środowiska występowały od bardzo dawna, nawet w Rzymie czy Babilonii, gdzie w centrum uwagi władzy znalazła się gospodarka wodna. Przy wykorzystaniu ziemi i wody kraj przy ówczesnym klimacie stał się krajem dobrobytu, urodzaju, a gdy zaniedbano gospodarkę wodną nastąpił upadek najpierw urodzajności później cywilizacji. Jednak nie były one tak wielkie, jak problemy które ujawniły się w czasach współczesnych. Nasza epoka uruchomiła szczególne siły, które wstrząsnęły życiem społeczeństw doprowadzając do dewastacji środowiska na dużą skalę. Ta ilość nowych elementów i efektów postępu technicznego, związanych zwłaszcza z rozwojem przemysłu stała się tak wielka, iż spowodowało to powstanie nowej jakości cywilizacji wraz z szeregiem negatywnych zjawisk zaburzających układ między człowiekiem a przyrodą. Jak napisał Chose: „Maszyny stworzyły olbrzymie miasta przystosowane do potrzeb maszyn, ale nie całkiem dla istot ludzkich”.
2. Dokumenty ONZ, które przyczyniły się do upowszechnienia idei ochrony środowiska na całym świecie.
a) Rezolucja ONZ podjęta na XXIII sesji Zgromadzenia Ogólnego Narodów Zjednoczonych w dniu 03.12.1968r. w sprawie ochrony środowiska. Dokument ten zapoczątkował pewien proces upowszechniania idei ochrony środowiska na całym świecie oraz proces planowego i zorganizowanego działania, zarówno w poszczególnych państwach członkowskich jaki i w skali globalnej będący wyrazem realizacji celów i zadań polityki ochrony środowiska
b) Raport Sekretarza Generalnego ONZ U Thanta z dnia 26.05.1969r. pt. „Człowiek i jego środowisko”. Raport ten rozesłano celem zasięgnięcia opinii innych krajów. Teza: w czasach, w których żyjemy należy zapobiegać degradacji środowiska. Postęp w ochronie powietrza (przejście na inny system ogrzewania, energii - olejowa). Raport ten zawierał:
zwięzłe informacje na temat najważniejszych zagrożeń dla środowiska naturalnego występujących na całym świecie z wyróżnieniem trzech podstawowych grup problemowych: problemy osiedli ludzkich, zagadnienia terytorialne, zagadnienia globalne
dokonano w nim klasyfikacji problemów ochrony środowiska na: lokalne, regionalne, krajowe, międzynarodowe, globalne
zwrócono uwagę na rangę i znaczenie globalnych zagadnień, które należy rozwiązywać w drodze międzynarodowych porozumień, ale wszystkie narody muszą wyrazić gotowość do wspólnego działania dla wspólnego dobra
określił cele, zadania, czas i miejsce oraz główne założenia ONZ na temat ochrony środowiska oraz katalog podstawowych problemów dotyczących ochrony środowiska, które powinny być na tym forum międzynarodowym rozpatrzone
Raport przyczynił się do zorganizowania konferencji ONZ w Szwecji, zebrania licznych i bardzo wartościowych materiałów dotyczących rozwiązywania konkretnych problemów, do upowszechniania idei ochrony środowiska na całym świecie. Utrwalił w świadomości społecznej nowy termin oraz nowy kierunek aktywności państwowej znajdujący wyraz w legislacji oraz w nazwach i formach działania wyspecjalizowanych służ administracji publicznej do spraw ochrony środowiska.
c) Deklaracja Konferencji ONZ w Sztokholmie z dnia 16.06.1972r. Stanowi ona fundamentalne zasady, które mają wartość trwałą, niektóre z nich znalazły swój wyraz nie tylko w umowach międzynarodowych ale również w postanowieniach konstytucyjnych wielu państw. Deklaracja sztokholmska składa się z 2 części: wstępu i zasad. Część I formułuje w 7 punktach cele i zadania polityki ochrony środowiska naturalnego i zwięźle uzasadnia potrzebę ich realizacji w polityce wewnętrznej rządów i narodów do wspólnych działań. Część II zawiera 26 zasad, na których winna opierać się polityka ochrony środowiska rządów i władz lokalnych uwzględniając współpracę, rozwój badań naukowych, rozwiązań prawnych, organizacyjnych, technicznych i technologicznych.
Rola i znaczenie Konferencji Sztokholmskiej ONZ:
na konferencji dojrzała myśl, że ochrona środowiska musi być traktowana jako podstawowa funkcja państwa; pojawił się dodatkowo termin polityka ochrony środowiska i w ślad za tym wkrótce zaczęło się ukazywać czasopismo fachowe poświęcone prawu ochrony środowiska i polityce ochrony środowiska
uchwalono Deklaracje Konferencji ONZ w sprawie naturalnego środowiska człowieka
powołanie przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych Programu Ochrony Środowiska Narodów Zjednoczonych (UNEP) czyli organizacji wyspecjalizowanej ONZ do prowadzenia strategii w dziedzinie ochrony środowiska
od czasu zakończenia Konferencji obserwuje się ożywioną współpracę międzynarodową w zakresie ochrony środowiska dokumentowaną w wielu przypadkach zawieranymi umowami międzynarodowymi w sprawach ochrony środowiska
zapoczątkowany został proces wyodrębniania się nowych gałęzi wiedzy o charakterze interdyscyplinarnych z nowym katalogiem nazewnictwa wprowadzonego do wydawnictw leksykalnych, jak np. w Polsce sozologia, prawo ochrony środowiska, sozotechnika, sozoekonomika itp.
w wielu krajach przeprowadzono pośrodowiskowe reformy w aparacie państwowym
zaznaczył się postęp w prawodawstwie, w szeregu krajów wprowadzono postanowienia dotyczące ochrony środowiska do konstytucji. Istotne znaczenie miało uchwalenie w 1969r. Przez Kongres USA ustawy o polityce ochrony środowiska państwa
po konferencji obserwujemy niezwykle dynamiczny rozwój międzynarodowego prawa ochrony środowiska; wyrazem tego są konwencje z 1972r m.in.:
konwencja o ochronie mórz przed zanieczyszczeniami pochodzącymi ze statków
konwencja o ochronie światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego
powstała Europejska Rada Prawa Ochrony Środowiska, którego przedmiotem zainteresowania było m.in. konstytucyjne prawo obywatelskie do środowiska
Konferencja przyczyniła się do stworzenia pewnych podstaw do globalnych strategii odzewu w dziedzinie ochrony środowiska
UNEP - Program Ochrony Środowiska Narodów Zjednoczonych - jest to instytucja w skład, której wchodzi 56 państw. Stworzenie strategii rozwoju ochrony środowiska. Program oparty na konkretnych rozwiązaniach instytucjonalnych. Postanowienia Sztokholmskie stanowią trzy filary polityki ochrony środowiska w działalności UNEP. I filarem jest skierowanie pod adresem rządów Deklaracji Konferencji Narodów Zjednoczonych; stanowi symbol opowiedzenia się za nową koncepcją odpowiedzialności człowieka za stan środowiska. Głosi to zasad 21, która mówi, iż państwa ponoszą odpowiedzialność za zapewnienie, iż działalność prowadzona w zakresie ich władzy suwerennej lub kontroli nie wyrządzi szkody innym państwom czy też obszarom znajdującym się poza granicami władzy suwerennej. II filarem był program działania obejmujący 109 zaleceń; niektórym z nich nadane zostało znaczenie priorytetowe. Największa odpowiedzialność za rozwój UNEP spoczywa na instytucjonalnej strukturze stworzonej w ramach ONZ w wyniku zaleceń Konferencji Sztokholmskiej. Na czele UNEP stoi Rada Zarządzająca Programu Ochrony Środowiska Narodów Zjednoczonych, do której należy opracowywanie ogólnopolitycznych wytycznych dla całej działalności ONZ. Istotnym elementem stał się też Fundusz Ochrony Środowiska UNEP zasilany dobrowolnie składakami przez rządy.
d) Konferencja ONZ zwołana w czerwcu 1992r. W Rio de Janeiro - konferencja zwołana dokładnie w 20 rocznicę Konferencji Sztokholmskiej - Konferencja Narodów Zjednoczonych na temat „Środowisko i rozwój”; nazwano ją w skrócie „Szczyt Ziemi”, gdyż wzięli w niej udział szefowie państw i przedstawiciele rządów całego świata reprezentujący 179 państw. Konferencja z swych głównych założeniach nawiązywała do idei i dokumentów Konferencji Sztokholmskiej ,Jednakże przedmiotem Konferencji w Rio i jej podstawowego dokumentu „Globalnego Programu Działania” było podjęcie nowych, bardziej ambitnych zadań z myślą już o potrzebach XXI wieku, a mianowicie: rozpoczęcie nowej ery zrównoważonego rozwoju z wymogami ochrony środowiska. Tak więc główna idea, która wyszła z Rio de Janeiro to idea zrównoważonego rozwoju. Do idei tej przywiązuje się dużą wagę. Ten termin nazywamy w wielu przypadkach EKO-ROZWOJEM tzn. rozwój z respektowaniem elementarnych wymagań ochrony środowiska czyli innymi słowy to jest szukanie kompromisu między tym co chcielibyśmy osiągnąć, a tym na co nam pozwala rzeczywistość. Konferencja wyraziła przekonanie co do tych dwóch związków: środowisko i rozwój. Co jest odzwierciedleniem w samej nazwie konferencji i w dokumentach takich jak:
Deklaracja z Rio w sprawie środowiska i rozwoju,
Deklaracja wytyczająca kierunki zrównoważonego rozwoju lasów wszelkich typów; ich ochrona i użytkowanie mające duże znaczenie dla rozwoju gospodarczego i zachowania wszelkich form życia
Globalny Program Działań (AGENDA 21)
Także konferencja wyraziła jasno przekonanie, że nie można już dzisiaj myśleć o sprawach ochrony środowiska, a także o rozwoju gospodarczym i społecznym jako dziedzinach ze sobą niepowiązanych, bowiem to są dwie zależne funkcje.
Globalny Program Działań (AGENDA 21) - celem było podjecie nowych, bardziej ambitnych zadań z myślą już o potrzebach XXI wieku, a mianowicie rozpoczęcie nowej ery zrównoważonego rozwoju z wymogami ochrony środowiska. Zadania tego programu to:
a) ochrona i wspomaganie zdrowia człowieka:
zadanie podstawowe dla państw członkowskich jest takie, że musimy się troszczyć zarówno o zdrowie ludzi jaki i zdrowotność naszego środowiska
b) zrównoważony rozwój osiedli ludzkich:
rządy winny popierać warunki życia na wsi i wspierać rozwój miast średniej wielkości w celu zmniejszenia migracji do wielkich miast
nie dopuścić do rozrastania się miast na terenach rolniczych, na których łatwo jest zburzyć zależności ekologiczne
należy dołożyć starań by osiedla powstawały w miejscach bezpiecznych oraz by zastosowane materiały były odporne na zniszczenia w czasie klęsk żywiołowych takich jak: sztorm, powodzie, obsunięcie się gruntu, trzęsienie ziemi
c) ochrona atmosfery:
rządy powinny promować krajowe normy efektywności energetycznej i emisji zanieczyszczeń, opracowywać wydajne, efektowne ekonomicznie, mniej szkodliwe i bezpieczne miejskie i wiejskie systemy komunikacji publicznej z siecią dróg dostosowaną do wymogów środowiska
kraje powinny być wyposażone w systemy wczesnego ostrzegania oraz przygotować procedury reagowania na zanieczyszczenia powietrza wskutek awarii przemysłowych, klęsk żywiołowych lub zniszczenia zasobów naturalnych
d) bezpieczne wykorzystywanie toksycznych substancji chemicznych:
przepisy dotyczące substancji toksycznych nie powinny być mniej rygorystyczne w jednym kraju niż w innych
rządy winny kontrolować eksport substancji chemicznych, które są zakazane lub też ich użycie jest ograniczone
e) zrównoważone gospodarowanie gruntami rolnymi:
rządy mają opracowywać politykę racjonalnego gospodarowania gruntami
korygowanie i egzekwowanie ustaw sprzyjających zrównoważonemu użytkowaniu ziemi
ograniczanie przez rządy przeznaczenia produktywnych gruntów ornych na inne cele
f) gospodarowanie odpadami szczególnie niebezpiecznymi, radioaktywnymi
g) walka z niszczeniem lasów
h) zrównoważony rozwój terenów górskich:
rządy m.in. popierały zabiegi przeciwerozyjne, określiły obszary zagrożone (m.in. zanieczyszczeniami powietrza z sąsiednich terenów przemysłowych i miejskich)
rządy mają opracować do 2000 r. Plany użytkowania gruntów i zagospodarowania zlewni zasilanych wodami z gór
i) ochrona i zagospodarowanie zasobów słodkowodnych - są takie kraje gdzie nie ma rzek ani jezior, np. Cypr
j) ochrona i zagospodarowanie mórz i oceanów:
zwraca się uwagę na to, że co roku ok. 600 tys. Ton ropy dostaje się do mórz i oceanów; należy powstrzymać degradacje środowiska morskiego co zawiera Globalny Program Działania wraz z szeregiem zaleceń w tym zakresie
k) zachowanie różnorodności biologicznej:
Globalny Program Działania nakazuje przeprowadzenie krajowych ocen stanu różnorodności biologicznej, opracowanie strategii zachowania oraz włączenia jej do ogólnokrajowych planów rozwoju
l) walka z pustynnieniem i suszą - sformułowanie szeregu szczegółowych zadań:
przyspieszenie programów zakładania plantacji odpornych na suszę drzew i roślin
zmianę sposobu uprawy roli, wypasu
pilne przygotowanie Międzynarodowej Konwencji o zwalczaniu pustynnienia wiążącej szczególnie kraje Afryki
Ponadto w Globalnym Programie Działań zawartych jest szereg zaleceń na tury metodologicznej wskazujących na środki lub sposoby rozwiązywania poszczególnych problemów, jak np.
rozwój współpracy międzynarodowej i zapewnienie swobodnego przepływu informacji
szerzenie oświaty, szkolenia i kształtowanie świadomości społecznej w zakresie ochrony środowiska
przepisy prawa międzynarodowego powinny sprzyjać polityce zrównoważonego rozwoju, m.in. przez znalezienie i usunięcie sprzeczności między umowami dotyczącymi środowiska i umowami gospodarczymi lub społecznymi
działania lokalne