ETS ochrona Praw Podstawowych, Europeistyka, Prawo i instytucje UE

24 X 2001

Wyrok w sprawie C-36/0236

Omega Spielhallen

pytanie prejudycjalne

[Gra w zabijanie]

Wspólnotowy porządek prawny zapewnia poszanowanie godności ludzkiej

jako ogólnej zasady prawa. Środki ograniczające swobodę świadczenia

usług mogą być uzasadnione względami porządku publicznego tylko wtedy,

gdy są niezbędne dla ochrony gwarantowanych przez nie interesów i tylko

w zakresie, w jakim nie można tego osiągnąć za pomocą środków mniej restrykcyjnych.

Nie jest przy tym konieczne, aby zastosowane środki odpowiadały

koncepcji wspólnej dla wszystkich państw członkowskich.

Niemiecka spółka Omega, użytkownik specjalnego obiektu o nazwie laserdrome, planowała

zorganizowanie gry polegającej na strzelaniu za pomocą urządzeń rejestrujących trafienie celu (promienia

laserowego lub innych urządzeń technicznych, np. podczerwieni) do odpowiednich sensorów.

W tym celu nabyła od spółki brytyjskiej przyrządy do gry.

Niemiecki organ porządkowy ustalił, że gry prowadzone w laserdromie polegały m.in. na

strzelaniu do sensorów zainstalowanych na kamizelkach noszonych przez graczy. W konsekwencji

zakazał Omedze tolerowania w swoim obiekcie gier (lub zezwalania na nie) polegających na strzelaniu

do celów ludzkich za pomocą ww. urządzeń, czyli zabawy w zabijanie ludzi, pod groźbą grzywny.

Sprawę w ostatniej instancji rozpatrywał FSA, który uznał, że wykorzystywanie do celów

handlowych zabawy w zabijanie w laserdromie Omegi stanowiło naruszenie godności ludzkiej, której

ochrona jest zagwarantowana w art. 1 ust. 1 zd. 1 niemieckiej UZ. Naruszenie polegało na wzbudzaniu

lub podsycaniu u gracza postawy negującej fundamentalne prawo każdego człowieka do poważania i

szacunku. W związku z wątpliwościami dotyczącymi zastosowania w sprawie prawa wspólnotowego

sąd przedstawił ETS w trybie prejudycjalnym pytanie o to, czy prawo krajowe, wymagające wydania

zakazu prowadzenia opisanej działalności gospodarczej ze względu na naruszenie podstawowych war-

36 W jęz. polskim:

http://curia.eu.int/jurisp/cgibin/gettext.pl?lang=pl&num=79958985C19020036&doc=T&ouvert=T&seance=ARRET

W jęz. niemieckim:

http://curia.eu.int/jurisp/cgibin/gettext.pl?lang=de&num=79958985C19020036&doc=T&ouvert=T&seance=ARRET

W jęz. francuskim:

http://curia.eu.int/jurisp/cgibin/gettext.pl?lang=fr&num=79958985C19020036&doc=T&ouvert=T&seance=ARRET

W jęz. angielskim:

http://curia.eu.int/jurisp/cgibin/gettext.pl?lang=en&num=79958985C19020036&doc=T&ouvert=T&seance=ARRET

tości chronionych w UZ, jest zgodne z postanowieniami TWE dotyczącymi swobody świadczenia

usług i swobodnego przepływu towarów.

ETS stwierdził, że będący przedmiotem sporu zakaz narusza zarówno swobodę świadczenia

usług (art. 49 TWE), jak i swobodę przepływu towarów (at. 28 TWE). Uznając, że w sprawie istotne

znaczenie ma naruszenie art. 49 TWE, ETS poświęcił dalsze rozważania pierwszej ze wymienionych

swobód. Art. 46 w zw. z art. 55 TWE dopuszcza ograniczenia swobody świadczenia usług w szczególności

ze względu na porządek publiczny.

Powołanie się na porządek publiczny jest dopuszczalne jedynie w przypadku rzeczywistego i

wystarczająco poważnego zagrożenia naruszającego podstawowy interes społeczny37. Jednak szczególne

okoliczności, które mogłyby uzasadniać odwołanie się do pojęcia porządku publicznego, mogą

różnić się w poszczególnych państwach i zmieniać się w czasie38. Zdaniem sądu przedstawiającego

pytanie w trybie prejudycjalnym zakaz wykorzystywania do celów handlowych gier rozrywkowych

polegających na symulacji aktów przemocy wobec ludzi, w szczególności zabijania, odpowiada poziomowi

ochrony godności ludzkiej wynikającemu z UZ. Niezależnie od wspomnianej gwarancji konstytucyjnej

godność ludzka podlega ochronie jako ogólna zasada prawa wspólnotowego. ETS uznał,

że zakaz jedynie takiego rodzaju gier laserowych, które polegają na strzelaniu do celów ludzkich, a

więc zabawy w zabijanie ludzi, nie wykroczył ponad to, co było konieczne do osiągnięcia celu.

37 Por. wyrok ETS z dnia 14 marca 2000 r. w sprawie C-54/99 Kościół Scjentologiczny.

38 Por. wyroki ETS: z dnia 4 grudnia 1974 r. w sprawie 41/74 Van Duyn oraz z 27 października 1977 r. w sprawie

30/77 Bouchereau.

20 V 2003

Wyrok w sprawach połączonych C-465/00, C-138/01 i C-139/0139

Rechnungshof40

pytania prejudycjalne

[Ujawnienie dochodów funkcjonariuszy publicznych]

1. Austriacka ustawa konstytucyjna o ograniczeniu wynagrodzeń funkcjonariuszy

publicznych ingeruje w korzystanie z prawa do poszanowania życia

prywatnego. Ingerencja ta może być uznana za uzasadnioną w świetle

art. 8 ust. 2 EKPCz41 jedynie w zakresie, w jakim publiczne ujawnienie nie

tylko wysokości przekraczających określony pułap rocznych dochodów

osób zatrudnionych przez jednostki poddane kontroli Izby Obrachunkowej,

ale również nazwisk tych pracowników, jest konieczne i odpowiednie do celu,

którym jest utrzymanie wysokości wynagrodzeń na rozsądnym poziomie.

Ocena, czy powyższe wymogi są spełnione, należy do sądu przedstawiającego

pytanie w trybie prejudycjalnym.

2. Wykładnia przepisów dyrektywy 95/46/WE o ochronie danych osobowych42

musi być dokonywana z poszanowaniem praw podstawowych będących

elementem zasad ogólnych prawa wspólnotowego. W przypadku uznania,

że ustawa konstytucyjna nie spełnia wymogów art. 8 ust. 2 EKPCz mamy do

czynienia z naruszeniem ww. dyrektywy.

Na podstawie przepisów austriackiej ustawy konstytucyjnej o ograniczeniu wynagrodzeń

funkcjonariuszy publicznych43 Izba Obrachunkowa (Rechnungshof) zażądała od kilku podmiotów

39 W jęz. niemieckim:

http://curia.eu.int/jurisp/cgibin/gettext.pl?lang=de&num=79969479C19000465&doc=T&ouvert=T&seance=ARRET

W jęz. francuskim:

http://curia.eu.int/jurisp/cgibin/gettext.pl?lang=fr&num=79969479C19000465&doc=T&ouvert=T&seance=ARRET

W jęz. angielskim:

http://curia.eu.int/jurisp/cgibin/gettext.pl?lang=en&num=79969479C19000465&doc=T&ouvert=T&seance=ARRET

40 Por. wyrok austriackiego TK z 28 listopada 2003 r. omówiony w opracowaniu ZOiS Relacje między prawem

konstytucyjnym a prawem wspólnotowym w orzecznictwie sądów konstytucyjnych państw Unii Europejskiej,

lipiec 2005, s. 17 i n., poz. 6.

41 Art. 8 EKPCz: „1. Każdy ma prawo do poszanowania swojego życia prywatnego i rodzinnego, swojego

mieszkania i swojej korespondencji. 2. Niedopuszczalna jest ingerencja władzy publicznej w korzystanie z tego

prawa, z wyjątkiem przypadków przewidzianych przez ustawę i koniecznych w demokratycznym społeczeństwie

z uwagi na bezpieczeństwo państwowe, bezpieczeństwo publiczne lub dobrobyt gospodarczy kraju, ochronę

porządku i zapobieganie przestępstwom, ochronę zdrowia i moralności lub ochronę praw i wolności innych

osób.”

42 Dyrektywa 95/46/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 24 października 1995 r. w sprawie ochrony osób

fizycznych w zakresie przetwarzania danych osobowych i swobodnego przepływu tych danych, Dz. Urz. WE L

281 z 23.11.1995 r., s. 31.

43 Bundesverfassungsgesetz über die Begrenzung von Bezügen öffentlicher Funktionäre. Po II wojnie światowej

wykształciła się w Austrii praktyka nadawania niektórym ustawom bieżącym lub poszczególnym ich przepisom

rangi „ustawy konstytucyjnej” - w celu wyłączenia możliwości ich kontroli z punktu widzenia innych norm

podlegających jej kontroli, w tym od Radiofonii Austriackiej (ORF), udostępnienia danych dotyczących

w szczególności wynagrodzeń osób pełniących funkcje kierownicze w celu sporządzenia

przez Izbę jawnego sprawozdania o ich dochodach. Niektóre z ww. podmiotów odmówiły udostępnienia

danych, inne przekazały informację o dochodach bez wskazania nazwisk pracowników

lub uzależniły przekazanie od spełnienia przez Izbę określonych warunków. Izba zwróciła się do

TK, w trybie art. 126a austriackiej FUK44, z wnioskiem o rozstrzygnięcie sporu o wykładnię

ustawowych kompetencji Izby.

Władze ORF żądały od Izby Obrachunkowej pisemnego zapewnienia, że Izba nie użyje

uzyskanych danych o zarobkach funkcjonariuszy ORF do sporządzenia jawnego sprawozdania o

dochodach poszczególnych imiennie wymienionych osób. ORF stał na stanowisku, że takie sprawozdanie

stanowiłoby naruszenie art. 8 i 1445 EKPCz, a zwłaszcza stałoby w sprzeczności z przepisami

dyrektywy 95/46/WE.

Ponieważ treść dyrektywy w odniesieniu do powyższego sporu była niejasna, TK postanowieniem

z 12 grudnia 2000 r., KR 1/0046 zwrócił się do ETS o wyjaśnienie kilku kwestii w

trybie prejudycjalnym (art. 234 TWE). W tym samym trybie do ETS zwrócił się także austriacki

Sąd Najwyższy w związku z rozpoznawaniem sporów cywilnych z powództwa pracowników

ORF przeciwko pracodawcy.

ETS wyjaśnił, że dyrektywa 95/46/WE dopuszcza stosowanie regulacji krajowych przewidujących

ujawnianie nie tylko wysokości kwoty rocznych zarobków (przekraczających określony

pułap) na poszczególnych stanowiskach, ale także danych osobowych osób uzyskujących

określone zarobki - jednak tylko wtedy, gdy jest to konieczne i odpowiednie ze względu na realizowany

cel ustawodawcy, jakim jest prawidłowe administrowanie środkami publicznymi. Weryfikacja

spełnienia tej przesłanki in casu należy przy tym nie do ETS, lecz do sądu rozpoznającego

konkretną sprawę (w tym wypadku: TK).

ETS orzekł, że przepisy dyrektywy są bezpośrednio stosowalne w tym sensie, że jednostka

może się na nie powoływać przed sądami krajowymi w celu uniknięcia stosowania niedających

się z nimi pogodzić przepisów prawa krajowego. W interpretacji dyrektywy, a w konsekwencji w

mających rangę konstytucyjną (np. przepisów EKPCz). Wiąże się to z jednej strony z brakiem jednolitego aktu

konstytucyjnego obejmującego nowoczesny katalog praw podstawowych, a z drugiej strony - z istnieniem rządów

wielkich koalicji, dysponujących w parlamencie większością konstytucyjną.

44Art. 126a FUK: „Jeżeli miedzy Izbą Obrachunkową a podmiotem prawa [podległym jej kontroli w myśl art. 21

ust. 1] powstał spór dotyczący wykładni przepisów ustawowych regulujących właściwość Izby, spór ten rozstrzyga

TK na wniosek Rządu Federalnego, rządu landu albo samej Izby. Wszystkie podmioty prawa są obowiązane

umożliwić Izbie przeprowadzenie kontroli zgodnie z orzeczeniem TK. Egzekucja tego obowiązku należy

do sądów powszechnych. Postępowanie reguluje ustawa federalna.”

45 Art. 14 EKPCz: „Korzystanie z praw i wolności wymienionych w niniejszej konwencji powinno być zapewnione

bez dyskryminacji wynikającej z takich powodów, jak płeć, rasa, kolor skóry, język, religia, przekonania

polityczne i inne, pochodzenie narodowe lub społeczne, przynależność do mniejszości narodowej, majątek, urodzenie

bądź z jakichkolwiek innych przyczyn.”

46 www.ris.bka.gv.at/vfgh/ (Sammlungsnummer 16050).

ocenie zgodności z nią ustawy austriackiej, należy uwzględniać wymaganie wynikające z art. 8

EKPCz, aby ingerencje władz publicznych w życie prywatne były „konieczne w demokratycznym

społeczeństwie”, z uwzględnieniem orzecznictwa ETPCz.

ETS sformułował szereg wskazówek co do oceny ustawy austriackiej z punktu widzenia

zgodności z ETPCz; od oceny tej zależy z kolei rozstrzygnięcie problemu zgodności ustawy austriackiej

z dyrektywą 95/46/WE.

Sąd przedkładający pytanie prejudycjalne powinien zbadać, czy opublikowanie danych o

zarobkach osób niepełniących funkcji urzędowych, lecz zatrudnionych w instytucjach publicznych

kontrolowanych przez Izbę Obrachunkową, jest konieczne i pozostaje w odpowiednim stosunku

do zamierzonego celu, jakim jest kontrola wynagrodzeń wypłacanych ze środków publicznych.

W szczególności powinien rozważyć, czy ten sam cel nie mógłby zostać zrealizowany tak

samo skutecznie, gdyby dane osobowe pozostały dostępne tylko dla organów kontrolnych, i czy

nie wystarczyłoby informowanie opinii publicznej tylko o wynagrodzeniach i innych korzyściach

finansowych bez podawania wysokości kwot uzyskanych przez poszczególne osoby, tym bardziej,

że kwoty te mogą mieć związek z sytuacją rodzinną lub osobistą zainteresowanych.

ETS podkreślił, że sądy krajowe powinny interpretować każdy przepis prawa krajowego -

o ile to tylko możliwe - zgodnie z brzmieniem i celem wspomnianej dyrektywy, aby umożliwić

realizację tego celu i zapewnić zgodność z art. 249 akapitem trzecim TWE47.

Po udzieleniu przez ETS odpowiedzi na pytania w trybie prejudycjalnym, TK doszedł do

wniosku, że przewidziany w ustawie sposób publikowania danych osobowych stanowi ingerencję

niebędącą koniecznym i właściwym środkiem zapewnienia oszczędnego i efektywnego gospodarowania

środkami publicznymi. W konsekwencji TK uznał, że w zawisłym przed nim sporze

znajdujący zastosowanie w sprawie przepis wspomnianej ustawy konstytucyjnej nie może zostać

zastosowany w zakresie, w jakim umożliwiałby imienne ujawnienie poborów osób zatrudnionych

na określonych stanowiskach w ORF, gdyż byłoby to niezgodne z przepisami dyrektywy wspólnotowej,

które w tym zakresie, jako korzystne dla jednostki, są bezpośrednio stosowalne.

Z tych względów TK oddalił wniosek Izby Obrachunkowej w zakresie, w jakim Izba

wnosiła o ustalenie jej uprawnienia do uzyskiwania wglądu w odpowiednią dokumentację finansową

ORF w celu sporządzenia jawnego imiennego wykazu dochodów. Jednocześnie TK orzekł o

47 Art. 249 TWE: „W celu wykonania swych zadań oraz na warunkach przewidzianych w niniejszym Traktacie,

Parlament Europejski wspólnie z Radą, Rada i Komisja uchwalają rozporządzenia i dyrektywy, podejmują decyzje,

wydają zalecenia i opinie.

Rozporządzenie ma zasięg ogólny. Wiąże w całości i jest bezpośrednio stosowane we wszystkich Państwach

Członkowskich.

Dyrektywa wiąże każde Państwo Członkowskie, do którego jest kierowana, w odniesieniu do rezultatu,

który ma być osiągnięty, pozostawia jednak organom krajowym swobodę wyboru formy i środków.

Decyzja wiąże w całości adresatów, do których jest kierowana.

Zalecenia i opinie nie mają mocy wiążącej.”

istnieniu uprawnienia Izby do wglądu w dokumentację ORF dotyczącą wypłaconych wynagrodzeń

w celu badania gospodarki finansowej.

2 VII 1996

Wyrok w sprawie C-473/9319

Komisja przeciwko Luksemburgowi

skarga na uchybienie zobowiązaniom

[Zatrudnianie obcokrajowców w sektorze publicznym]

Odwoływanie się do przepisów krajowych w celu ograniczenia skutków

obowiązywania norm prawa wspólnotowego podważałoby jednolitość i skuteczność

tego prawa20. W konsekwencji niedopuszczalne jest powoływanie

się przez Luksemburg na art. 11 ust. 2 Konstytucji, zgodnie z którym wyłącznie

obywatele luksemburscy mogą być zatrudniani na stanowiskach

cywilnych i wojskowych21.

Zgodnie z art. 11 ust. 2 Konstytucji Wielkiego Księstwa Luksemburga z 1868 r. wyłącznie

obywatele luksemburscy mogli być zatrudniani na stanowiskach cywilnych i wojskowych. Ponadto

szereg ustaw uzależniało zatrudnienie w różnych zawodach, bez względu na zajmowane stanowisko,

od posiadania obywatelstwa luksemburskiego, dopuszczając odstępstwa jedynie w wyjątkowych oko-

19 W jęz. francuskim:

http://europa.eu.int/eur-lex/lex/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:61993J0473:FR:HTML

W jęz. angielskim:

http://europa.eu.int/eur-lex/lex/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:61993J0473:EN:HTML

20 Por. tezę 2 omówienia wyroku ETS w sprawie 11/70 Internationale Handelsgesellschaft, poz. 3.

21 Z zastrzeżeniem wyjątków przewidzianych w ustawie w szczególnych przypadkach.

licznościach. Dotyczyło to w szczególności zatrudnienia w sektorach: badań naukowych, edukacji,

zdrowia, transportu, poczty i telekomunikacji oraz dystrybucji wody, gazu i elektryczności.

Komisja Europejska wszczęła przed ETS postępowanie przeciwko Luksemburgowi w trybie

art. 169 [226] TWE, zarzucając naruszenie art. 48 [39]22 TWE oraz przepisów rozporządzenia nr

1612/68 w sprawie swobodnego przepływu pracowników wewnątrz Wspólnoty23.

ETS stwierdził m.in., że stosowanie wyjątku przewidzianego dla zatrudnienia w administracji

publicznej (art. 48 [39] ust. 4 TWE) wymaga oceny, czy mamy do czynienia z działalnością charakterystyczną

dla funkcjonowania administracji wykonującej władzę publiczną i zobowiązanej do ochrony

interesu publicznego. Konieczne jest przy tym uwzględnienie charakteru zadań i odpowiedzialności

pracowników.

W sentencji wyroku ETS orzekł, że przewidziany w prawie luksemburskim wymóg posiadania

obywatelstwa luksemburskiego jako warunek zatrudnienia w ww. sektorach nie ogranicza się do stanowisk

funkcjonariuszy publicznych biorących bezpośrednio lub pośrednio udział w sprawowaniu

władzy publicznej ani do zajęć, których celem jest ochrona interesu publicznego. W konsekwencji

Luksemburg uchybił ciążącym na nim zobowiązaniom wynikającym z art. 48 [39] TWE oraz z art. 1

rozporządzenia nr 1612/68.

Ustawą z dnia 29 kwietnia 1999 r.24 skreślono art. 11 ust. 2 Konstytucji i dodano nowy art.

10bis. Zgodnie z nowym przepisem Luksemburczycy są równi wobec prawa (ust. 1) i mogą być zatrudniani

w służbie publicznej, na stanowiskach cywilnych i wojskowych; ustawa określa dostęp obcokrajowców

do tej służby (ust. 2).

22 Art. 39 TWE: „1. Zapewnia się swobodę przepływu pracowników wewnątrz Wspólnoty.

2. Swoboda ta obejmuje zniesienie wszelkiej dyskryminacji ze względu na przynależność państwową między

pracownikami Państw Członkowskich w zakresie zatrudnienia, wynagrodzenia i innych warunków pracy.

3. Z zastrzeżeniem ograniczeń uzasadnionych względami porządku publicznego, bezpieczeństwa publicznego

i zdrowia publicznego, swoboda ta obejmuje prawo:

a) ubiegania się o rzeczywiście oferowane miejsce pracy,

b) swobodnego przemieszczania się w tym celu po terytorium Państw Członkowskich,

c) przebywania w jednym z Państw Członkowskich w celu podjęcia tam pracy, zgodnie z przepisami

ustawowymi, wykonawczymi i administracyjnymi dotyczącymi zatrudniania pracowników tego Państwa,

d) pozostawania na terytorium Państwa Członkowskiego po ustaniu zatrudnienia, na warunkach ustalonych

przez Komisję w rozporządzeniach wykonawczych.

4. Postanowienia niniejszego artykułu nie mają zastosowania do zatrudnienia w administracji publicznej.”

23 Rozporządzenie Rady (EWG) nr 1612/68 z dnia 15 października 1968 r. w sprawie swobodnego przepływu

pracowników wewnątrz Wspólnoty, Dz. Urz. WE L 257 z 19.10.1968 r., s. 2.

24 Opubl. Mémorial A - Nr 49 z 5 maja 1999, s. 1174.

22 X 1998

Wyrok w sprawach połączonych C-10/97 do C-22/9725

IN.CO.GE.'90

pytanie prejudycjalne

[Zwrot opłat związanych z wpisem do rejestru handlowego]

1. Z wyroku w sprawie 106/77 Simmenthal26 nie wynika, że na skutek niezgodności

między prawem wspólnotowym a późniejszym przepisem prawa krajowego

przepis ten jest nieistniejący. Natomiast sąd krajowy jest zobowiązany

nie stosować takiego przepisu, przy czym wspomniany obowiązek nie

ogranicza kompetencji sądu krajowego do rozstrzygnięcia sprawy w oparciu

o przepisy krajowe, które są najbardziej odpowiednie do ochrony praw

podmiotowych przyznanych przez prawo wspólnotowe.

2. Obowiązek sądu krajowego odmowy zastosowania prawa krajowego nakładającego

ciężar niezgodny z prawem wspólnotowym powinien, co do zasady,

prowadzić do uwzględnienia roszczeń o zwrot zapłaconych sum.

Uwzględnienie tych roszczeń powinno nastąpić w zgodzie z przepisami

prawa krajowego. Przepisy te nie mogą jednak być mniej korzystne niż w

odniesieniu do podobnych roszczeń formułowanych na gruncie prawa krajowego.

Ponadto nie mogą czynić wykonywania praw przyznanych przez

prawo wspólnotowe praktycznie niemożliwym lub nadmiernie trudnym.

Ewentualna zmiana kwalifikacji stosunków prawnych między administracją

skarbową państwa członkowskiego a spółkami handlowymi, powstałych na

skutek nałożenia ciężaru uznanego później za niezgodny z prawem wspólnotowym,

należy do sądu krajowego.

W wyrokach C-71/91 Ponente Carni oraz C-178/91 Cispadana Costruzioni ETS orzekł, że

dyrektywa z dnia 17 lipca 1969 r. dotycząca podatków pośrednich od gromadzenia kapitału (69/335

EWG) co do zasady sprzeciwia się nakładaniu corocznych opłat związanych z wpisem do rejestru

spółek kapitałowych. W konsekwencji włoski prawodawca obniżył wysokość opłaty jednorazowej i

zniósł opłaty roczne.

Na skutek pozwów spółki IN.CO.GE.'90 oraz innych spółkek z o.o. sąd włoski nakazał Ministrowi

Finansów zwrot uiszczonych przez spółki ww. opłat rocznych. Minister Finansów złożył sprze-

25 W jęz. francuskim:

http://curia.eu.int/jurisp/cgibin/gettext.pl?lang=fr&num=80018977C19970010&doc=T&ouvert=T&seance=ARRET

W jęz. angielskim:

http://curia.eu.int/jurisp/cgibin/gettext.pl?lang=en&num=80018977C19970010&doc=T&ouvert=T&seance=ARRET

26 Por. tezy 2 i 3 omówienia wyroku ETS w sprawie 106/77 Simmenthal, poz. 4.

ciw od nakazu podnosząc w szczególności brak właściwości sądu cywilnego do rozpatrzenia sprawy

oraz przedawnienie roszczeń powodów. Sąd rozpatrujący sprawę na skutek sprzeciwu przedstawił

ETS pytanie w trybie prejudycjalnym.

W świetle orzeczenia włoskiego Sądu Kasacyjnego z dnia 23 lutego 1996 r. (sygn. 3458) roszczenia

o zwrot wspomnianej opłaty przedawniają się z upływem trzech lat. Natomiast zdaniem sądu

przedstawiającego pytanie w trybie prejudycjalnym opłaty zostały pobrane na podstawie niezgodnego

z prawem wspólnotowym prawa włoskiego, a więc bez podstawy prawnej. W konsekwencji nie powstało

zobowiązanie podatkowe, zaś roszczenie o zwrot wpłaconych kwot podlega ogólnemu reżimowi

bezpodstawnego wzbogacenia, uregulowanemu w kodeksie cywilnym, i przedawnia się z upływem

10 lat.

29 IV 1999

Wyrok w sprawie C-224/9727

Ciola

pytanie prejudycjalne

[Limity miejsc cumowniczych]

Zakaz ustanowiony przed przystąpieniem państwa członkowskiego do UE

na mocy indywidualnej i konkretnej, ostatecznej decyzji administracyjnej,

naruszającej swobodę świadczenia usług, musi zostać pominięty przy ocenie

dopuszczalności nałożenia grzywny za naruszenie tego zakazu po akcesji

do UE.

Spółka ABC-Boots-Charter GmbH otrzymała zgodę na stworzenie 200 miejsc cumowniczych

w przystani nad Jeziorem Bodeńskim dla łodzi rekreacyjnych. Na wniosek zarządzającego spółką

Ericha Cioli organ administracyjny landu Vorarlberg (Austria) wydał w sierpniu 1990 r. adresowaną

do niego decyzję administracyjną, zgodnie z którą od 1 stycznia 1996 r.28 najwyżej 60 łodzi należących

do osób zamieszkałych za granicą może być zacumowanych w porcie. W lipcu 1996 r. inny organ

administracyjny ukarał E. Ciolę grzywną za przyznanie miejsca w przystani właścicielom dwóch

łodzi, którzy mieli miejsce zamieszkania w Księstwie Liechtensteinu i w RFN, z przekroczeniem ww.

27 W jęz. niemieckim:

http://curia.eu.int/jurisp/cgibin/gettext.pl?lang=de&num=80009570C19970224&doc=T&ouvert=T&seance=ARRET

W jęz. francuskim:

http://curia.eu.int/jurisp/cgibin/gettext.pl?lang=fr&num=80009570C19970224&doc=T&ouvert=T&seance=ARRET

W jęz. angielskim:

http://curia.eu.int/jurisp/cgibin/gettext.pl?lang=en&num=80009570C19970224&doc=T&ouvert=T&seance=ARRET

28 Austria przystąpiła do UE 1 stycznia 1995 r.

limitu 60 łodzi. E. Ciola złożył skargę na decyzję nakładającą grzywnę do sądu administracyjnego,

który powziął wątpliwość, czy ustanowienie powyższych limitów jest zgodne ze wspólnotową swobodą

świadczenia usług i czy takie ograniczenia, ustanowione indywidualną i konkretną decyzją administracyjną

wydaną w 1990 r., powinny być brane pod uwagę przy rozstrzyganiu spraw przez sądy i

organy administracyjne po przystąpieniu Austrii do UE.

ETS uznał w pierwszej kolejności, że ustanowienie powyższych limitów stanowi przeszkodę

w swobodzie świadczenia usług (obecnie art. 49 TWE) naruszającą traktatowy zakaz dyskryminacji ze

względu na przynależność państwową. Land Vorarlberg przyznał, że limity zostały wprowadzone w

celu ochrony interesów ekonomicznych lokalnych właścicieli statków. Nie stanowi to dostatecznej

podstawy uzasadniającej odstępstwo od swobody świadczenia usług.

ETS podkreślił, że pytanie nie dotyczy samej decyzji administracyjnej z sierpnia 1990 r., lecz

tego, czy - jako naruszająca wspólnotową swobodę świadczenia usług - powinna być pominięta w

ramach oceny dopuszczalności zastosowania sankcji w związku z naruszeniem wynikającego z niej

obowiązku. Zgodnie z art. 2 Aktu o przystąpieniu Austrii do UE przepisy TWE powinny być stosowane

od 1 stycznia 1995 r. Powołując się na swój wyrok w sprawie 103/88 Fratelli Costanzo29 ETS

stwierdził, że zasada pierwszeństwa prawa wspólnotowego wiąże wszystkie krajowe organy administracyjne,

w tym lokalne. Z kolei z wyroku w sprawie 158/80 Rewe30 wynika, że obowiązek niestosowania

prawa krajowego niezgodnego z prawem wspólnotowym dotyczy zarówno aktów legislacyjnych,

jak i administracyjnych. ETS podkreślił, że akty o charakterze administracyjnym mogą mieć

charakter generalny i abstrakcyjny, mogą też być indywidualnymi i konkretnymi decyzjami administracyjnymi.

29 Wyrok ETS z dnia 22 czerwca 1989 r. w sprawie 103/88 Fratelli Costanzo.

30 Wyrok ETS z dnia 7 lipca 1981 r. w sprawie 158/80 Rewe.

11 I 2000

Wyrok w sprawie C-285/9831

Kreil

pytanie prejudycjalne

[Służba kobiet w armii niemieckiej]

Dyrektywa 76/207/EWG32 sprzeciwia się stosowaniu przepisów prawa krajowego,

takich jak przepisy niemieckie, które wykluczają w sposób generalny

zatrudnianie kobiet w armii na stanowiskach związanych z posługiwaniem

się bronią i zezwalają na ich zatrudnienie wyłącznie w wojskowej służbie

zdrowia oraz w formacjach muzyki wojskowej.

Tanja Kreil złożyła wniosek o zatrudnienie jej w służbie ochotniczej w Bundeswehrze na stanowisku

technicznym, wymagającym wykształcenia w zakresie elektroniki. Wniosek został odrzucony

z powołaniem się na zakaz zatrudniania kobiet na stanowiskach związanych z posługiwaniem się bronią.

Rozpatrujący sprawę sąd administracyjny w Hanowerze przedstawił ETS w trybie prejudycjalnym

pytanie o wykładnię przepisów dyrektywy 76/207/EWG33.

Przepisy niemieckiej ustawy i rozporządzenia, dotyczących żołnierzy i służby wojskowej, zezwalały

na zatrudnienie kobiet w armii jedynie w ramach służby ochotniczej: w służbie zdrowia oraz

w formacjach muzyki wojskowej. Art. 12a ust. 4 zd. 2 niemieckiej UZ w brzmieniu obowiązującym w

czasie wydania wyroku zakazywał pełnienia przez kobiety służby wojskowej z bronią w ręku. W ramach

postępowania przed ETS rząd RFN i Komisja Europejska, powołując się na orzecznictwo FSA

oraz na doktrynę niemiecką, stały na stanowisku, że art. 12a UZ oraz wspomniane przepisy ustawy i

rozporządzenia stanowią lex specialis w stosunku do ogólnej zasady równego traktowania kobiet i

mężczyzn, wynikającej zarówno z UZ, jak i z prawodawstwa dotyczącego żołnierzy.

31 W jęz. niemieckim:

http://curia.eu.int/jurisp/cgibin/gettext.pl?lang=de&num=79999888C19980285&doc=T&ouvert=T&seance=ARRET

W jęz. francuskim:

http://curia.eu.int/jurisp/cgibin/gettext.pl?lang=fr&num=79999888C19980285&doc=T&ouvert=T&seance=ARRET

W jęz. angielskim:

http://curia.eu.int/jurisp/cgibin/gettext.pl?lang=en&num=79999888C19980285&doc=T&ouvert=T&seance=ARRET

32 Dyrektywa Rady 76/207/EWG z dnia 9 lutego 1976 r. w sprawie wprowadzenia w życie zasady równego

traktowania kobiet i mężczyzn w zakresie dostępu do zatrudnienia, kształcenia i awansu zawodowego oraz warunków

pracy.

33 Sformułowanie pytania dotyczy zgodności przepisów niemieckiej ustawy Soldatengesetz oraz rozporządzenia

Soldatenlaufbahnverordnung, wprowadzających ograniczenia w zatrudnianiu kobiet w armii, z przepisami dyrektywy

76/207/EWG.

ETS stwierdził w pierwszej kolejności, że do Państw Członkowskich, podejmujących środki w

celu zagwarantowania bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego, należy podejmowanie decyzji w

kwestii organizacji ich sił zbrojnych. W wyraźnie określonych sytuacjach TWE dopuszcza odstępstwa

od jego wymogów ze względu na bezpieczeństwo publiczne. Jednak z TWE nie wynika generalne

wyłączenie z zakresu regulacji prawa wspólnotowego środków krajowych wprowadzonych ze względu

na bezpieczeństwo publiczne. Zgodnie z ustalonym orzecznictwem ETS zasada równego traktowania

kobiet i mężczyzn ma walor ogólny, zaś dyrektywa 76/207/EWG znajduje zastosowanie do stosunków

pracy także w sektorze publicznym.

Zgodnie z art. 2 ust. 2 dyrektywy 76/207/EWG34 państwa członkowskie mogą wyłączyć z zakresu

jej zastosowania działalność zawodową, w przypadku której, ze względu na jej charakter lub

warunki wykonywania, płeć pracownika stanowi czynnik rozstrzygający.

Każde odstępstwo od prawa podstawowego do równego traktowania kobiet i mężczyzn podlega

ocenie z punktu widzenia poszanowania zasady proporcjonalności, będącej częścią zasad ogólnych

prawa wspólnotowego. Takie odstępstwo nie powinno wykraczać poza to, co jest odpowiednie i konieczne

do osiągnięcia zamierzonego celu i powinno godzić, w zakresie, w jakim to tylko możliwe,

zasadę równego traktowania z wymogami bezpieczeństwa publicznego, które decydują o warunkach

wykonywania przedmiotowego zawodu. Władze państwa członkowskiego dysponują, stosownie do

okoliczności, pewnym marginesem swobody we wprowadzaniu środków, które uznają za konieczne

do zagwarantowania bezpieczeństwa publicznego.

Tym niemniej wykluczenie podejmowania przez kobiety prawie wszystkich zajęć w Bundeswehrze

nie może być uzasadnione szczególnym charakterem tych zajęć lub warunkami ich wykonywania.

Wyłączenie przewidziane w art. 2 ust. 2 dyrektywy 76/207/EWG może być wprowadzone tylko

w zakresie określonych zajęć. Sam fakt, że personel pomocniczy sił zbrojnych może być wezwany

do służby z bronią w ręku nie uzasadnia wykluczenia kobiet z zatrudnienia w armii. Nie uzasadnia

również takiego wykluczenia art. 2 ust. 3 dyrektywy 76/207/EWG35, którego celem jest ochrona warunków

biologicznych kobiet i ich stosunków z dzieckiem.

Ustawą z dnia 19 grudnia 2000 r. znowelizowano art. 12a ust. 4 zd. 2 UZ. Zgodnie z nowym

brzmieniem tego przepisu kobiety nie mogą w żadnym przypadku być zobowiązane do pełnienia służby

z bronią w ręku.

34 „Niniejsza dyrektywa nie narusza prawa Państw Członkowskich do wyłączenia z zakresu jej stosowania dziedzin

działalności zawodowej i, w odpowiednim przypadku, typu kształcenia prowadzącego do ich wykonywania,

jeśli ze względu na charakter lub warunki ich wykonywania, płeć pracownika stanowi czynnik rozstrzygający.”

35 „Niniejsza dyrektywa nie narusza przepisów dotyczących ochrony kobiet, zwłaszcza jeśli chodzi o ciążę i

macierzyństwo.”

College van burgemeester en wethouders van Rotterdam

przeciwko

M.E.E. Rijkeboerowi

[wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez Nederlandse Raad van State (Niderlandy)]
Ochrona danych - Prawa podstawowe - Dyrektywa 95/46/WE - Prawo dostępu do danych osobowych - Usunięcie - Ujawnienie osobom trzecim - Okres wykonywania prawa dostępu do danych - Zasada proporcjonalności

I - Wprowadzenie
1. Nederlandse Raad van State (Rada Państwa Niderlandów) przedłożyła Trybunałowi pytanie prejudycjalne dotyczące wykładni art. 6 i 12 dyrektywy 95/46/WE w sprawie ochrony osób fizycznych w zakresie przetwarzania danych osobowych i swobodnego przepływu tych danych(2). Niniejsza sprawa wkracza na trudny obszar: jak pogodzić usunięcie danych osobowych posiadanych przez administrację gminną, które uprzednio były przekazywane osobom trzecim, z prawem dostępu do informacji dotyczących przetwarzania danych.
2. Co do zasady, zniszczenie danych stanowi działanie ochronne. Niemniej jednak powoduje ono również odmienne skutki, gdyż wraz z usunięciem danych traci się również informacje o tym, w jaki sposób były one wykorzystywane. Bowiem ten, kto był pozornie chroniony, ponosi również szkodę, ponieważ nigdy nie pozna sposobu wykorzystania swoich danych osobowych przez ich posiadacza(3).
3. Na tle tego sporu Trybunał musi rozstrzygnąć, czy termin przewidziany na usunięcie danych stanowi również ograniczenie czasowe wykonywania prawa dostępu do informacji dotyczących przetwarzania. W takim przypadku należałoby ocenić, czy okres jednego roku jest wystarczający i proporcjonalny dla zapewnienia ochrony praw ustanowionych przez dyrektywę 95/46.
II - Stan faktyczny
4. Postanowienie odsyłające wskazuje, iż M.E.E. Rijkeboer zwrócił się do College van burgemeester en wethouders van Rotterdam (Urzędu Miasta Rotterdam, zwanego dalej „College”) z wnioskiem o sporządzenie na podstawie rejestrów administracji gminnej i przekazanie mu wykazu przypadków, w których dotyczące go dane osobowe zostały udostępnione osobom trzecim w okresie poprzednich dwóch lat. W drodze decyzji wydanych w dniu 27 i 29 listopada 2005 r., College częściowo odrzucił wniosek złożony przez M.E.E. Rijkeboera, przekazując mu jedynie informacje dotyczące poprzedniego roku. Nie zgadzając się z treścią decyzji wydanych przez administrację gminną, M.E.E. Rijkeboer złożył od nich odwołanie w trybie administracyjnym. Zostało ono również odrzucone w dniu 13 lutego 2006 r.
5. Zważywszy na wyczerpanie drogi administracyjnej, Rechtbank Rotterdam (sąd w Rotterdamie) rozpatrzył odwołanie złożone przez M.E.E. Rijkeboera. Wyrokiem z dnia 17 listopada 2006 r. Rechtbank Rotterdam unieważnił decyzję administracyjną odrzucającą niektóre z wniosków złożonych przez zainteresowanego, nakazując, aby College wydał nową decyzję.
6. W dniu 28 grudnia 2006 r. College złożył skargę do wydziału spraw sądowo administracyjnych Raad van State. Postanowieniem z dnia 5 grudnia 2007 r. organ ten zawiesił postępowanie główne i zwrócił się do Trybunału z wnioskiem o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym.
III - Ramy prawne
A - Wspólnotowe ramy prawne
7. Artykuł 6 ust. 1 i 2 UE w następujących słowach stanowi, iż Unia jest związana prawami podstawowymi:
„1. Unia opiera się na zasadach wolności, demokracji, poszanowania praw człowieka i podstawowych wolności oraz państwa prawnego, które są wspólne dla państw członkowskich.
2. Unia szanuje prawa podstawowe zagwarantowane w europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, podpisanej w Rzymie 4 listopada 1950 r., oraz wynikające z tradycji konstytucyjnych wspólnych dla państw członkowskich, jako zasady ogólne prawa wspólnotowego.
[…]”.
8. Prawo do prywatności, jako ogólna zasada prawa wspólnotowego, znalazło swój wyraz normatywny w dyrektywie 95/46 w sprawie ochrony osób fizycznych w zakresie przetwarzania danych osobowych. Ten akt prawny, którego główne zasady zostały skodyfikowane w art. 8 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej, definiuje pojęcie „danych” i nakazuje ich usunięcie, jeżeli dane są przetwarzane przez określony czas. Artykuł 2 lit. a) i art. 6 tej dyrektywy stanowią:
„Artykuł 2
[…]
a) »dane osobowe« oznacza wszelkie informacje dotyczące zidentyfikowanej lub możliwej do zidentyfikowania osoby fizycznej (»osoby, której dane dotyczą«); osoba możliwa do zidentyfikowania to osoba, której tożsamość można ustalić bezpośrednio lub pośrednio, szczególnie przez powołanie się na numer identyfikacyjny lub jeden bądź kilka szczególnych czynników określających jej fizyczną, fizjologiczną, umysłową, ekonomiczną, kulturową lub społeczną tożsamość;
[…]
Artykuł 6
1. Państwa członkowskie zapewniają, aby dane osobowe były:
[…]
e) przechowywane w formie umożliwiającej identyfikację osób, których dane dotyczą, przez czas nie dłuższy niż jest to konieczne do celów, dla których dane zostały zgromadzone lub dla których są dalej przetwarzane. Państwa członkowskie ustanowią odpowiednie środki zabezpieczające dla danych przechowywanych przez dłuższe okresy dla potrzeb historycznych, statystycznych i naukowych”.
9. Celem zapewnienia przejrzystości przetwarzania danych art. 10 i 11 dyrektywy 95/46 wprowadzają wymogi w zakresie przekazywania informacji na rzecz osoby, której dane dotyczą, w zależności od tego, czy zostały one zgromadzone od osoby, której dane dotyczą. Wśród innych obowiązków administrator danych jest zobowiązany do spełnienia następujących wymogów:
„Artykuł 10
Informacje w przypadku gromadzenia danych od osoby, której dane dotyczą
Państwa członkowskie zapewniają, aby administrator danych lub jego przedstawiciel miał obowiązek przedstawienia osobie, której dane dotyczą i od której gromadzone są dane, co najmniej następujących informacji, z wyjątkiem przypadku, kiedy informacje takie już posiada:
a) tożsamości administratora danych i ewentualnie jego przedstawiciela;
b) celów przetwarzania danych, do których dane są przeznaczone;
c) wszelkich dalszych informacji, jak np.:
- odbiorcy lub kategorie odbierających dane,
- tego, czy odpowiedzi na pytania są obowiązkowe, czy dobrowolne oraz ewentualne konsekwencje nieudzielenia odpowiedzi,
- istnienie prawa wglądu do swoich danych oraz ich sprostowania,
o ile takie dalsze informacje są potrzebne, biorąc od uwagę szczególne okoliczności, w których dane są gromadzone, w celu zagwarantowania rzetelnego przetwarzania danych w stosunku do osoby, której dane dotyczą.
Artykuł 11
Informacje w przypadku uzyskiwania danych z innych źródeł niż osoba, której dane dotyczą
1. W przypadku gdy dane uzyskiwane są z innych źródeł niż osoba, której dane dotyczą, państwa członkowskie zapewniają, aby administrator danych lub jego przedstawiciel był zobowiązany od początku gromadzenia danych osobowych lub w przypadku ujawnienia danych osobie trzeciej, nie później niż do momentu, gdy dane są ujawniane po raz pierwszy, dostarczyć osobie, której dane dotyczą, co najmniej następujące informacje, z wyjątkiem przypadku, kiedy posiada już ona takie informacje:
a) tożsamość administratora i ewentualnie jego przedstawiciela;
b) cele przetwarzania danych;
c) wszelkie dalsze informacje, jak np.:
- kategorie potrzebnych danych,
- odbiorcy lub kategorie odbierających dane,
- istnienie prawa wglądu do swoich danych oraz ich sprostowania,
o ile takie dalsze informacje są konieczne, biorąc od uwagę szczególne okoliczności, w których dane są gromadzone, w celu zagwarantowania rzetelnego przetwarzania danych w stosunku do osoby, której dane dotyczą.
[…]”.
10. Osoby, których dane dotyczą, mogą strzec prawidłowego wykorzystania danych, poprzez wykonywanie „prawa dostępu do danych”, którego główne założenia są wskazane w treści art. 12 dyrektywy 95/46. Dla celów niniejszej sprawy znajduje zastosowanie pierwszy przypadek wskazany w treści tego artykułu:
„Artykuł 12
Prawo dostępu do danych
Państwa członkowskie zapewniają każdej osobie, której dane dotyczą, prawo do uzyskania od administratora danych:
a) bez ograniczeń, w odpowiednich odstępach czasu oraz bez nadmiernego opóźnienia lub kosztów:
- potwierdzenia, czy dotyczące jej dane są przetwarzane oraz co najmniej informacji o celach przetwarzania danych, kategoriach danych oraz odbiorcach lub kategoriach odbiorców, którym dane te są ujawniane,
- wyrażonej w zrozumiałej formie informacji o danych przechodzących przetwarzanie oraz posiadanych informacji o ich źródłach,
- wiadomości na temat zasad automatycznego przetwarzania dotyczących jej danych przynajmniej w przypadku zautomatyzowanego procesu decyzyjnego określonego w art. 15 ust. 1.
[…]”.
11. Obowiązek usunięcia danych jak również prawo dostępu do danych mogą zostać poddane ograniczeniom ustanowionym przez państwa członkowskie w przypadkach wskazanych w art. 13 dyrektywy 95/46:
„Artykuł 13
1. Państwo członkowskie może przyjąć środki ustawodawcze w celu ograniczenia zakresu praw i obowiązków, przewidzianego w art. 6 ust. 1, art. 10, art. 11 ust. 1, art. 12 oraz 21, kiedy ograniczenie takie stanowi środek konieczny dla zabezpieczenia:
a) bezpieczeństwa narodowego;
b) obronności;
c) bezpieczeństwa publicznego;
d) działań prewencyjnych, prowadzonych czynności dochodzeniowo śledczych i prokuratorskich w sprawach karnych lub sprawach o naruszenie zasad etyki w zawodach podlegających regulacji;
e) ważnego interesu ekonomicznego lub finansowego państwa członkowskiego lub Unii Europejskiej, łącznie z kwestiami pieniężnymi, budżetowymi i podatkowymi;
f) funkcji kontrolnych, inspekcyjnych i regulacyjnych związanych, nawet sporadycznie, z wykonywaniem władzy publicznej w przypadkach wymienionych w lit. c)-e);
g) ochrony osoby, której dane dotyczą, oraz praw i wolności innych osób.
[…]”.
B - Krajowe ramy prawne
12. Prawodawstwo niderlandzkie implementowało dyrektywę 95/46 poprzez ogólny akt prawny - Wet bescherming persoonsgegevens (ustawa o ochronie danych osobowych). W niniejszym postępowaniu wskazana ustawa znajduje tylko pomocnicze zastosowanie, gdyż przetwarzanie danych przez administrację gminną jest poddane szczególnej regulacji Wet gemeentelijke basisadministratie persoonsgegevens (ustawie o danych osobowych będących w posiadaniu administracji gminnej). Artykuł 103 ust. 1 tej ustawy ustanawia warunki, na jakich osoba prywatna wykonuje prawo dostępu do informacji dotyczących przetwarzania danych osobowych:
„Artykuł 103
1. W terminie czterech tygodni od złożenia wniosku College van burgemeester en wethouders przekazuje zainteresowanemu na piśmie informację o tym, czy dotyczące go dane osobowe administracji gminnej zostały przekazane wnioskodawcy lub osobie trzeciej w roku poprzedzającym dzień złożenia wniosku.
[…]”.
IV - Pytanie prejudycjalne
13. W dniu 12 grudnia 2007 r. wpłynął do sekretariatu Trybunału wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez Raad van State w przedmiocie następującego pytania:
„Czy przewidziane przez ustawę o danych osobowych administracji gminnej ograniczenie informacji o danych do roku poprzedzającego złożenie stosownego wniosku jest zgodne z art. 12 lit. a) dyrektywy 95/46/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 24 października 1995 r. w sprawie ochrony osób fizycznych w zakresie przetwarzania danych osobowych i swobodnego przepływu tych danych w związku bądź nie z art. 6 ust. 1 lit. e) tej dyrektywy oraz z zasadą proporcjonalności?”.
14. W terminie wskazanym w art. 23 statutu Trybunału Sprawiedliwości swoje uwagi przedłożyły College, rząd niderlandzki, rząd Zjednoczonego Królestwa, rząd grecki, rząd czeski i rząd hiszpański, jak również Komisja.
15. Na rozprawie, która miała miejsce w dniu 20 listopada 2008 r., stawili się celem ustnego przedstawienia swoich stanowisk pełnomocnicy College oraz M.E.E. Rijkeboera, jak również przedstawiciele rządu niderlandzkiego, rządu czeskiego, rządu hiszpańskiego i rządu Zjednoczonego Królestwa wraz z przedstawicielami Komisji Europejskiej.
V - Ustalenie zakresu pytania będącego przedmiotem rozstrzygnięcia
16. Niniejsza sprawa wywołuje wiele zawiłych pojęciowo pytań. Sednem jej jest ustalenie, czy może istnieć szczególny termin na usunięcie informacji dotyczącej przetwarzania danych osobowych. Z chwilą usuwania danych zgodnie z wymogami dyrektywy 95/46 zamyka się bowiem drogę prawu dostępu do danych, gdyż nie można wnosić o podanie informacji, która już nie istnieje. Zatem spór toczy się wokół ograniczenia uprawnienia, również w sposób bezpośredni przewidzianego przez dyrektywę 95/46. Napięcie pomiędzy usunięciem danych a prawem dostępu do nich ujawnia wewnętrzną sprzeczność w cytowanym akcie prawnym, co do której musi wypowiedzieć się Trybunał.
17. Należy zatem rozstrzygnąć, czy informacje dotyczące przetwarzania danych zasługują, czy też mogą zasługiwać na taki sam reżim prawny jak reżim dotyczący danych osobowych. Należy również wyjaśnić, czy termin przewidziany dla usunięcia danych w każdym przypadku musi stanowić ograniczenie prawa do dostępu do danych. Wątpliwości te należy rozstrzygnąć w kontekście faktycznym i prawnym, który nie jest do końca jasny, ponieważ Raad van State nie wskazała, czy termin przewidziany dla usunięcia informacji dotyczących przetwarzania danych jest równy, czy też krótszy niż ten, który jest przewidziany dla usunięcia danych osobowych. Co za tym idzie, należy przeanalizować oba przypadki, aby udzielić sądowi krajowemu użytecznej odpowiedzi.
VI - Analiza wstępna: wyważenie interesów w świetle praw podstawowych Unii Europejskiej
A - Prawo do prywatności i jego ewolucja wspólnotowa
18. Unia Europejska, przyjmując postulaty zawarte w swojej karcie konstytucyjnej(4), opiera się na prawach podstawowych, których przestrzegania strzeże Trybunał Sprawiedliwości(5). Po latach ewolucji orzecznictwa, rozpoczętej wraz z wyrokami w sprawie Stauder(6) i Internationale Handelsgeselschaft(7), państwa członkowskie nadały pełną moc wiążącą strukturalnemu charakterowi tych praw poprzez przyjęcie artykułu F Jednolitego Aktu Europejskiego, który następnie został przekształcony w art. 6 UE. Przepis ten stanowi, iż Unia szanuje prawa podstawowe zagwarantowane w europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (zwanej dalej „EKPC”)(8) oraz wynikające z tradycji konstytucyjnych wspólnych dla państw członkowskich.
19. Prawo do prywatności stanowi część tych tradycji. Począwszy od wczesnego wyroku w sprawie Stauder(9) orzecznictwo umieściło ochronę prywatności wśród zasad ogólnych prawa wspólnotowego. Początkowo orzecznictwo dotyczyło obowiązku udostępniania danych, takich jak nazwisko(10) czy też informacje o stanie zdrowia(11), na poziomie krajowym(12) czy też wspólnotowym(13). Niewiele później, w latach dziewięćdziesiątych, Trybunał potwierdził wpływ tego prawa również w obszarze życia prywatnego(14) i rodzinnego(15).
20. Rok 1995 stanowił przełom, gdyż została przyjęta dyrektywa 95/46 w sprawie ochrony osób fizycznych w zakresie przetwarzania danych osobowych. Orzecznictwo Trybunału w tym przedmiocie, do tej pory rozproszone i kazuistyczne, znalazło oparcie na bardziej solidnej konstrukcji, jako że w dyrektywie w sposób szczegółowy określony został jej zakres przedmiotowy(16), podmiotowy(17) oraz środki przysługujące osobom fizycznym wobec przepływu dotyczących ich danych(18). W motywie dziesiątym dyrektywy podkreślone zostało, iż dyrektywa 95/46 stanowi instrument ochrony praw podstawowych, które wynikają z EKPC i z zasad ogólnych prawa wspólnotowego(19). Wyrok w sprawie Österreichischer Rundfunk potwierdził, iż pomimo tego, iż celem dyrektywy 95/46 jest zapewnienie swobodnego przepływu danych, to w znaczącym zakresie stoi ona również na straży praw podstawowych(20).
21. Podsumowując, dyrektywa 95/46 rozwija prawo do prywatności w wymiarze dotyczącym przetwarzania danych osobowych w sposób zautomatyzowany(21).
22. Na dowód takiego zamiaru ustawodawcy wystarczy wskazać, że art. 8 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej(22), poświęcony „ochronie danych osobowych”, ustanawia prawo do prywatności, jak również prawo do rzetelnego przetwarzania danych, uznając także prawo dostępu do danych osobowych i ich sprostowania. Pomimo ostrożności, z jaką należy powoływać się na kartę(23), trudno zignorować jej zawartość i zaprzeczać, że te elementy prawa stanowią część tradycji konstytucyjnych wspólnych dla państw członkowskich(24). Stanowisko to wzmocnione jest przez fakt, iż od przyjęcia dyrektywy 95/46 upłynęło już ponad dziesięć lat, a w tym okresie dokonana została skuteczna harmonizacja w tym przedmiocie(25).
23. Dokładnie, art. 8 karty wskazuje na dwa aspekty, które wpływają na spór będący przedmiotem postępowania przed sądem krajowym. Oba te aspekty znajdują swoje odzwierciedlenie w treści art. 6 i 12 dyrektywy 95/46. Z jednej strony mamy do czynienia z obowiązkiem usunięcia danych po upływie czasu koniecznego dla osiągnięcia celów [art. 6 ust. 1. lit. e)], a z drugiej strony - z nieograniczonym prawem dostępu do informacji w sprawie odbiorców danych, którym zostały one ujawnione [art. 12 lit. a)]. Zważywszy na to, że karta uwzględnia takie aspekty i obejmuje je „nimbem” prawa do prywatności, pytanie prejudycjalne, z którym zwróciła się Raad van State, wymaga wyważenia interesów i dóbr, aby uzyskać odpowiedź racjonalną, która odpowiednio umiejscowi te przepisy w odpowiadających im ramach konstytucyjnych(26).
24. Na wstępie, opisując klucz do wykładni dyrektywy 95/46, konieczne jest zbadanie jej aspektu celowościowego, aby ustalić, jaki interes prawny ma charakter przeważający.
B - Prawo do prywatności i jego sprzeczności wewnętrzne
25. Niniejszy spór nie dotyczy dwóch praw podstawowych, lecz dwóch stron tego samego medalu. W przeciwieństwie do innych spraw, w których ścierają się, przykładowo, prawo do czci z wolnością informacji, czy też prawo do prywatności z prawem własności, w tym przypadku ocenie podlegają dwa zobowiązania ciążące na organach władzy publicznej. Pierwszy obowiązek polega na ustanowieniu terminów do usunięcia danych osobowych, a drugi zaś na zagwarantowaniu osobom, których dane dotyczą, prawa dostępu do takich danych. Ta szczególna cecha odróżnia perypetie M.E.E. Rijkeboera od innych spraw, w których Trybunał wypowiedział się wcześniej, takich jak sprawa Lindqvist(27) lub sprawa Promusicae(28), gdzie ochrona prawa do prywatności zderzała się odpowiednio ze swobodą wyznania i z prawem własności(29). Tutaj przeciwnie, występuje jedno prawo rozdarte wewnętrznym konfliktem, rozdzielone między dwie dusze, zamieniającym je w rodzaj Dr Jekylla i Mr Hyde'a, ponieważ, jak to dalej wykazuję, w jego wnętrzu dobro współistnieje z zimnym i wyrachowanym okrucieństwem.
26. Przechowywanie danych przez administratorów zbiorów jest zadaniem, które ma określony termin ważności, jako że dyrektywa 95/46 nakazuje ich utrzymanie przez czas nie dłuższy niż jest to konieczne dla osiągnięcia celów, dla których zostały zgromadzone. Artykuł 6 stwierdza to w sposób zasadniczy, pozostawiając państwom członkowskim zadanie określenia odpowiednich terminów, w zależności od obszarów i celów, dla których zbiór danych osobowych został utworzony, a następnie ma zostać usunięty. Mimo elastyczności, jaką przepis ten pozostawia prawodawstwu krajowemu, art. 13 dyrektywy 95/46 zezwala na ustanowienie wyjątków od tej zasady, upoważniając do przechowywania danych przez dłuższy okres niż zwykle, jeżeli jest to podyktowane ogólnymi względami, takimi jak bezpieczeństwo narodowe, walka z przestępczością czy też badania naukowe.
27. Nie wskazując na tę okoliczność, preambuła dyrektywy 95/46 nie przywiązuje większej wagi do kwestii ograniczenia czasowego przechowywania danych. A zatem, wyłącznie treść art. 6 i 12 jest poświęcona temu obowiązkowi, a wobec szerokiego zakresu swobodnego uznania, jaki dyrektywa 95/46 pozostawia państwom członkowskim, uznaję, iż ustawodawca wspólnotowy nie skupił się na tym aspekcie. Jest to szczególnie widoczne przy porównaniu regulacji w tym zakresie z prawem dostępu do danych(30).
28. Prawo udzielone osobie, której dane dotyczą, do wywierania na nie wpływu, jak również do żądania ich sprostowania, usunięcia lub zablokowania, stanowi jeden z zasadniczych aspektów dyrektywy 95/46. Motywy 38 i 40 obrazują tę myśl, nie tylko dlatego, iż potwierdzają znaczenie prawa dostępu do danych, lecz także dlatego, iż zakładają, że istnieje związek pomiędzy informacją, jaką posiada osoba, której dane dotyczą, a przetwarzaniem dotyczących jej danych. Aby uprawnienia przyznane przez art. 12 były bowiem rzeczywiście wykonywane, należy dysponować szeregiem zasad ogólnych, gdyż w przeciwnym wypadku mechanizmy ochronne ustanowione w tym przepisie pozostałyby martwe. Motyw 41 wyraża to z niezmierną klarownością, wskazując, iż „każda osoba musi mieć możliwość skorzystania z prawa dostępu do dotyczących jej danych, które poddane są przetwarzaniu, w celu zweryfikowania zwłaszcza prawidłowości danych oraz legalności ich przetwarzania”(31). W tym punkcie nabierają znaczenia wszystkie „zasady dotyczące jakości danych”, na które wskazuje rozdział II sekcja I dyrektywy 95/46, wśród których znajduje się także obowiązek ich przechowywania przez czas „nie dłuższy niż jest konieczne do celów, dla których zostały zgromadzone”. Zobowiązanie do zniszczenia danych jest objęte wymogiem przetwarzania danych „w sposób rzetelny i legalny”, jak również obowiązkiem zapewnienia jakości danych, by były prawidłowe, stosowne oraz nienadmierne ilościowo(32).
C - Charakter pomocniczy art. 6 w odniesieniu do art. 12 dyrektywy 95/46
29. Jestem świadomy trudności, jakie wiążą się z ustaleniem, który interes prawny ma pierwszeństwo - czy ten wynikający z art. 6, czy też art. 12 dyrektywy 95/46. Istnieją bardzo mocne argumenty, aby twierdzić, że usuwanie danych jest kluczowym elementem systemu ustanowionego przez dyrektywę 95/46, w cieniu którego stoi prawo dostępu do danych, ułatwiające osobie, której dane dotyczą, sprawdzenie, czy zostały wykonane obowiązki związane z usuwaniem danych. W taki sam sposób, prawo do ochrony zostało umieszczone w art. 12, gdyż dostęp do danych stanowi rzeczywisty wymiar subiektywny dyrektywy, która ostatecznie upoważnia daną osobę do reagowania w obronie jej interesów.
30. W tych okolicznościach nie mogę sobie odmówić przywołania odwiecznego dylematu jajka i kury. Kto pojawił się pierwszy? Czy można nieskończenie żyć z tym pytaniem i uznać, że nigdy nie będzie na nie odpowiedzi, gdyż oba byty stanowią rzeczywistość wieczną, jak to opisywał Arystoteles?(33).
31. W przeciwieństwie do filozofa, sądy nie cieszą się taką swobodą myśli, lecz muszą starać się udzielić odpowiedzi, nawet jeśli nie zawsze jest ona najbardziej trafna. W konsekwencji, na podobieństwo naukowców, którzy zajęli określone stanowisko w odwiecznym konflikcie kury i jajka(34), skłaniam się do przedstawienia rozwiązania kolizji, jaka zachodzi między art. 6 i 12 dyrektywy 95/46.
32. Z tego, co zostało wskazane w pkt 29-35 niniejszej opinii, wnioskuję, że dyrektywa 95/46 uznaje, że usunięcie danych jest podporządkowane prawu dostępu. Przepisy te nadają uprawnienie, które powstaje wraz z utworzeniem danych i zanika wraz z ich usunięciem. Co za tym idzie, usunięcie danych jest tylko momentem w istnieniu prawa dostępu, cechą, którą warunkuje i uzasadnia artykuł 12.
33. Podążając tym tokiem rozumowania, można nabyć pewności, że prawo dostępu dąży do tego, aby ten, czyje dane są przetwarzane, znał informacje, które dotyczą jego osoby. Ponadto pogłębić tę myśl można jeszcze bardziej, jeżeli postawi się pytanie o cel formułowanego zapytania. W wielu wypadkach osoba, której dane dotyczą, zamierza zbadać, czy jej dane są przetwarzane zgodnie z prawem. Dyrektywa 95/46 narzuca administratorom zbiorów wymogi co do zasad przetwarzania danych, lecz także kładzie nacisk na mechanizmy ochronne, wśród których znajduje się prawo dostępu. Stanowi ono narzędzie, którym posługuje się osoba, której dane dotyczą, aby czuwać nad przestrzeganiem przepisów tego aktu prawnego i je egzekwować.
34. A zatem art. 12, stanowiący oś systemu gwarancyjnego wynikającego z dyrektywy 95/46, pozbawiony byłby logiki, gdyby ci, którzy posiadają cudze dane, nie byli poddani żadnym normom. Zgodnie ze stanowiskiem Komisji, trafnie przedstawionym na rozprawie, właśnie dlatego, że istnieją zasady przetwarzania danych (art. 6), powstaje prawo dostępu(35), które jawi się jako podstawowy filar wyżej wymienionej dyrektywy. Podkreślone zostało to w treści art. 12 poprzez nacisk położony na wyrażenie „bez ograniczeń”(36). W świetle gwarancyjnego charakteru dyrektywy 95/46 skupiającej swój wysiłek na ochronie praw osób, których dane dotyczą, wydaje się oczywiste, że obowiązki w zakresie przechowywania danych mają status pomocniczy wobec prawa dostępu. Silny podmiotowy wydźwięk dyrektywy i jej intencja ochrony praw o charakterze podstawowym (w tym przypadku - prawa do prywatności), utwierdzają tę myśl i umieszczają interesy wynikające z art. 6 na niższym poziomie normatywnym.
35. Argument ten znajduje potwierdzenie w systematyce art. 8 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej, której wartość interpretacyjna pozostaje poza wszelkimi wątpliwościami(37), w której prawo dostępu zostało umieszczone w pierwszym ustępie tego przepisu. W dalszej kolejności, ust. 2 wylicza zasady przetwarzania danych, lecz wykazując taki porządek hierarchiczny, pierwszeństwo przyznaje się prawom osoby, której dane dotyczą, nad obowiązkami tego, kto wykorzystuje dane.
36. Mając tę perspektywę za przesłankę i zwracając uwagę Trybunału na wymiar podmiotowy dyrektywy 95/46, która nadaje szczególną wagę art. 12 w stosunku do art. 6, przystępuję do analizy pytania przedłożonego przez Radę Państwa Niderlandów.
VII - Dane osobowe i informacje o przetwarzaniu danych
37. Zgodnie z tym, co zostało wskazane w pkt 16 i 17 niniejszej opinii, analizując legalność długości terminu, należy zbadać odrębnie dwa założenia, których zastosowanie zależy od okoliczności każdego przypadku: w pierwszym przypadku, jeżeli termin jest krótszy niż ten, który jest przewidziany dla danych osobowych, zaś w drugim przypadku, jeżeli termin dla uzyskania dostępu do informacji o przetwarzaniu jest taki sam jak termin wyznaczony dla danych osobowych. W pierwszym założeniu należy ustalić, czy dyrektywa dopuszcza niezależność tych dróg dostępu, w zależności od rodzaju żądanych danych. Przy drugim założeniu pojawia się trudność ustalenia, czy możliwy jest dostęp w okresie późniejszym w stosunku do usunięcia danych.
38. Aby we właściwy sposób udzielić odpowiedzi na pytanie przedłożone przez Raad van State, staje się niezbędne wcześniejsze ustalenie, czy terminy wyznaczone na usunięcie danych muszą być stosowane w ten sam sposób w stosunku do wszystkich danych, włączając w to informacje dotyczące przetwarzania danych, czy też mogą być zróżnicowane w zależności od rodzaju danych osobowych. Istnieje bowiem znacząca rozbieżność wynikająca z celów, które mają być spełnione przez poszczególne kategorie informacji.
39. Na rozprawie rząd grecki, jak również rząd czeski, wskazywały, iż każdy rodzaj danych służy do innych celów. Wydaje się zatem właściwe wyjaśnienie w dalszej kolejności zalet i wad tego rozumowania, jak również jego konsekwencji dla rozstrzygnięcia niniejszej sprawy.
40. Usunięcie danych osobowych ma na celu ochronę osób, których dane dotyczą, ponieważ wraz ze zniszczeniem danych wygasa jakiekolwiek ryzyko ich przetwarzania niezgodnie z prawem. Fakt, iż dyrektywa 95/46 nie ustanawia w art. 6 określonych terminów, ma pewną logikę, gdyż poszczególne rodzaje danych służą do osiągnięcia różnych celów i zgodnie z zasadą subsydiarności ustawodawca krajowy lepiej może określić, ile czasu mają administratorzy zbiorów danych, zanim przystąpią do ich usunięcia. Niemniej jednak inne jest zasadnie usunięcie informacji dotyczących przetwarzania, gdyż nie chroni ono praw osoby, której dane dotyczą, bowiem ta osoba traci ślad tych informacji, nie wykonując prawa dostępu do danych, jako że odpowiednie informacje nie znajdują się już w posiadaniu administratora. Korzystają zaś z tego osoby trzecie, które uzyskały dostęp do danych, gdyż ich tożsamość i intencje zostały wymazane.
41. Pytanie prejudycjalne, z którym zwrócono się do Trybunału, uwypukla trudności pojęciowe leżące u podstaw niniejszej sprawy. Oczywiście możliwe jest rozróżnienie między usunięciem danych a usunięciem informacji dotyczących przetwarzania(38). Dotyczą one dwóch odmiennych dóbr prawnych, jak również dwóch autonomicznych funkcji, odrębnie uregulowanych przez dyrektywę 95/46. Lecz taka konstrukcja, w skrajnym wypadku, powoduje niepożądane konsekwencje. Po pierwsze, zróżnicowanie nie znajduje literalnego odzwierciedlenia w treści dyrektywy 95/46, ponieważ art. 6 dotyczy usunięcia wszelkiego rodzaju danych, podczas gdy art. 12, pomimo tego, że wymienia różnego rodzaju informacje, czyni to, aby nadać odpowiednią zawartość prawu dostępu do danych, nie zaś dla celów dokonania podziału(39). Po drugie, prawo dostępu zostało opracowane tak, aby mogło być wykonywane „bez ograniczeń”, przy założeniu jego szerokiej wykładni. Można ograniczyć, jak zostanie to wskazane poniżej, intensywność, z jaką uprawnienie to będzie chronione, w zależności od okoliczności, lecz brzmienie art. 12 wyłącza istnienie dostępu pierwszej i drugiej kategorii. Po trzecie wreszcie, jak to wskazały Komisja, rząd hiszpański i rząd Zjednoczonego Królestwa na rozprawie, oba rodzaje danych są zintegrowane w jednym systemie technologicznym, zazwyczaj te dane są przetwarzane łącznie, a zarządzanie nimi w całości nie obciąża nadmiernie administratorów zbiorów danych.
42. A zatem, odrzucam stanowisko, że informacje dotyczące przetwarzania danych posiadają odrębne istnienie i reżim prawny. Informacje dotyczące przetwarzania wpływają na przetwarzane dane osobowe, ponieważ wskazują na sposób i warunki, w jakich były one wykorzystywane. Prowadzi mnie to do obrony poglądu, że takie informacje stanowią zasadniczą część wspólnotowej definicji „danych osobowych” w rozumieniu art. 2 lit. a) dyrektywy 95/46. Aby udzielić właściwej odpowiedzi organowi odsyłającemu, należy ukazać różne strony tego twierdzenia w świetle dwóch założeń przedstawionych w pkt 16 i 17 niniejszej opinii.
VIII - Pierwsze założenie: krótszy termin na usunięcie informacji dotyczących przetwarzania
43. Pytanie prejudycjalne przedłożone przez Raad van State wydaje się odnosić do tego założenia: ustawodawstwo niderlandzkie przewiduje przedłużone przechowywanie danych osobowych, lecz ustanawia krótszy termin roczny na usunięcie informacji dotyczących przetwarzania. Postanowienie odsyłające nie wyszczególnia jednak danych, będących przedmiotem sporu przed sądem krajowym, przez co pozwalam sobie na propozycję tej pierwszej odpowiedzi przy wskazanym powyżej pierwszym założeniu.
44. Z powodów wskazanych w pkt 37 i 42 niniejszej opinii, uważam, że dyrektywa 95/46 nie dokonała rozróżnienia między danymi osobowymi i informacjami dotyczącymi przetwarzania. Świadomy trudności przy przechowywaniu danych, które wynikałyby z takiego stanowiska, uznaję, że termin na usunięcie danych wynikający z art. 6 dyrektywy 95/46 jest tożsamy dla tych dwóch rodzajów danych. Pomimo tego, że cel usunięcia różni się w zależności od funkcji, jaką spełniają poszczególne dane, trudno jest mi przyjąć zróżnicowane reżimy oparte na tak sztucznym rozróżnieniu, w szczególności, jeżeli rozstrzygnięcie dotyka prawa podstawowego.
45. Zgodnie z tym, co wykazuję w pkt 29-35 niniejszej opinii, przepisy nadają pierwszeństwo prawu dostępu, któremu są podporządkowane obowiązki w zakresie usuwania danych. Aby spełnić ten cel, zarówno dane osobowe, jak i informacje dotyczące przetwarzania będą lepiej chronione, jeżeli zachowane zostaną przez ten sam okres czasu.
46. Istnieją przypadki, gdy przechowywanie danych trwa przez długi okres czasu. Lecz ten długi okres jest uzasadniony interesem ogólnym, który również znajduje zastosowanie do przedłużenia istnienia informacji dotyczących przetwarzania. W sytuacji gdy przechowywanie danych staje się nazbyt długie, gdyż dane są przetwarzane dla celów historycznych, statystycznych lub naukowych, dyrektywa 95/46 wymaga, aby państwa członkowskie przyjęły szczególne środki, które dostosują wykorzystanie przetwarzanych danych do okoliczności, które usprawiedliwiają ich przedłużone przechowywanie(40). A zatem, istnieje konieczność ustanowienia innych środków, które zapewniają ochronę osoby, której dane dotyczą, jednakże dostosowanych do wykorzystania danych dla celów historycznych lub kulturalnych wskazanych w art. 6 ust. 1 lit. e) dyrektywy 95/46.
47. Ponadto, jak to zasygnalizował College w swoich uwagach na piśmie, potwierdzając je na rozprawie, istnieją inne ograniczenia obowiązku przechowywania informacji dotyczących przetwarzania przez taki sam okres jak okres przechowywania danych osobowych. Przykład podany przez College wydaje mi się decydujący w odniesieniu do ochrony danych dotyczących osób trzecich, które z kolei są przedmiotem ochrony na mocy dyrektywy 95/46, co jednakże nie oznacza, iż należy całkowicie pozbawić ochrony osobę, której pierwotnie dotyczyły udostępnione dane osobowe. Ograniczenie to zakłada, wyłącznie w odniesieniu do poszanowania danych osobowych odbiorcy danych, że osoba, której pierwotnie dotyczyły przekazane dane, poddaje się tym samym ograniczeniom co każdy inny otrzymujący dane dla celów dyrektywy 95/46.
48. W konsekwencji, jeżeli dane osobowe i informacje dotyczące przetwarzania poddane są takiemu samemu terminowi na ich usunięcie, nie ma potrzeby oceny proporcjonalności okresu rocznego przewidzianego w przepisach niderlandzkich. Jeżeli okres przechowywania danych byłby dłuższy niż termin przewidziany dla informacji dotyczących przetwarzania, odpowiedź na pytanie prejudycjalne zakończyłaby się w tym miejscu.
49. Jeżeli zaś ramy prawne tej sprawy byłyby odmienne, rozstrzygnięcie przedłożonego pytania uległoby zmianie, jeżeli występowałaby tożsamość między tymi terminami, a osoba, której dane dotyczą, żądałaby dostępu do informacji uprzednio usuniętej.
IX - Drugie założenie: wspólny termin na usunięcie obu rodzajów danych
A - Literalne brzmienie art. 12 dyrektywy 95/46
50. Królestwo Hiszpanii, Republika Czeska i Niderlandy twierdzą, że art. 12 ustanawia związek między dostępem do danych i usunięciem danych przewidzianym w art. 6, powołując się na brzmienie art. 12 lit. a) tiret drugie. Przepis ten wymaga, aby państwa członkowskie zapewniły „prawo do uzyskania od administratora danych wyrażonej w zrozumiałej formie informacji o danych przechodzących przetwarzanie oraz posiadanych informacji o ich źródłach”. Z brzmienia tego przepisu ma wynikać, że dyrektywa 95/46 ogranicza prawo dostępu do przetwarzanych informacji; wyłączając to uprawnienie, kiedy żądanie informacji następuje po tym, jak ustało przetwarzanie danych, to jest, po ich usunięciu. Wykładnia ta nabiera większej mocy przy porównaniu licznych wersji językowych, które różnią się stopniem nacisku na czasowy i niezmienny charakter tego prawa.
51. Argument ten nie jest przekonujący, gdyż, nawet jeśli wersja angielska odnosi się do danych „undergoing processing”(41), wersja hiszpańska ma bardziej dwuznaczne brzmienie. Przyznaję, że rygorystyczna wykładnia tego przepisu byłaby bardziej spójna z wymogiem usunięcia danych wskazanym w art. 6. Niemniej jednak nie uważam, aby to zestawienie miało decydujące znaczenie, w szczególności wobec istnienia argumentów, które przedstawiam poniżej, przemawiających za uczynieniem wyjątku od gramatycznej wykładni art. 12(42).
52. Nie podzielam również stanowiska wyrażonego przez Królestwo Hiszpanii, że należy dodać kolejny wyjątek do art. 12, który uzupełniłby wyjątki wskazane w art. 13 dyrektywy 95/46(43). Poprzez przyjęcie, iż dostęp ogranicza się do danych, które są obecnie przedmiotem przetwarzania, rząd hiszpański uznaje, iż do ograniczeń wskazanych w art. 13 dodaje się w pośredni sposób kolejny wyjątek, którego zakres wynika ze wskazanego powyżej obowiązku z art. 6 dyrektywy 95/46. Tłumaczenie to mnie nie przekonuje, a służy w znacznym stopniu na poparcie tezy, której chce się przeciwstawić - jeżeli art. 13 ustanawia wyjątki od szerokiego prawa dostępu do danych, to takie wyjątki muszą być poddane ścisłej wykładni. Jeżeli nie można interpretować tych ograniczeń w sposób rozszerzający, to tym bardziej niedopuszczalne byłoby tworzenie innych kategorii ex novo.
53. Podsumowując, literalne brzmienie tych przepisów skłania mnie do odrzucenia stanowiska ograniczającego prawo dostępu. Motywy te nie prowadziłyby do koncepcji jednolitego terminu, zważywszy, że wewnętrzna hierarchia dyrektywy 95/46 udziela pierwszeństwa prawu dostępu przed prawem do usunięcia danych. Co za tym idzie, unicestwienie danych stanowi granicę wykonywania prawa dostępu, która znajduje swoje prawne uzasadnienie jednie, jeżeli są spełnione określone gwarancje. To znaczy, można uwarunkować wykonywanie prawa (np. poprzez ustanowienie terminu) w każdym przypadku, gdy osoba, której dane dotyczą, jest chroniona za pomocą innych środków. Jeżeli nie miałoby to miejsca, istniałyby terminy na usunięcie danych, które okazywałyby się niezgodne z prawem jako stojące w sprzeczności z uprawnieniem do dostępu, co nie oznacza, iż należy traktować mniej korzystnie informacje dotyczące przetwarzania i zobowiązać administratorów do przechowywania ich nieskończenie długo. Przeciwnie, zakłada się, że to termin na usunięcie danych ulegnie przedłużeniu, w taki sposób, aby zapewnić prawo dostępu.
54. Co za tym idzie, stoję na stanowisku, iż termin na usunięcie danych stanowi również wyjątek od prawa ustanowionego przez art. 12 dyrektywy 95/46. Niemniej jednak okres ten może być szkodliwy dla wykonywania tych przepisów, w sytuacji gdy w nadmierny sposób utrudnia on osiągnięcie celów, dla których zostały one ustanowione.
B - Wyjątek od zasady: przekazywanie informacji osobie zainteresowanej
55. Z powodów wskazanych powyżej podtrzymuję, że termin przewidziany na usunięcie danych hamuje wykonywanie prawa dostępu, aczkolwiek występują okoliczności, gdy następuje rozdźwięk między terminami ustanowionymi na usunięcie i na wykonywanie dostępu. Używając wyrazu „rozdźwięk”, nawiązuję do możliwości, że okres czasu będzie proporcjonalny dla usunięcia danych, zaś nieproporcjonalny dla wykonywania dostępu lub też odwrotnie. Jestem świadomy praktycznych trudności, które wiążą się z tym podejściem, lecz tego rodzaju sytuacja może wystąpić w szczególnych okolicznościach, kiedy osoba, której dane dotyczą, nie została poinformowana w wystarczającym stopniu o przysługujących jej uprawnieniach.
56. Zgodnie z wywodami przedstawionymi przez Republikę Grecką i Komisję, tego rodzaju finał ma miejsce, jeżeli pojawia się niedobór informacji na szkodę osoby, której dane dotyczą. Aby to wyjaśnić, należy przypomnieć, że dyrektywa 95/46 wprowadza w treści art. 10 i 11 obowiązek przekazywania osobie, której dane dotyczą, szeregu informacji lub zwracania się do niej o udzielenie określonej zgody. Obowiązki te obejmują w szczególności przekazywanie informacji dotyczących udostępniania danych osobom trzecim, choć wymóg ten jest zredagowany w sposób niedookreślony, pozostawiając państwom członkowskim szeroki zakres swobodnego uznania. Sposób konstrukcji tych obowiązków przez poszczególne prawodawstwa krajowe warunkuje udzielenie odpowiedzi w takiej sprawie jak niniejsza. Nic nie stoi na przeszkodzie, aby ten, kto nie został właściwie poinformowany przed udostępnieniem dotyczących go danych o tożsamości odbiorcy lub też o okresie, w jakim może wykonać prawo dostępu, zasługiwał na wyższy poziom ochrony(44). Konsekwencja ta jest zgodna z pierwszeństwem, które dyrektywa 95/46 udziela podmiotowym prawom osoby, której dane dotyczą. Ograniczenie tych praw musi być ustanowione w ten sposób, że nawet jeśli nastąpiło usunięcie danych, zapewnione jest jednak wykonywanie tych praw.
57. W niektórych przypadkach, stosując tę doktrynę, postępowanie skutkuje rozwiązaniem, któremu nie sposób sprostać. Jeżeli College z urzędu zniszczył wszystkie dane dotyczące M.E.E. Rijkeboera z wyjątkiem okresu ostatniego roku, żądanie zainteresowanego trafia w próżnię. Oczywiste jest, że gmina Rotterdam nie jest w stanie przekazać mu tego, czego sama już nie posiada. Może się zdarzyć, że taka niekorzystna sytuacja dotyczy również innych ustawodawstw krajowych, lecz tylko przez ograniczony czas, aż do dostosowania przepisów prawa niezgodnych z prawem wspólnotowym. Jednak w międzyczasie osoba, której prawa są naruszone, zachowuje roszczenie w zakresie odpowiedzialności państwa za niewykonanie obowiązków wynikających z prawa wspólnotowego. W braku przepisów wykonawczych, które w pełni gwarantują prawa jednostki, normy te przynajmniej zapewniają odszkodowanie pieniężne, do przyznania którego zobowiązane są krajowe organy sądownicze(45).
58. W konsekwencji niniejszą sprawę należy rozstrzygnąć, że posłużę się amerykańskim określeniem, poprzez zastosowanie hard look w sposobie widzenia proporcjonalności(46), jeżeli Raad van State stwierdzi w postępowaniu przed sądem krajowym, że miał miejsce niedobór w przekazywaniu informacji. W takich okolicznościach termin na usunięcie danych nie może w żadnym wypadku automatycznie stanowić bariery dla wykonywania prawa dostępu. Kontroli proporcjonalności należy dokonać z najwyższym stopniem poziomu ochrony, który z trudem dałby się pogodzić z okresem tak ulotnym jak okres jednego roku.
59. Mając powyższe na uwadze, przychylam się do opinii tych, którzy pojmują usunięcie danych i dostęp do nich jako składowe jednej rzeczywistości, połączonych zatem długością ustanowionych dla nich terminów. Usunięcie danych wynikające z art. 6 dyrektywy 95/46 obejmuje każdy element informacji, włączając w to udostępnianie danych osobom trzecim. W konsekwencji limit czasowy ustanowiony dla usunięcia danych pośrednio pełni rolę terminu, który ogranicza wykonywanie prawa dostępu. Odgraniczenie jednego rodzaju danych od innych w odniesieniu do wykonywania prawa dostępu skutkuje wprowadzeniem rozróżnienia, które jest nieobecne w treści dyrektywy 95/46, a nadto jego praktyczna skuteczność wcale nie jest oczywista(47).
60. Pewne wyjątki są dopuszczalne, jeżeli występuje niedobór przejrzystości przy przekazywaniu osobie, której dane dotyczą, informacji o przysługujących jej prawach. W takich okolicznościach termin na dokonanie usunięcia danych musi zostać przedłużony celem zachowania prawa dostępu.
C - Termin roczny a zasada proporcjonalności
61. Ustawodawstwo niderlandzkie przewiduje szczególny reżim prawny w odniesieniu do przetwarzania danych osobowych przez administrację gminną, który w przedmiotowym zakresie przewiduje ogólny termin roczny na usunięcie danych. Uprzednio już wskazałem powody, dla których należy ocenić ten termin łącznie, zarówno na potrzeby art. 6, jak i art. 12 dyrektywy 95/46. W tym momencie zasadne jest ustalenie, w jakim zakresie termin ten jest zgodny z zasadą proporcjonalności, której zastosowanie leży u podstaw wcześniej wskazanych przepisów, ponieważ oba nadają znaczenie prawu podstawowemu.
62. Rząd Zjednoczonego Królestwa, rządy hiszpański i czeski poświęciły dużo wysiłku na wykazanie trudności, jakie wiążą się z zapewnieniem prawa dostępu w sytuacji, gdy dane zostały wcześniej usunięte. Przy takim założeniu, nie poświęciły zbyt wiele uwagi kontrowersyjnemu terminowi. Jednakże rząd grecki i College w swoich uwagach na piśmie zagłębiają się w implikacje, które wiążą się z niderlandzkim terminem rocznym w świetle dyrektywy 95/46 i zasady proporcjonalności. W opinii Republiki Greckiej i Komisji, okres ten wydaje się nadmiernie krótki i, jako taki, nie do pogodzenia z przepisami wspólnotowymi. College stara się zasłaniać zgodnością z prawem tego terminu, odwołując się do szczególnych cech systemu niderlandzkiego, które kompensują krótki czas innymi środkami chroniącymi osoby, których dane dotyczą.
63. Przechodząc do analizy proporcjonalności terminu prawa krajowego, należy uprzednio przytoczyć kilka wytycznych, bowiem Trybunał oceniał przy innych okazjach podobne terminy. Z orzecznictwa wyłania się podejście zmienne i zależne od kontekstu każdej sprawy, a w orzecznictwie tym Trybunał sprawuje kontrolę mniej lub bardziej natężoną w zależności od okoliczności(48). W sytuacji gdy dochodzi do ewentualnego naruszenia praw podstawowych, badanie terminu na ich wykonywanie musi być przeprowadzone bardzo skrupulatnie(49). Jednak nawet przy tym założeniu analiza zależy od wielu różnych czynników.
64. Jak to wywodzę w pkt 55-60 niniejszej opinii, należy rozważyć stopień poinformowania osoby, której dane dotyczą, w czasie gdy były one przetwarzane. W tym zakresie możliwe jest określenie następujących kryteriów.
65. Zgodnie z treścią art. 10 i 11 dyrektywy osobie zainteresowanej przysługuje prawo do uzyskania szeregu informacji, wśród których wyróżnia się tożsamość „odbiorc[ów] lub kategor[ii] odbiorców danych […], o ile takie dalsze informacje są konieczne, biorąc pod uwagę szczególne okoliczności, w których dane są gromadzone, w celu zagwarantowania rzetelnego przetwarzania danych w stosunku do osoby, której dane dotyczą”. Powyżej wymienione przepisy różnicują sytuacje, gdy informacje są gromadzone bezpośrednio od osoby, której dane dotyczą, oraz gdy mają inne źródło, lecz w obu przypadkach należy przekazać informacje o udostępnieniu danych osobom trzecim.
66. Prawodawca krajowy posiada szeroki zakres swobodnego uznania w chwili ustanawiania obowiązków nałożonych przez wskazane art. 10 i 11. Niemniej jednak przepisy te mają na celu powiadomienie osoby, której dane dotyczą, że zostały one ujawnione, aby umożliwić jej, jeżeli sobie tego życzy, uzyskanie dostępu do informacji dotyczących przetwarzania danych i do czuwania nad tym, czy dane są przetwarzane zgodnie z zasadami wskazanymi w art. 6 dyrektywy 95/46. Jednakże powiadomienia te różnią się w poszczególnych okolicznościach, co powoduje, że zadaniem sądu krajowego jest ocenić, czy przepisy niderlandzkie, jak również odpowiadająca im praktyka administracji gminnej, są zgodne z treścią wskazanych powyżej art. 10 i 11. Właściwe wydaje się ustalenie, czy M.E.E. Rijkeboer został powiadomiony o przekazaniu dotyczących go danych i czy pouczono go o terminie rocznym, w którym może on wykonać przysługujące mu prawo dostępu. Państwom członkowskim nie został narzucony wymóg notyfikowania takiego terminu, ponieważ nie przewidują go art. 10 i 11(50). Niezależnie od powyższego, przy ocenianiu długości tego terminu nabiera dużej wagi kwestia, czy został on notyfikowany osobie, której dane dotyczą. W przeciwnym razie trudno jest przyjąć, że termin tak krótki jak okres roczny, przy jednoczesnym braku dalszych wyjaśnień ze strony administratora danych, jest możliwy do pogodzenia z zasadą proporcjonalności i - co za tym idzie - z dyrektywą 95/46.
67. Tak samo nabiera szczególnego znaczenia rodzaj przekazywanych informacji, gdyż jak to przewiduje dyrektywa, dane, które należy dostarczyć, mogą obejmować tożsamość odbiorców danych, lecz również mogą ograniczyć się do „kategorii odbiorców”. Ta druga opcja skutkuje tym, że przekazywane wykazy nie zawsze wskazują, kto miał dostęp do danych, stawiając zainteresowaną osobę w mniej korzystnym położeniu w zakresie wykonywania prawa dostępu. Do sądu krajowego należy ustalenie, w jakim zakresie i w jakiej formie przekazano M.E.E. Rijkeboerowi informacje dotyczące odbiorców danych. Dokonując tych ustaleń, należy wzmocnić kontrolę terminu w sytuacji, gdy nie zostały przekazane informacje dotyczące tożsamości osób trzecich, bowiem osoba, której dane dotyczą, może obawiać się, że przetwarzanie nie jest zgodne z zasadami wynikającymi z art. 6.
68. Wreszcie należałoby ustalić pewne reguły w zakresie ciężaru dowodu. M.E.E. Rijkeboer, jako osoba uprawniona tytułem prawa podstawowego, musiał posłużyć się postępowaniem sądowym, aby dowiedzieć się, w jaki sposób dotyczące go dane były przetwarzane(51). Zgodność z dyrektywą 95/46 zależy od szeregu elementów stanu faktycznego, które wynikają z samych przepisów krajowych i z praktyki administracji gminnej. M.E.E. Rijkeboer przystąpił do postępowania, powołując się na swoje prawo podstawowe, lecz nie powinien być obciążony wymogiem wykazania braków występujących w przepisach jego kraju, gdyż treść dyrektywy 95/46 skłania ku poglądowi, zgodnie z tym, co zostało wskazane w pkt 29-35 niniejszej opinii, że prawo dostępu korzysta z pierwszeństwa i jakikolwiek wyjątek wobec niego musi być szacowany z niezmierną ostrożnością. W ten sposób, stawiając na pierwszym miejscu podmiotowy charakter norm prawa wspólnotowego w zakresie ochrony danych osobowych, do administratora tych danych należy wykazanie, że ramy prawne i praktyka stosowana przy przetwarzaniu danych dają gwarancje, które uzasadniają tak krótki termin jak okres roku na wykonywanie prawa wynikającego z treści art. 12 dyrektywy 95/46.
69. W uwagach przekazanych w toku niniejszego postępowania, College dostarczył w tym względzie pewnych wskazówek. Prawodawstwo krajowe ustanawia system wagi i przeciwwagi (jak to graficznie ujął College - „checks and balances”), który harmonizuje prawo dostępu z pewnymi środkami ochronnymi, takimi jak ograniczenie kręgu odbiorców, zobowiązanie w określonych przypadkach do przetwarzania w oznaczonych celach, uprzednia zgoda osoby, której dane dotyczą, lub mechanizm nadzoru sprawowanego przez niezależny organ. Ponadto, zgodnie z tym, co twierdzi College, osobę, której dane dotyczą, poucza się o terminie rocznym, zarówno indywidualnie, jak i zbiorczo (za pośrednictwem Internetu oraz w ulotkach przekazywanych do dyspozycji mieszkańcom)(52).
70. Jestem świadomy skutków, jakie może wywołać ta sprawa dla administratorów danych, którzy podlegają tym regulacjom. Niemniej jednak nadrzędna wartość ochrony jednostki skłania mnie do pogodzenia ochrony praw ze sprawnym przetwarzaniem danych. Co za tym idzie, art. 6 i 12 dyrektywy 95/46 powinny być interpretowane w ten sposób, że niezgodny z ich treścią jest termin roczny na wykonanie prawa dostępu do informacji dotyczących przetwarzania, o ile:
- osoba, której dane dotyczą, nie została poinformowana o udostępnieniu danych;
- lub, nawet jeśli przekazano jej te informacje, nie została poinformowana o długości terminu;
- lub, nawet jeśli została o tym poinformowana, nie udzielono jej wystarczających informacji co do tożsamości odbiorców danych.
71. Mając nad sobą prawo podstawowe, College musi wykazać, że przepisy krajowe i praktyka administracyjna gwarantują odpowiedni poziom informacji przekazywanych osobie, której dane dotyczą, umożliwiający jej nieograniczone wykonywanie przysługującego jej prawa dostępu.
72. W świetle powyższych kryteriów, jak również okoliczności prawnych i faktycznych, przedstawionych zarówno w tym postępowaniu, jak i w sporze przed sądem krajowym, zadaniem Raad van State jest zastosowanie art. 6 i 12 dyrektywy 95/46 zgodnie z tym, co zostało wskazane w pkt 70 i 71 niniejszej opinii.
X - Wnioski
73. Mając powyższe na uwadze, proponuję, aby Trybunał udzielił na pytanie prejudycjalne przedłożone przez Raad van State następującej odpowiedzi:
Informacje dotyczące przetwarzania danych, w tym informacje odnoszące się do udostępniania danych osobom trzecim, stanowią dane osobowe w rozumieniu art. 2 lit. a) dyrektywy 95/46/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 24 października 1995 r. w sprawie ochrony osób fizycznych w zakresie przetwarzania danych osobowych i swobodnego przepływu tych danych. Aby zagwarantować skuteczność (effet utile) dyrektywy 95/46, termin na usunięcie danych mający zastosowanie do informacji dotyczących przetwarzania jest równy terminowi przewidzianemu dla danych osobowych, z zastrzeżeniem praw i obowiązków, które wymieniona wyżej dyrektywa przyznaje odbiorcom danych.
Termin roczny na wykonanie prawa dostępu do informacji dotyczących przetwarzania danych jest niezgodny z art. 6 i 12 wskazanej dyrektywy 95/46 zawsze gdy:
- osoba, której dane dotyczą, nie została poinformowana o udostępnieniu danych;
- lub, nawet jeśli przekazano jej te informacje, nie została poinformowana o długości terminu;
- lub, nawet jeśli została o tym poinformowana, nie udzielono jej wystarczających informacji co do tożsamości odbiorców danych.
Na administratorze danych ciąży obowiązek wykazania, że przepisy krajowe i praktyka administracyjna zapewniają odpowiedni poziom informacji udzielanych osobie, której dane dotyczą, umożliwiający jej nieograniczone wykonywanie prawa dostępu.
1 - Język oryginału: hiszpański.
2 - Dyrektywa 95/46/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 24 października 1995 r. (Dz.U. L 281, s. 31).
3 - Odtwarzanie pamięci, jak również odzyskiwanie danych przetwarzanych w sposób zgodny lub niezgodny z prawem, stanowi bardzo delikatne zadanie. Z ostrożnością należy usuwać tropy przeszłości, tak jak to zalecał Proust, broniąc przywołującej mocy wspomnienia, ponieważ „miejsca, któreśmy znali, należą nie tylko do świata przestrzeni, w który wstawiamy je dla większej wygody. Były one jedynie cienką warstwą pośród ciągłości wrażeń tworzących nasze ówczesne życie; wspomnienie jakiegoś obrazu jest jedynie żalem za pewna chwilą; i domy, drogi, aleje są ulotne jak lata”. M. Proust, W poszukiwaniu straconego czasu. W stronę Swanna, tłum. T. Boy-Żeleński, Warszawa, Porozumienie Wydawców 2003, s. 399.
4 - Wyroki: z dnia 23 kwietnia 1986 r. w sprawie 294/83 Les Verts przeciwko Parlamentowi, Rec. s. 1339, pkt 23; z dnia 3 września 2008 r. w sprawie C 402/05 P Kadi przeciwko Radzie i Komisji, dotychczas nieopublikowany w Zbiorze, pkt 281.
5 - Wyrok z dnia 12 listopada 1969 r. w sprawie 29/69 Stauder, Rec. s. 419, pkt 7.
6 - Wyżej wymieniony w przypisie 5.
7 - Wyrok z dnia 17 grudnia 1970 r. w sprawie 11/70 Internationale Handelsgesellschaft, Rec. s. 1125.
8 - Wyroki: z dnia 14 maja 1974 r. w sprawie 4/73 Nold przeciwko Komisji, Rec. s. 491; z dnia 15 maja 1986 r. w sprawie 222/84 Johnston, Rec. s. 1651, pkt 18.
9 - Wyżej wymieniony w przypisie 5.
10 - Wyrok z dnia 7 listopada 1985 r. w sprawie 145/83 Adams przeciwko Komisji, Rec. s. 3539, pkt 34.
11 - Wyrok z dnia 7 października 1987 r. w sprawie 140/86 Strack przeciwko Komisji, Rec. s. 3939, pkt 9-11.
12 - Wyrok z dnia 8 kwietnia 1992 r. w sprawie C 62/90 Komisja przeciwko Niemcom, Rec. s. I 2575, pkt 23.
13 - Wyrok z dnia 5 października 1994 r. w sprawie C 404/92 P X przeciwko Komisji, Rec. s. I 4737, pkt 17 i 18.
14 - Wyroki: z dnia 21 września 1989 r. w sprawach połączonych 46/87 i 227/88 Hoechst przeciwko Komisji, Rec. s. 2859; z dnia 22 października 2002 r. w sprawie C 94/00 Roquette Frères, Rec. s. I 9011.
15 - Wyroki: z dnia 11 lipca 2002 r. w sprawie C 60/00 Carpenter, Rec. s. I 6279, pkt 38; z dnia 25 lipca 2002 r. w sprawie C 459/99 MRAX, Rec. s. I 6591, pkt 53.
16 - Artykuły 1-3 dyrektywy 95/46.
17 - Artykuł 2 dyrektywy 95/46.
18 - Artykuły 10-24 dyrektywy 95/46.
19 - „Mając na uwadze, iż celem krajowych przepisów prawa dotyczących przetwarzania danych osobowych jest ochrona podstawowych praw i wolności, szczególnie prawa do prywatności, które zostało uznane zarówno w art. 8 europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, jak i w zasadach ogólnych prawa wspólnotowego; oraz że z tego powodu zbliżanie przepisów prawa nie powinno wpłynąć na zmniejszenie ochrony, jaką gwarantują, lecz przeciwnie, musi dążyć do zapewnienia jak najwyższego stopnia ochrony we Wspólnocie”.
20 - Wyrok z dnia 20 maja 2003 r. w sprawach połączonych C 465/00, C 138/01 i C 139/01, Rec. s. I 4989, pkt 70. Podobnie, rzecznik generalny A. Tizzano w swojej opinii podtrzymuje, iż podstawowym celem dyrektywy 95/46 jest swobodny przepływ danych, a nie ochrona praw podstawowych. Trybunał nie uwzględnił tej opinii i potwierdził postawę ochronną osoby, której dane dotyczą. Teza ta została następnie potwierdzona w wyroku z dnia 6 listopada 2003 r. w sprawie C 101/01 Lindqvist, Rec. s. I 12971, pkt 96, poprzez stwierdzenie, że dyrektywa 95/46 ma za zadanie sprzyjać swobodnemu przepływowi danych, jednocześnie zapewniając wysoki poziom ochrony praw i interesów osób, których dane dotyczą.
21 - E. Guichot, Datos personales y Administración Pública, Madrid, Civitas 2005, s. 43-47.
22 - Instrument uroczyście ogłoszony w dniu 7 grudnia 2000 r. przez Parlament Europejski, Radę i Komisję (Dz.U. C 364, s. 1 i nast.).
23 - Pomimo tego, że na chwilę obecną akt ten nie stanowi części wiążącego ustawodawstwa wspólnotowego, bez wątpienia wywiera skutki jako norma o charakterze soft law. W sprawie karty i jej prawnych konsekwencji, powołuję się na moją opinię z dnia 12 września 2006 r. w sprawie C 303/05 Advocaten voor de Wereld, (wyrok z dnia 3 maja 2007 r.), Zb.Orz. s. I 3633, pkt 78 i 79.
24 - R. Alonso García, The General Provisions of the Charter of Fundamental Rights of the European Union, Harvard Jean Monnet Working Paper, nº 4/02, s. 22 i 23.
25 - Komunikat Komisji dla Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie kontynuacji programu prac na rzecz skuteczniejszego wdrażania dyrektywy o ochronie danych (COM/2007/0087 wersja ostateczna, s. 5) potwierdza, że wszystkie państwa członkowskie dokonały transpozycji dyrektywy 95/46.
26 - Technika wyważenia interesów i dóbr jest często stosowana przez Trybunał, przy rozstrzyganiu spraw dotyczących praw podstawowych. W zakresie przetwarzania danych, znaczące są ww. w pkt 82 wyrok w sprawie Lindqvist; wyrok z dnia 29 stycznia 2008 r. w sprawie C 275/06 Promusicae, Zb.Orz. s. I 275, pkt 66. X. Groussot, Komentarz do wyroku w sprawie Promusicae, Common Market Law Review, nr 6, vol. 45, 2008, analizuje wyważenie interesów.
27 - Wyżej wymieniony wyrok w przypisie 20.
28 - Wyżej wymieniony wyrok w przypisie 27.
29 - Do wyroków w sprawie Lindqvist oraz Promusicae dodaję również opinię rzecznika generalnego J. Kokott w sprawie C 73/07 Satakunnan Markkinapörssi Oy i Satamedia przedstawionej w dniu 8 maja 2008 r. (wyrok z dnia 16 grudnia 2008 r., dotychczas nieopublikowany w Zbiorze), w której zostało wyjaśnione (w pkt 99-105), w jaki sposób Trybunał dokonuje wyważenia [interesów] w obszarze, jakim się zajmuję obecnie.
30 - Zgodnie z treścią art. 6 dyrektywy 95/46, art. 12 dyrektywy 2002/58/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 12 lipca 2002 r. dotyczącej przetwarzania danych osobowych i ochrony prywatności w sektorze łączności elektronicznej (dyrektywa o prywatności i łączności elektronicznej) (Dz.U. L 201, s. 37) również odnosi się do kwestii usuwania danych osobowych, jednakże na bardziej swobodnych warunkach i w drodze wniosku złożonego przez osobę, której dane dotyczą.
31 - Kursywa dodana.
32 - Przymiotniki użyte w art. 6 ust. 1 dyrektywy 95/46.
33 - The New Enyclopedia Britannica, vol. 12, Chicago, London, Toronto, Geneva, Sydney, Tokyo, Manila, Seoul, 1973, s. 24.
34 - S. Hawking, Krótka Historia Czasu, tłum. P. Amsterdamski, Warszawa, Zysk i S-ka 2007, opowiada się za jajkiem. To twierdzenie powoduje oczywiste konsekwencje teologiczne, których tutaj z oczywistych względów nie należy przedstawiać.
35 - Poglądu tego bronią A.I. Herrán Ortiz, El derecho a la intimidad en la nueva Ley Orgánica de protección de datos personales, Madrid, Dykinson 2002, s. 153, oraz M. Arenas Ramiro, El derecho fundamental a la protección de datos personales en Europa, Valencia, Tirant lo Blanch 2006, s. 305.
36 - Dyrektywa 95/46 zamierza rozszerzyć Konwencję Rady Europy nr 108 z dnia 28 stycznia 1981 r. w sprawie ochrony jednostek w zakresie automatycznego przetwarzania danych. Wynika to z treści motywu 11, wskazującego, że „zasady ochrony praw i wolności jednostek, szczególnie prawa do prywatności, które są zawarte w niniejszej dyrektywie, utrwalają i umacniają zasady wyrażone w Konwencji Rady Europy z dnia 28 stycznia 1981 r. […]” (kursywa dodana). Przekonującym dowodem na to jest zawartość wspólnotowego aktu prawnego, który w wielu względach idzie dalej niż konwencja nr 108, w szczególności w odniesieniu do zakresu prawa dostępu. Zgodnie z dyrektywą 95/46, prawo to wykonywane jest „swobodnie” i „bez ograniczeń”, podczas gdy art. 8 konwencji nr 108 ogranicza się jedynie do udzielenia prawa dostępu „w rozsądnych odstępach czasu”. Zamierzeniem wspólnotowej normy prawnej jest rozszerzenie tego prawa, dlatego też ustanawia je na warunkach znacząco przekraczających warunki wynikające z instrumentu Rady Europy, umacniając aspekt ochrony praw jednostki w dyrektywie 95/46.
37 - Wyroki: z dnia 27 czerwca 2006 r. w sprawie C 540/03 Parlament przeciwko Radzie, Zb.Orz. s. I 5769, pkt 38; z dnia 13 marca 2007 r. w sprawie C 432/05 Unibet, Zb.Orz. s. I 2271, pkt 37; ww. w przypisie 23 wyrok w sprawie Advocaten voor de Wereld, pkt 46; ww. wyrok w sprawie Kadi przeciwko Radzie i Komisji, pkt 335.
38 - Zróżnicowanie, za którym opowiada się Komisja w swoich uwagach (pkt 31 i 32).
39 - Artykuł 12 dyrektywy 95/46, pomimo tego, że wymienia różne aspekty dotyczące prawa dostępu, skupia się na innych kwestiach związanych z przetwarzaniem danych, a nie na danych. Zastrzeżenie to jest użyteczne, aby stwierdzić, iż w odniesieniu do danych, dostęp do nich jest nieograniczony. Przetwarzanie danych jest jednak odrębną kwestią i wykazuje, że twórcy dyrektywy 95/46 byli świadomi trudności nierozerwalnie związanych z wykładnią art. 12 za pomocą całościowego rozumowania.
40 - Artykuł 6 ust. 1 lit. e) łagodzi nakaz usunięcia danych, wskazując, że „państwa członkowskie ustanowią odpowiednie środki zabezpieczające dla danych przechowywanych przez dłuższe okresy dla potrzeb historycznych, statystycznych i naukowych”. Pomimo tego, że redakcja tego przepisu nie ustanawia wprost wyjątku od obowiązku usunięcia danych, dyrektywa zwalnia z narzuconych przez siebie obowiązków te podmioty, które prowadzą działalność dla celów spełniania wymienionych powyżej ogólnych interesów, nie stanowiąc jednak, że przepisy wspólnotowe nie znajdują zastosowania, gdyż muszą one zostać dostosowane do szczególnych potrzeb badań historycznych, statystycznych i naukowych.
41 - Z wersją angielską zgadzają się również wersja francuska („sont traitées” lub „sont communiquées”) i wersja niemiecka („an die Daten übermittelt werden”).
42 - W przeciwieństwie do tego, co twierdzi College, nie uważam, aby rozporządzenie (WE) nr 45/2001 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 18 grudnia 2000 r. o ochronie osób fizycznych w związku z przetwarzaniem danych osobowych przez instytucje i organy wspólnotowe i o swobodnym przepływie takich danych (Dz.U. 2001, L 8, s. 1), poprzez ustanowienie obowiązku wskazania terminu przechowywania danych, prowadziło do właściwej wykładni art. 6 i 12. Rozporządzenie stanowi prawne odzwierciedlenie tekstu dyrektywy 95/46 w odniesieniu do instytucji wspólnotowych. Logiczne jest, iż jego zawartość jest bardziej szczegółowa niż instrument harmonizacji skierowany do państw członkowskich. Odniesienie się do tego terminu w treści art. 11 i 12 rozporządzenia nie oznacza, że zamierzenie dyrektywy 95/46 jest odwrotne ani też, że jest to narzucone państwom członkowskim. Oceniane całościowo milczenie dyrektywy po prostu potwierdza zakres swobody dla konfiguracji istniejących w każdym prawodawstwie krajowym, co nie powoduje, że należy przyjąć jakikolwiek termin czy też jego zdolność do ograniczenia prawa dostępu.
43 - Uwagi Królestwa Hiszpanii (pkt 25).
44 - Taką wykładnię art. 10 i 11 popiera D. Bainbridge, EC Data Protection Directive, London-Dublin-Edinburgh, Butterworths 1996, s. 139.
45 - Należy przypomnieć, że art. 23 dyrektywy 95/46, poświęcony odpowiedzialności za naruszenie jej przepisów, wskazuje w ust. 1, że „[p]aństwa członkowskie zapewniają, że każdej osobie, która poniosła szkodę wskutek niezgodnej z prawem operacji przetwarzania danych lub innej czynności niezgodnej z przepisami krajowymi przyjętymi zgodnie z niniejszą dyrektywą, przysługuje od administratora danych odszkodowanie za poniesioną szkodę”.
46 - Zgodnie z tą doktryną sąd wykonuje tym większą kontrolę nad decyzjami podejmowanymi przez organ władzy publicznej, jeżeli brak jest im solidnego uzasadnienia. Ma ona swoje źródło w orzeczeniu amerykańskiego Sądu Najwyższego w sprawie SEC v. Chenery Corp. (318 U.S. 80 [1943]), następnie rozwiniętym w orzeczeniu w sprawie Citizens to Preserve Overton Park v. Volpe (401 U.S. 402 [1971]). Podobnie, S.G. Breyer i in., Administrative Law and Regulatory Policy, New York, Aspen 2006, s. 349-368. W sprawie hard look we wspólnotowej kontroli sądowej, zarówno na poziomie europejskim, jak i krajowym P. Craig, EU Administrative Law, Oxford University Press 2006, s. 477-481.
47 - Mimo trudności natury technicznej Zjednoczone Królestwo wskazało na rozprawie, że mogą wystąpić okoliczności, wprost określone w jego ustawodawstwie wewnętrznym, które gwarantują prawo dostępu do informacji dotyczących przetwarzania, nawet po usunięciu danych osobowych. Tymczasem pełnomocnik Zjednoczonego Królestwa nie udzielił bliższych informacji w tym względzie, podkreślając jednak wyjątkowy charakter takiej praktyki, w związku z czym podchodzę do tego z ostrożnością. Uważam ponadto, że jeżeli dyrektywa 95/46 miałaby dopuszczać taką hipotezę, zostałaby ona określona wprost w jej treści.
48 - Wyroki: z dnia 24 marca 1987 r. w sprawie 286/85 McDermott i Cotter, Rec. s. 1453, pkt 15; z dnia 25 lipca 1991 r. w sprawie C 208/90 Emmott, Rec. s. I 4269, pkt 18; z dnia 27 października 1993 r. w sprawie C 338/91 Steenhorst-Neerings, Rec. s. I 5475, pkt 19; z dnia 6 grudnia 1994 r. w sprawie C 410/92 Johnson, Rec. s. I 5483, pkt 26; wyroki z dnia 15 września 1998 r.: w sprawie C 260/96 Spac, Rec. s. I 4997, pkt 32; w sprawach połączonych od C 279/96 do C 281/96 Ansaldo Energia i in., Rec. s. I 5025, pkt 19-21; wyrok z dnia 24 września 2002 r. w sprawie C 255/00 Grundig Italiana, Rec. s. I 8003, pkt 37.
49 - W sprawie poddania krajowych reżimów nadzorowi w świetle wspólnotowych praw podstawowych wypowiedziano się w następujących wyrokach: z dnia 13 lipca 1989 r. w sprawie 5/88 Wachauf, Rec. s. 2609, pkt 17-22; z dnia 10 lipca 2003 r. w sprawach połączonych C 20/00 i C 64/00 Booker Aquaculture, Rec. s. I 7411, pkt 88-93; z dnia 22 listopada 2005 r. w sprawie C 144/04 Mangold, Zb.Orz. s. I 9981, pkt 75.
50 - W przeciwieństwie do treści rozporządzenia (WE) nr 45/2001, które w art. 11 ust. 1 lit. f) ppkt ii) i art. 12 ust. 1 lit. f) ppkt ii) zobowiązuje instytucje do przekazania uprawnionemu informacji o terminie, do którego dane będą przechowywane.
51 - Mimo że dyrektywa 95/46 nie wypowiada się w tym względzie, w przeciwieństwie do tego, co stanowią inne instrumenty prawa wtórnego [takie jak dyrektywa Rady 2000/78/WE z dnia 27 listopada 2000 r. ustanawiająca ogólne warunki ramowe równego traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy (Dz.U. L 303, s. 16)], uważam, że przy ocenie praw podstawowych ustalenie ciężaru dowodu wywodzi się z ogólnych zasad prawa wspólnotowego.

186

Problemy Wspó³czesnego Prawa Miêdzynarodowego,

Europejskiego i Porównawczego, vol. II, A.D. MMIV

GLOSA

Aleksandra Czekaj*

GLOSA DO ORZECZENIA

EUROPEJSKIEGO TRYBUNA£U

SPRAWIEDLIWOOECI

W SPRAWIE BAUMBAST I R.

Europejski Trybuna³ Sprawiedliwooeci, orzeczenie z dnia 17 wrzeoenia 2002

roku, sprawa C-413 / 99, Baumbast i R. przeciwko Ministrowi Spraw Wewnêtrznych,

Zbiór Orzeczeñ Europejskiego Trybuna³u Sprawiedliwooeci 2002,

str. I - 07091.

Tezy orzeczenia:

1. Dzieciom pracownika migruj¹cego przys³uguje na podstawie art. 12

rozporz¹dzenia Rady nr 1612/68 z 15 paŸdziernika 1968 roku o swobodzie

przemieszczania siê pracowników we Wspólnocie prawo do pobytu i edukacji

na terenie pañstwa cz³onkowskiego, w którym rodzic ten prowadzi dzia-

³alnooeæ gospodarcz¹. Prawo to nie wygasa ani w wyniku rozwodu rodziców,

ani ze wzglêdu na utratê przez rodzica - obywatela unijnego statusu pracownika

migruj¹cego.

2. Artyku³ 12 rozporz¹dzenia 1612/68, który zezwala dzieciom pracownika

migruj¹cego na pobyt i edukacjê na terenie pañstwa cz³onkowskiego,

uprawnia równie¿ rodzica - g³ównego opiekuna tych dzieci (niezale¿nie od

jego narodowooeci) do pozostania z nimi na czas edukacji na terenie tego

* Mgr Aleksandra Czekaj - doktorantka w Katedrze Prawa Europejskiego UJ.

PDF processed with CutePDF evaluation edition www.CutePDF.com

187

pañstwa cz³onkowskiego. Uprawnienie to przys³uguje rodzicowi nawet w przypadku

rozwodu z ma³¿onkiem - obywatelem unijnym, czy te¿ utrat¹ przez

rodzica posiadaj¹cego obywatelstwo unijne statusu pracownika migruj¹cego

w pañstwie cz³onkowskim.

3. Obywatel Unii Europejskiej, który utraci³ prawo do zamieszkania z pañstwie

cz³onkowskim jako pracownik migruj¹cy mo¿e, jako obywatel Unii

Europejskiej, powo³ywaæ siê na bezpooerednie stosowanie art. 18 §1 Traktatu

ustanawiaj¹cego Wspólnotê Europejsk¹. Ewentualne warunki, czy ograniczenia

tego prawa musz¹ byæ kontrolowane przez odpowiednie w³adze, jak

i s¹dy krajowe pod wzglêdem zgodnooeci z zasadami prawa wspólnotowego,

a w szczególnooeci z zasad¹ proporcjonalnooeci.

Podstawy prawne orzeczenia

Orzeczenie Europejskiego Trybuna³u Sprawiedliwooeci (dalej: „ETS”)

w sprawie Baumbast oraz R. dotyczy przede wszystkim interpretacji art. 18

Traktatu ustanawiaj¹cego Wspólnotê Europejsk¹ (dalej: „TWE”) oraz art.

12 rozporz¹dzenia 1612/68 o swobodzie przemieszczania siê pracowników

we Wspólnocie1 .

Artyku³ 18 ust. 1 TWE stanowi, ¿e ka¿dy obywatel Unii ma prawo do

swobodnego przemieszczania siê i przebywania na terytorium Pañstw Cz³onkowskich,

z zastrze¿eniem ograniczeñ i warunków ustanowionych w niniejszym

Traktacie i oerodkach przyjêtych w celu jego wykonania. Natomiast

artyku³ 12 rozporz¹dzenia 1612/68, przyznaje dzieciom obywatela pañstwa

cz³onkowskiego, który jest lub by³ zatrudniony na terytorium innego pañstwa

cz³onkowskiego, dostêp do powszechnego systemu ooewiaty, nauki zawodu

i szkolenia zawodowego na takich samych warunkach, jakie obowi¹-

zuj¹ obywateli tego pañstwa, je¿eli dzieci przebywaj¹ na jego terytorium.

Okolicznooeci faktyczne

Pierwsze postêpowanie zosta³o zapocz¹tkowane przez rodzinê Baumbast,

a mianowicie pani¹ Baumbast - obywatelkê kolumbijsk¹, jej mê¿a pana

Baumbast - obywatela niemieckiego, córkê pani Baumbast z pierwszego ma³-

¿eñstwa, obywatelkê kolumbijsk¹ (traktowan¹ w powy¿szym postêpowaniu

1 Dziennik Urzêdowy Wspólnot Europejskich (dalej: Dz. Urz. WE) nr L 257, 19.10.1968 r.

188

jako cz³onka rodziny pana Baumbast), oraz wspóln¹ córkê pañstwa Baumbast,

posiadaj¹c¹ podwójne obywatelstwo niemieckie i kolumbijskie.

W maju 1990 roku pani Baumbast pooelubi³a pana Baumbast. W czerwcu

1990 rodzina Baumbast otrzyma³a zezwolenie na zamieszkanie w Wielkiej

Brytanii, wa¿ne przez piêæ lat. W latach 1990- 93 pan Baumbast pracowa³

w Wielkiej Brytanii najpierw jako pracownik, a póŸniej jako w³aoeciciel firmy.

Jednak¿e firma ta wkrótce zbankrutowa³a. Z uwagi na trudnooeci ze znalezieniem

dobrze p³atnej posady w Wielkiej Brytanii, pan Baumbast w 1993

roku rozpocz¹³ pracê dla niemieckich firm w Chinach i Leshoto. Od 1990

roku pañstwo Baumbast posiadali dom w Wielkiej Brytanii, a ich córki uczêszcza

³y do tamtejszych szkó³. Nie stanowili oni obci¹¿enia socjalnego dla w³adz

brytyjskich, posiadali bowiem ubezpieczenie zdrowotne w Niemczech. Tam

te¿ jeŸdzili w celu przeprowadzania badañ medycznych. W maju 1995 roku

pani Baumbast wyst¹pi³a z wnioskiem do ministra spraw wewnêtrznych

Wielkiej Brytanii o przyznanie jej i cz³onkom rodziny prawa do pozostania

w Wielkiej Brytanii na czas nieokreoelony. W styczniu 1996 roku uzyska³a

decyzjê odmown¹, któr¹ nastêpnie zaskar¿y³a do Krajowego Trybuna³u Imigracyjnego.

W odpowiedzi na skargê, w³adze imigracyjne Zjednoczonego

Królestwa uzna³y, ¿e dzieci pañstwa Baumbast posiadaj¹ niezale¿ne prawo

pobytu wynikaj¹ce z art. 12 rozporz¹dzenia 1612/68. Takie samo prawo zosta

³o przyznane pani Baumbast z uwagi na prawo pobytu dzieci. Natomiast

Trybuna³ Imigracyjny nie wypowiedzia³ siê na temat prawa do pozostania

w Zjednoczonym Królestwie pana Baumbast. Stwierdzi³ jedynie, ¿e pan

Baumbast nie posiada³ statusu pracownika, jak i nie spe³nia³ wymogów dyrektywy

90/3642 , z uwagi na nieposiadanie odpowiedniego ubezpieczenia zdrowotnego,

jak i wystarczaj¹cych oerodków do ¿ycia. Pan Baumbast, jak i minister

spraw wewnêtrznych Wielkiej Brytanii odwo³ali siê od tej decyzji do

Imigracyjnego Trybuna³u Apelacyjnego.

Drugie postêpowanie zosta³o zapocz¹tkowane przez pani¹ R., obywatelkê

Stanów Zjednoczonych. W 1990 roku przeprowadzi³a siê ona do

Wielkiej Brytanii wraz z mê¿em, obywatelem francuskim, korzystaj¹cym

ze statusu pracownika migruj¹cego. Mieli oni dwoje dzieci, które posiada-

³y podwójne obywatelstwo amerykañskie i francuskie. Pani R. uzyska³a

zezwolenie na zamieszkanie w Wielkiej Brytanii wa¿ne do paŸdziernika

2 Dyrektywa Rady nr 90/364 z 28 czerwca 1990 o prawie pobytu, Dz. Urz. WE nr L 180,

13.07.1990 r.

189

1995 roku. We wrzeoeniu 1992 pani R. i jej m¹¿ rozwiedli siê. Pani R. pozosta

³a jednak w Wielkiej Brytanii razem z dzieæmi, nad którymi przyznano jej

opiekê. M¹¿ pani R. regularnie odwiedza³ dzieci. Pani R. kupi³a nastêpnie

dom w Wielkiej Brytanii i zaczê³a pracowaæ jako projektantka wnêtrz. W 1997

roku wysz³a ponownie za m¹¿ - za obywatela brytyjskiego. Wczeoeniej,

w paŸdzierniku 1995 roku, pani R. z³o¿y³a wniosek o przyznanie jej oraz jej

dzieciom prawa do pozostania na terytorium Wielkiej Brytanii na czas nieokreoelony.

Prawo to zosta³o w grudniu 1996 roku przyznane jej dzieciom,

jako cz³onkom rodziny pracownika migruj¹cego (to znaczy by³ego mê¿a

pani R.). Samej pani R. prawa tego jednak odmówiono. Zaskar¿y³a ona tê

decyzjê do Krajowego Trybuna³u Imigracyjnego, jako sprzeczn¹ z prawem

poszanowania ¿ycia rodzinnego i utrudniaj¹c¹ jej dzieciom prawo

zamieszkania i edukacji w Wielkiej Brytanii. Skarga ta zosta³a oddalona.

W zwi¹zku z tym pani R. odwo³a³a siê do Krajowego Imigracyjnego Trybuna

³u Apelacyjnego.

Krajowy Imigracyjny Trybuna³ Apelacyjny, do którego trafi³y skargi

w sprawach pañstwa Baumbast i pani R., postanowi³ wszcz¹æ postêpowanie.

Zwróci³ siê on do ETS z nastêpuj¹cymi pytaniami prejudycjalnymi:

1). Czy dzieci obywatela Unii Europejskiej, same równie¿ bêd¹ce obywatelami

Unii, maj¹ prawo, zgodnie z art. 12 rozporz¹dzenia 1612/68, do

kontynuowania edukacji w kraju, w którym ich rodzic posiada prawo zamieszkania

z uwagi na wykonywanie pracy? Czy to ewentualne uprawnienie

wygasa, jeoeli:

a) rodzice siê w miêdzyczasie rozwiod¹,

b) tylko jeden rodzic jest obywatelem Unii i ten rodzic zaprzestanie pracy

w kraju cz³onkowskim (a tym samym straci status pracownika),

c) dzieci nie s¹ obywatelami Unii.

2). Czy art. 12 rozporz¹dzenia 1612/68 powinien byæ rozumiany, jako

uprawniaj¹cy rodzica - g³ównego opiekuna (bez wzglêdu na posiadane obywatelstwo)

do zamieszkania z dzieæmi podczas ich edukacji niezale¿nie,

czy w miêdzyczasie rodzice siê rozwiod¹ (sprawa pani R.), b¹dŸ czy rodzic,

bêd¹cy obywatelem Unii i korzystaj¹cy ze swobody przep³ywu pracowników

utraci status pracownika (sprawa pañstwa Baumbast)?

3). Czy obywatel Unii, który przesta³ korzystaæ z prawa zamieszkania

w kraju cz³onkowskim z uwagi na utratê statusu pracownika, mo¿e jako

obywatel Unii powo³aæ siê na bezpooeredni¹ skutecznooeæ art.18 TWE, jako

przepisu uprawniaj¹cego do zamieszkania w tym kraju? Jeoeli odpowiedŸ jest

190

pozytywna, czy konsekwencj¹ bêdzie prawo do zamieszkania tak¿e cz³onków

jego rodziny? Na jakiej podstawie prawnej?3

Opinia Rzecznika Generalnego

Rzecznik Generalny Geelhoed w swojej opinii do sprawy pani R. i pañstwa

Baumbast z dnia 5 czerwca 2001 roku podkreoeli³, i¿ pocz¹tkowo swoboda

przep³ywu osób by³a zwi¹zana z prowadzeniem przez obywateli pañstw

cz³onkowskich aktywnooeci ekonomicznej (§19 opinii). Jednak¿e zauwa¿a

on, i¿ od momentu wprowadzenia w/w swobody, nast¹pi³ nie tylko rozwój

prawa wspólnotowego, ale tak¿e zmieni³y siê znacz¹co realia gospodarcze

i socjalne. Prawo wspólnotowe nie nad¹¿a, zdaniem Rzecznika Generalnego,

za tymi zmianami (§87 opinii). W latach 60- tych XX wieku, kiedy rozporz

¹dzenie 1612/68 wesz³o w ¿ycie, stosunki rodzinne i ekonomiczne by³y

stabilne. Nie mia³a tak¿e miejsca nasilona migracja do krajów cz³onkowskich.

Sytuacja ta w chwili obecnej uleg³a radykalnej zmianie. Przyk³adem

mo¿e byæ fakt rozwodu w rodzinie pani R., czy praca pana Baumbast daleko

od rodziny (§23 opinii). Te fakty musz¹ znaleŸæ, zdaniem Rzecznika Generalnego,

swoje odbicie w orzeczeniach ETS (§20 opinii). W zwi¹zku z powy

¿szym uzna³ on, ¿e odpowiedŸ na pierwsze pytanie s¹du krajowego powinna

byæ pozytywna. Dzieci pani R. maj¹, wed³ug niego, prawo do

pozostania na terytorium Wielkiej Brytanii na podstawie art. 10 rozporz¹-

dzenia 1612/ 684 . Uprawnienie to nie wygasa nawet po rozwodzie rodziców,

o ile ich ojciec posiada status pracownika w rozumieniu art. 39 TWE (§83

opinii). W przypadku dzieci pañstwa Baumbast, Rzecznik Generalny stoi na

stanowisku, ¿e i one maj¹ prawo do pozostania na terytorium Wielkiej Brytanii.

Podstaw¹ prawn¹ w tym przypadku by³by jednak art. 12 rozporz¹dzenia

3 Krajowy Imigracyjny Trybuna³ Apelacyjny zada³ jeszcze jedno pytanie, aczkolwiek pod

warunkiem, i¿ odpowiedŸ na pytanie trzecie bêdzie negatywna. Z uwagi na stanowisko ETS

w tej sprawie, kwestia ta zostanie pominiêta.

4 Art. 10 § 1 rozporz¹dzenia 1612 / 68 stanowi:

1. Nastêpuj¹ce osoby, bez wzglêdu na obywatelstwo, maj¹ prawo do osiedlenia siê razem

z pracownikiem bêd¹cym obywatelem pañstwa cz³onkowskiego, który zatrudniony jest na

terytorium innego pañstwa cz³onkowskiego:

a) jego wspó³ma³¿onek i ich zstêpni w wieku poni¿ej 21 lat lub pozostaj¹cy na utrzymaniu

pracownika;

b) wstêpni pracownika i jego ma³¿onka pozostaj¹cy na utrzymaniu pracownika.

191

1612/68. Wed³ug Rzecznika Generalnego art. 10 ww. rozporz¹dzenia nie

znajduje tu zastosowania, poniewa¿ pan Baumbast nie posiada ju¿ statusu

pracownika na podstawie art. 39 TWE, a z kolei art. 12 rozporz¹dzenia przyznaje

prawo do edukacji w kraju cz³onkowskim dzieciom obywatela cz³onkowskiego,

który by³ zatrudniony na terenie innego pañstwa cz³onkowskiego

(§84 opinii). Rzecznik Generalny zwraca uwagê na istotny wp³yw, jaki na

decyzjê o ewentualnej migracji wywiera mo¿liwooeæ edukacji dzieci w innym

kraju cz³onkowskim (§90 opinii). Ponadto odpowiada siê on za prawem

do pozostania na terytorium pañstwa cz³onkowskiego wraz z ucz¹cymi siê

dzieæmi rodzicowi - g³ównemu opiekunowi. Nawi¹zuje w tej kwestii do art.

8 Europejskiej Konwencji Praw Cz³owieka o prawie do poszanowania ¿ycia

prywatnego i rodzinnego (§93 opinii)5 .

Rzecznik Generalny ustosunkowa³ siê równie¿ w swojej opinii do kwestii

bezpooeredniej skutecznooeci art. 18 TWE. Stan¹³ on na stanowisku, ¿e

artyku³ ten przyznaje bezpooerednio obywatelom unijnym prawo do przemieszczania

siê i zamieszkania na terenie innego pañstwa cz³onkowskiego. Uwa-

¿a, ¿e artyku³ ten jest wystarczaj¹co precyzyjny i nie potrzebuje w zwi¹zku

z tym dalszego uszczegó³awiania (§103 opinii). Jakiekolwiek ograniczenia

tego prawa nie mog¹ pozbawiæ go swojej istoty. Jeoeli zatem obywatel unijny

nie bêdzie uprawniony na podstawie innych przepisów prawa wspólnotowego

do prawa pobytu w innym pañstwie cz³onkowskim, to bêdzie móg³ skorzystaæ

z art. 18 TWE (§115 opinii).

Orzeczenie Europejskiego Trybuna³u Sprawiedliwooeci

ETS podzieli³ co do zasady stanowisko Rzecznika Generalnego. Rozpatruj

¹c pierwsze pytanie, zaznaczy³, i¿ przepisy rozporz¹dzenia 1612/68 musz¹

byæ interpretowane w duchu poszanowania godnooeci cz³owieka. Maj¹ one na

celu zapewnienie jak najlepszych warunków do integracji rodziny pracownika

5 Art. 8 Europejskiej Konwencji Praw Cz³owieka stanowi:

„1. Ka¿dy ma prawo do poszanowania swojego ¿ycia prywatnego i rodzinnego, swojego

mieszkania i swojej korespondencji.

2. Niedopuszczalna jest ingerencja w³adzy publicznej w korzystanie z tego prawa, z wyj¹tkiem

przypadków przewidzianych przez ustawê i koniecznych w demokratycznym spo³eczeñstwie

z uwagi na bezpieczeñstwo pañstwowe, bezpieczeñstwo publiczne lub dobrobyt

gospodarczy kraju, ochronê porz¹dku i zapobieganie przestêpstwom, ochronê zdrowia i moralnooeci

lub ochronê praw i wolnooeci innych osób.”

192

w obcym spo³eczeñstwie (§50 orzeczenia). Nie przychyli³ siê przy tym do

argumentacji Komisji, która stanê³a na stanowisku, ¿e prawo do kontynuowania

edukacji przez dzieci pana Baumbast przys³uguje im tylko wówczas,

gdyby nie mia³y takiej mo¿liwooeci w kraju ojczystym. ETS stwierdzi³, ¿e

takie rozumienie rozporz¹dzenia 1612/68 by³oby niezgodne z jego duchem

(§54 orzeczenia). Odnosz¹c siê do sprawy pani z R., ETS uzna³, ¿e rozwód

nie zmieni³ sytuacji jej dzieci, poniewa¿ by³y m¹¿ pani R. nadal pracuje na

terenie Wielkiej Brytanii, a zatem korzysta ze statusu pracownika. W zwi¹zku

z tym jego dzieci korzystaj¹ zarówno z prawa pobytu, jak i kontynuowania

edukacji na terenie Wielkiej Brytanii, zgodnie z rozporz¹dzeniem 1612/68.

Odpowiadaj¹c zatem na pierwsze pytanie, ETS przyzna³ dzieciom migruj¹-

cego pracownika prawo do pobytu i edukacji na terenie pañstwa cz³onkowskiego,

gdzie rodzic prowadzi dzia³alnooeæ gospodarcz¹. Sytuacja pozostaje

niezmienna nawet po rozwodzie rodziców, jak i po utracie przez rodzica -

obywatela unijnego statusu pracownika.

Analizuj¹c drugie z postawionych pytañ, ETS podkreoeli³, jak istotna jest

dla pracownika, z humanitarnego punktu widzenia mo¿liwooeæ, zamieszkania

z najbli¿sz¹ rodzin¹ (§68 orzeczenia). Ponadto uzna³, ¿e dzieci maj¹

prawo do zamieszkania z rodzicem - g³ównym opiekunem przez czas kontynuowania

edukacji rozpoczêtej w kraju, w którym jeden z rodziców pracowa

³. Sytuacja ta nie ulega zmianie nawet, jeoeli taki stosunek pracy ju¿ nie

istnieje. W innym przypadku takie uprawnienie dzieci mia³oby jedynie charakter

fasadowy (§ 71 orzeczenia). ETS nakazuje przy tym interpretowaæ

rozporz¹dzenie 1612/68 zgodnie ze standardami gwarantowanymi przez art.

8 Europejskiej Konwencji Praw Cz³owieka (§72 orzeczenia). ETS stan¹³ na

stanowisku, ¿e dzieci, które rozpoczê³y edukacjê w kraju cz³onkowskim,

w którym ich rodzic, obywatel pañstwa cz³onkowskiego, by³ zatrudniony,

mog¹ t¹ edukacjê kontynuowaæ tak¿e po utracie przez niego statusu pracownika

migruj¹cego. Z kolei rodzicowi - g³ównemu opiekunowi dzieci ucz¹-

cych siê (niezale¿nie od posiadanego obywatelstwa) przys³uguje wówczas

uprawnienie do pozostania z nimi na czas kszta³cenia. Nie wygasa ono ze

wzglêdu na ewentualny rozwód rodziców6 .

Odnosz¹c siê do pytania trzeciego, ETS podkreoeli³, ¿e z uwagi na wprowadzenie

w Traktacie z Maastricht (dalej: „TUE”) instytucji obywatelstwa

6 G. Barrett, Family Matters: European Community Law and third - country family members,

Common Market Law Review 2003, vol. 40, s. 387 i nast.

193

unijnego7 , wczeoeniejsze uwarunkowanie prawa pobytu od podjêcia dzia³alnooeci

ekonomicznej przez beneficjenta, straci³o swój sens (§ 81-83 orzeczenia).

Ponadto przyzna³ on art. 18 §1 TWE bezpooeredni¹ skutecznooeæ, uznaj

¹c ten przepis za dostatecznie jasny i bezwarunkowy (§84 orzeczenia).

Wszelkie ograniczenia tego artyku³u musz¹ pozostawaæ przy tym w zgodzie

z generalnymi zasadami prawa wspólnotowego, a w szczególnooeci z zasad¹

proporcjonalnooeci, z której wynika, ¿e Wspólnota powinna wybieraæ takie

dzia³ania legislacyjne, które najmniej obci¹¿¹ suwerennooeæ pañstw cz³onkowskich8

(art. 5 TWE)9 .

Ponadto, po szczegó³owym zbadaniu okolicznooeci faktycznych w sprawie

Baumbast, ETS stan¹³ na stanowisku, ¿e by³oby sprzeczne z zasad¹

proporcjonalnooeci uznanie, ¿e pañstwo Baumbast nie spe³niali wymogów

dyrektywy 90/364. Posiadali oni bowiem wystarczaj¹ce ubezpieczenie zdrowotne,

jak równie¿ nie stanowili nieuzasadnionego obci¹¿enia finansowego

dla Wielkiej Brytanii (§90 - 93 orzeczenia).

Komentarz

Rosn¹ce znaczenie koncepcji obywatelstwa Unii Europejskiej

Analizuj¹c orzeczenie ETS, zauwa¿yæ mo¿na, i¿ obywatelstwo Unii Europejskiej

nabiera coraz wiêkszego znaczenia10 . Jest ono niezwykle istotnym

czynnikiem nowoczesnego ³adu spo³ecznego i narodowego. Zawiera w sobie

„niezbêdne minimum praw cz³owieka”11 , “ofiarowuje ka¿demu perspektywê

pierwszej osoby liczby mnogiej - a nie tylko perspektywê obserwatora”12 .

7 Na temat istoty pojêcia obywatelstwa europejskiego, jako wzajemnej, personalnej, akcydentalnej,

zale¿nej i pozornej wiêzi prawnej pomiêdzy osob¹ fizyczn¹ (obywatelem pañstwa

cz³onkowskiego), a Uni¹ Europejsk¹ zob. np. C. Mik, Obywatelstwo europejskie w oewietle

prawa wspólnotowego i miêdzynarodowego, Toruñski Rocznik Praw Cz³owieka i Pokoju

1994, zeszyt 2, s. 67 i nast.

8 F. Emmert, M. Morawiecki, Prawo Europejskie, Warszawa - Wroc³aw 2002, s. 159.

9 Art. 5 ust. 3 TWE stanowi: “Dzia³anie Wspólnoty nie wykracza poza to, co jest konieczne

do osi¹gniêcia celów niniejszego Traktatu.”

10 K. Lenaerts, P. van Nuffel, Constitutional law of the European Union, Londyn 1999, s. 402.

11 Opinia Rzecznika Generalnego z dnia 9. 12. 1992 r. w sprawie C - 168/91 Christos

Konstantinidis, Zbiór Orzeczeñ ETS (dalej: Zb. Orz.), s. I - 1191.

12 J. Habermas, Obywatelstwo a to¿samooeæ narodowa. Rozwa¿ania nad przysz³ooeci¹ Europy,

Warszawa 1993, s. 15 i n.

194

Unia Europejska, jako pierwotnie twór przede wszystkim polityczny, przekszta

³ca siê w Uniê ludzi Europy13 . Zmiana ta zas³uguje na pozytywn¹ ocenê14 .

Obywatelstwo odpowiada ludzkiej potrzebie przynale¿nooeci, a ponadto nadaje

takie prawa, które coraz silniej wi¹¿¹ obywateli z Unia Europejsk¹15 .

ETS w orzeczeniu do sprawy Baumbast, stan¹³ na podobnym stanowisku,

jak we wczeoeniejszym orzeczeniu w sprawie Grzelczyk16 , gdzie stwierdzi

³, ¿e obywatelstwo jest autonomicznym Ÿród³em praw, a nie jedynie sum¹

praw ju¿ istniej¹cych w tym zakresie. Z kolei centraln¹, najwa¿niejsz¹ konsekwencj

¹ tego prawa jest nic innego, jak uprawnienie wszystkich obywateli

do swobodnego przemieszczania siê i zamieszkiwania w jakimkolwiek kraju

cz³onkowskim (co zosta³o podkreoelone w trzecim raporcie Komisji w sprawie

obywatelstwa Unii Europejskiej z 2001 r.17 ). Przywilej ten jest nie tylko

Ÿród³em legitymizacji procesu europejskiej integracji poprzez zaanga¿owanie

w ni¹ obywateli - g³ównych aktorów unijnej sceny, ale tak¿e podstawowym

czynnikiem w utwierdzaniu w ludziach poczucia przynale¿nooeci do

europejskiej rodziny i posiadania europejskiej to¿samooeci. To obywatele

tworz¹ trzon i nadaj¹ sens Unii Europejskiej.

ETS w swoim orzeczeniu uwzglêdni³ nie tylko literalne brzmienie przepisów

dotycz¹cych swobody przep³ywu obywateli, ale wzi¹³ równie¿ pod

uwagê, postulowane zreszt¹ tak¿e przez Rzecznika Generalnego, zmieniaj

¹ce siê okolicznooeci spo³eczne i ekonomiczne. WyraŸnie stan¹³ on na stanowisku,

i¿ w celu zapewnienia maksimum praw dla beneficjentów rozporz¹-

dzenia 1612/68 nie mo¿na ograniczyæ siê jedynie do jego literalnego

brzmienia, pomijaj¹c jego cel. Powy¿sze stanowisko ETS jest o tyle istotne,

¿e prawo do poruszania siê i pobytu cz³onków rodziny obywatela unijnego

nie jest nigdzie wyraŸnie przewidziane w TWE. Wyp³ywa ono jednak z prawa

do poszanowania jednooeci rodziny, która z kolei jest nierozerwalnie zwi¹zana

z obowi¹zkiem ochrony ¿ycia rodzinnego. Stanowi ona jedn¹ z podstawowych

wartooeci w tradycjach konstytucyjnych wszystkich pañstw cz³onkowskich,

13 N. W. Barber, Citizenship, nationalism and the European Union, 27 European Law

Review (dalej: E. L. Rev.) 2002, s. 246 i nast.

14 M. Magoska, Obywatel w procesie zmian, Kraków 2001, s. 202 i nast.

15G. Halmai, Warszawskie Forum ECAS marzec 2003, Fundacja im. Stefana Batorego, Warszawa,

www.batory.org.pl (dalej: FB), s. 7.

16 Sprawa C-184/99, Rudy Grzelczyk v. Centre public d'aide sociale d'Ottignies- Louvainla-

Neuve. Zb.Orz. 2001, s. I - 06193.

17 COM (2001) 0506.

195

przez co wymaga równie¿ zapewnienia szerokiej ochrony na poziomie

wspólnotowym. Kilkakrotnie ETS w swoim orzeczeniu odwo³uje siê do koniecznooeci

uwzglêdnienia wolnooeci i godnooeci, która stara siê realizowaæ poprzez

mo¿liwie szerok¹ interpretacjê rozporz¹dzenia 1612/68. Pozbawienie bowiem

opiekuna dziecka pracownika migruj¹cego prawa do pozostania z nim

podczas nauki, za czym wnioskowa³a Komisja, znacz¹co ograniczy³oby wolnooeæ

wyboru w podjêciu decyzji co do zmiany miejsca pobytu w celu znalezienia

zatrudnienia w innym pañstwie. ETS opar³ swoje orzeczenie na odwo³aniu

siê w znacznej mierze do wartooeci ludzkich. Ponadto stara³ siê on pogodziæ treoeæ

niezmienionych po wprowadzeniu czêoeci drugiej TWE przepisów na temat obywatelstwa

z przepisami prawa wtórnego reguluj¹cych swobodê przemieszczania

siê. Taka wyk³adnia funkcjonalna ETS jest niezbêdna, poniewa¿ pominiêcie

w orzeczeniu Baumbast treoeci art. 17 i n. TWE by³oby w pewnym sensie przyznaniem

racji sceptykom i przeciwnikom wprowadzenia instytucji obywatelstwa

do TWE, stoj¹cym na stanowisku, i¿ instytucja ta tak naprawdê nie wprowadzi

³a znacz¹cych zmian w interpretacji poszczególnych wspólnotowych aktów

prawnych18 . Nale¿y mieæ oewiadomooeæ, i¿ fakt umieszczenia przepisów n/t obywatelstwa

w czêoeci drugiej TWE nie jest przypadkowy. Gdyby bowiem faktycznie

te przepisy mia³y nie mieæ w ogóle znaczenia lub mieæ wydŸwiêk jedynie

symboliczny, to wówczas znalaz³yby siê one zapewne b¹dŸ w preambule, b¹dŸ

w przepisach pocz¹tkowych TWE. Tak siê jednak nie sta³o.

Projekt konstytucji Unii Europejskiej a koncepcja obywatelstwa

unijnego

Analizowane orzeczenie ETS jest z jednej strony nowatorskie, ale z drugiej

stanowi naturalne nastêpstwo, swoiste resume dotychczasowych celów

realizowanych w ramach Unii Europejskiej. Zwieñczeniem ca³ego przedsiêwziêcia

jest z pewnooeci¹ projekt konstytucji Unii opracowany przez Konwent

Europejski19 . Przez komentatorów uwa¿any jest jako prze³omowy dla rozwoju

europejskich celów20 (g³ównie zbli¿ania Unii do jej obywateli). Znajduj¹ siê

18 R. Hansen, P. Weil, Introduction: Citizenship, Immigration and Nationality: Towards

a Convergence in Europe?, [w:] Citizenship, Immigration and Nationality Law in the EU,

Palgavre 2001, s. 2 i nast.

19 Dz. Urz. WE nr C 169, 18. 07. 2003 r.

20 J. H. H. Weiler, Federalism and Constitutionalism: Europe's Sonderweg, 10/00 Jean Monnet

Working Paper, www.jeanmonnetprogram.org.

196

tam osobne artyku³y dotycz¹ce obywatelstwa Unii wraz z okreoeleniem praw

zwi¹zanych z t¹ ide¹. Choæ nie ró¿ni¹ siê one generalnie od istniej¹cych ju¿

w TWE, to nabieraj¹ one, moim zdaniem, nowego znaczenia z uwagi na

fakt, i¿ konstytucja ta ma w najbli¿szej przysz³ooeci wytyczyæ kierunek rozwoju

Unii Europejskiej. Wiadomo bowiem, ¿e obywatelstwo Unii posiada

podstawowe znaczenie w dyskusji na temat projektu konstytucji Unii Europejskiej21

. Artyku³ I - 8 ust. 2 projektu wymienia prawa przys³uguj¹ce obywatelom

Unii. Pierwsze miejsce zajmuje w projekcie prawo swobodnego

przemieszczania siê i pobytu na terytorium pañstw cz³onkowskich. Przewodnicz

¹cy Komisji Europejskiej Romano Prodi stwierdzi³ trafnie, ¿e „Budowanie

demokratycznej Unii Europejskiej nie oznacza budowania superpañstwa.

Oznacza nadaniu koncepcji obywatelstwa nowego wymiaru.

Obywatelstwo unijne mo¿e stanowiæ istotny czynnik spo³ecznej integracji

legalnych imigrantów do Unii Europejskiej. Musimy okreoeliæ zestaw praw

podstawowych, które bêd¹ przys³ugiwaæ wszystkim legalnym mieszkañcom

Unii Europejskiej i bêd¹ przez nich przyjête”.

Ju¿ Arystoteles wierzy³, ¿e to w³aoenie obywatele s¹ przeznaczeni tak do

samodzielnego dzia³ania, jak i podporz¹dkowania zorganizowanym strukturom

pañstwowym i to oni, a nie rozbudowana biurokracja, maj¹ byæ podwalin

¹ idealnego modelu pañstwowooeci. Nale¿y pamiêtaæ, ¿e to w³aoenie obywatelstwo

europejskie stanowi zasadniczy element wiarygodnooeci unii

politycznej, a obywatele s¹ uczestnikami procesu zarz¹dzania Uni¹. To w³aoenie

dziêki idei obywatelstwa przysz³a konstytucja Unii Europejskiej mo¿e

odebraæ sceptykom argument istnienia w Unii deficytu demokracji, który wynika

z jednej strony z braku wspólnej to¿samooeci (ethnos), a z drugiej z braku

spo³eczeñstwa politycznego (demos)22 .

Dyrektywa o prawie obywateli Unii Europejskiej i cz³onków ich rodzin

do przemieszczania siê i pobytu na terenie pañstw cz³onkowskich23

Powy¿sze uwagi w mniejszym lub wiêkszym zakresie znajduj¹ odzwierciedlenie

w nowej dyrektywie na temat prawa obywateli Unii Europejskiej

i cz³onków ich rodzin do przemieszczania siê i pobytu na terenie pañstw

21 S.Kadelbach, Union Citizenship, 9/03, ibid.

22 A. Wiener, Strategia praw oraz instytucji ponadpañstwowych, [w:] ibid., s. 64.

23 Dyrektywa Rady i Parlamentu Europejskiego nr 2004/ 38, Dz. Urz. WE nr L 158, 30. 04. 2004 r.

197

cz³onkowskich. Jej celem jest nie tylko zapewnienie przejrzystooeci i ujednolicenie

dotychczasowego, skomplikowanego stanu prawnego w zakresie

swobody przemieszczania siê, ale równie¿ uproszczenie wszelkich procedur

w tej kwestii. Z dniem 30 kwietnia 2006 roku zast¹pi ona dziewiêæ dyrektyw

oraz dokona nowelizacji rozporz¹dzenia 1612/68. Dyrektywa ta wychodzi

naprzeciw nowej sytuacji tak prawnej, jak i politycznej, któr¹ stworzy³o

wprowadzenie instytucji obywatelstwa Unii. Jej celem jest zagwarantowanie

wszystkim obywatelom unijnym przebywaj¹cych na terenie innych pañstw

cz³onkowskich praw zbli¿onych do tych posiadanych przez w³asnych obywateli.

W zwi¹zku z tym wszelkie wymogi administracyjne w tym zakresie

powinny byæ ograniczone do koniecznego minimum. I tak prawo do pozostania

na terenie pañstwa cz³onkowskiego na okres nie przekraczaj¹cy 3 miesiêcy

nie mo¿e byæ obwarowane ¿adnymi ograniczeniami (art. 6) (wystarczy

przypomnieæ, ¿e dyrektywa 90/364 o prawie pobytu, dotycz¹ca osób, których

prawo pobytu nie przys³uguje na podstawie innych uregulowañ prawa

wspólnotowego, wymaga od osób ubiegaj¹cych siê o prawo pobytu posiadania

oerodków finansowych niezale¿nie od czasu pozostawania na terenie pañstwa

cz³onkowskiego). Dodatkowo obywatele Unii, jak i cz³onkowie ich rodzin,

którzy nieprzerwanie przez okres 5 lat przebywali legalnie na terenie

pañstwa cz³onkowskiego nabywaj¹ uprawnienie do uzyskania prawa sta³ego

pobytu, które nie mo¿e byæ uzale¿nione od posiadania odpowiednich oerodków

finansowych (art. 16 i nast.). Taka mo¿liwooeæ ma na celu wzmocnienie

statusu obywatela unijnego oraz u³atwienie mu socjalnej integracji w wybranym

pañstwie cz³onkowskim. Warto równie¿ podkreoeliæ, ¿e g³ównym celem

niniejszej dyrektywy jest zapewnienie jak najszerszej ochrony wspólnoty

rodzinnej, w szczególnooeci poprzez ustanowienie nowej, szerokiej definicji

„cz³onka rodziny”. Obejmuje ona nie tylko ma³¿onka, ale równie¿ partnera,

z którym obywatel unijny pozostaje w sta³ym zwi¹zku, pod warunkiem, ¿e

taki faktyczny zwi¹zek jest traktowany przez ustawodawstwo pañstwa pobytu

na równi z ma³¿eñstwem. Ponadto cz³onkami rodziny, po spe³nieniu

pewnych wymogów, s¹ równie¿ dzieci i inne osoby pozostaj¹ce na utrzymaniu

obywatela unijnego (art. 2 ust. 2). Dyrektywa ta w du¿ej mierze uwzglêdnia

nie tylko aktualn¹ sytuacjê ekonomiczno-spo³eczn¹, ale tak¿e dotychczasowe

orzecznictwo ETS w zakresie swobody przemieszczania siê osób. Wystarczy

przytoczyæ chocia¿by art. 12 ust. 3, który jest po prostu kalk¹ fragmentu

analizowanego orzeczenia w sprawie Baumbast stanowi¹c, ¿e opuszczenie

przez obywatela Wspólnoty kraju cz³onkowskiego nie pozbawia ani jego

198

dzieci ani ma³¿onka opiekuj¹cego siê nimi (bez wzglêdu na narodowooeæ)

prawa do odpowiednio, kontynuowania nauki i opieki w danym kraju.

Zakaz dyskryminacji

Glosowane orzeczenie ³¹czy siê tak¿e z problemem dyskryminacji ze

wzglêdu na obywatelstwo24 . Zakaz takiej dyskryminacji zawarty jest w art.

12 TWE25 . W celu faktycznego i bezwarunkowego przestrzegania zakazu

dyskryminacji, nie ma on charakteru zobowi¹zania wzajemnego. Realizowanie

tego zakazu przez w³adze publiczne oraz sektor niepubliczny ani nie

jest, ani byæ nie mo¿e uzale¿nione od stosowania podobnych uregulowañ

przez pozosta³e pañstwa cz³onkowskie. Id¹c dalej w swych rozwa¿aniach,

mo¿na stwierdziæ, i¿ zakaz dyskryminacji ma na celu, m. in. zapewnienie

faktycznej integracji migruj¹cego obywatela w kraju cz³onkowskim26 , poszanowania

wartooeci nadrzêdnych, uwzglêdnienia ró¿norodnooeci kulturowej

w tym obszarze wolnooeci, bezpieczeñstwa i sprawiedliwooeci, jakim jest Unia

Europejska. Pañstwa cz³onkowskie zobowi¹zane s¹ traktowaæ obywateli innych

pañstw cz³onkowskich tak samo, jak w³asnych obywateli27 . Ewentualne

dyskryminacyjne traktowanie mo¿e byæ oparte jedynie na obiektywnych

czynnikach, niezale¿nych od obywatelstwa, a dodatkowo zastosowane oerodki

powinny byæ proporcjonalne i w³aoeciwe do osi¹gniêcia legitymowanego

24 C. Oliveira, Workers and other persons: Step- by- step from movement to citizenship- case

law 1995-2001, C. M. L. Rev. 2002, vol. 39, s. 78 i nast.

25 Art. 12 ust.1 TWE stanowi: „W zakresie zastosowania niniejszego Traktatu i bez uszczerbku

dla postanowieñ szczególnych, które on przewiduje, zakazana jest wszelka dyskryminacja

ze wzglêdu na przynale¿nooeæ pañstwow¹.” Je¿eli jednak zakaz dyskryminacji ze wzglêdu

na obywatelstwo jest skonkretyzowany w prawie wspólnotowym, to nie zachodzi potrzeba

powo³ywania siê na art. 12 TWE. Tak te¿ jest na gruncie swobody przemieszczania pracowników,

gdzie podstawê roszczeñ stanowi art. 39 TWE, jak i uregulowania prawa wtórnego.

Art. 39 TWE wymienia prawa objête zakresem swobody przep³ywu pracowników „z zastrze

¿eniem ograniczeñ uzasadnionych wzglêdami porz¹dku publicznego, bezpieczeñstwa

publicznego i zdrowia publicznego ”. Zob. D. Lasok, Zarys prawa Unii Europejskiej. Cz. II

- Prawo gospodarcze, Toruñ 1998, s. 99 i nast., A. OEwi¹tkowski, Europejskie prawo socjalne,

t II. Europejskie prawo pracy, Warszawa 1999, s. 32 i nast., L. Mitrus, Swoboda przemieszczania

siê pracowników po przyst¹pieniu Polski do Unii Europejskiej, Warszawa 2003,

s. 83 i nast.

26 L. Florek, Europejskie prawo pracy, Warszawa 2003, s. 44.

27 S. Acierno, The Carpenter judgment: fundamental rights and the limits of the Community

legal order, 28 E. L. Rev. 2003, s. 406.

199

celu. Zdaniem Baquero Cruz, ETS s³usznie dostrzega, i¿ dyskryminacja pracowników

jest zdecydowanie bardziej niebezpieczna ni¿ dyskryminacja dóbr

lub us³ug. Mamy tu bowiem do czynienia z wymiarem osobistym, ludzkim28 .

Prawa cz³owieka zawsze powinny mieæ pierwszeñstwo przed interesami

gospodarczymi i wspólnotowymi29 .

W sprawie Baumbast powo³anie siê na jakiekolwiek obiektywne czynniki,

legitymuj¹ce dyskryminacyjne traktowanie w postaci zakazu edukacji i uprawnieñ

z tym zwi¹zanych, rzecz jasna, nie mog³y byæ podniesione.30 W zwi¹zku

z tym ETS zezwoli³ dzieciom na kontynuowanie edukacji zgodnie z art.

12 rozporz¹dzenia 1612/68, a rodzicowi - g³ównemu opiekunowi na towarzyszenie

im. Brak takiego uprawnienia z pewnooeci¹ by³by bardzo istotn¹

przeszkod¹ w realizacji swobody migracji.

Bezpooerednia skutecznooeæ art. 18 TWE

Istotn¹ kwesti¹ w glosowanym orzeczeniu jest fakt, ¿e ETS po raz pierwszy

zdecydowa³ siê uznaæ bezpooeredni¹ skutecznooeæ art. 18 TWE. Wczeoeniej

bowiem zagadnienie, czy art. 18 uprawnia jednostkê do wywodzenia z niego

swoich praw do przemieszczania oraz pobytu niezale¿nie od innych postanowieñ

TWE, ETS b¹dŸ w ogóle pomija³ (orzeczenie w sprawie Martinez

Sala31 ), b¹dŸ stanowczo odmawia³ temu przepisowi wystarczaj¹cej jasnooeci,

precyzyjnooeci i bezwarunkowooeci do wywarcia skutku bezpooeredniego32 (orzeczenie

w sprawie Kaba33 ). ETS swoje stanowisko t³umaczy³ istnieniem

28 B.Cruz, Free Movement and Private Autonomy, 24 E.L. Rev. 2002, s. 603.

29 S.Konopacki, Obywatelstwo europejskie - wielka iluzja dla nowych cz³onków?, [w:] Obywatelstwo

europejskie…, s. 48.

30 Jak zauwa¿a L. Mitrus, wszelkie regulacje ograniczaj¹ce swobodê migracji musz¹ spe³niaæ

warunki koniecznooeci, celowooeci i proporcjonalnooeci. Musz¹ one ponadto d¹¿yæ do osi¹-

gniêcia uzasadnionego celu zgodnego z TWE oraz musz¹ byæ uzasadnione istotnymi powodami

wynikaj¹cymi z ochrony interesu publicznego - zob. L. Mitrus, Swoboda przemieszczania...,

s. 100. Takie warunki nie s¹ spe³nione w sprawie Baumbast.

31 Sprawa C-85 / 96 Maria Martinez Sala v. Freistaat Bayern. Zb.Orz. 1998, s.I-02691.

32 Jeszcze przed orzeczeniem ETS w sprawie Baumbast i R. w literaturze, jak i w orzecznictwie

ETS przewa¿a³o stanowisko, ¿e mo¿liwooeæ na³o¿enia ograniczeñ na praw nie wyklucza

jego bezpooeredniego skutku - zob. C. Jacqueson, Union citizenship and the Court of Justice:

something new under the sun? Towards social citizenship, 2002 E. L. Rev. 27, s.274.

33 Sprawa C-356 / 98 Arben Kaba v.Secretary of State for the Home Department. Zb.Orz.

2000, s. I-02623.

200

art. 39 TWE, ograniczaj¹cego swobodê przemieszczania siê pracowników.

Odmowa przyznania bezpooeredniej skutecznooeci art. 18 TWE negowa³a jednak

¿e sens jego istnienia. O tym, czy jakioe przepis jest lub nie jest bezpooerednio

obowi¹zuj¹cy decyduj¹ trzy kryteria, ustalone przez ETS w s³ynnym

orzeczeniu Van Gend34 . Musi on, po pierwsze, byæ sformu³owany w sposób

jasny i bezwarunkowy, po drugie nie mo¿e byæ uwarunkowany od spe³nienia

dodatkowych przes³anek i po trzecie musi nadawaæ siê do stosowania przez

organy i s¹dy krajowe bez wprowadzania dodatkowych oerodków. ETS s³usznie

stan¹³ na stanowisku, i¿ ograniczenia zawarte w tym artykule nie s¹ wystarczaj

¹ce do odmowy przyznania mu bezpooeredniej skutecznooeci35 . Przyznanie

„prawa swobodnego poruszania siê i pobytu na terytorium Pañstwa

Cz³onkowskiego” jest wystarczaj¹co zwiêz³e i bezwarunkowe. Z drugiej jednak

strony artyku³ ten przewiduje mo¿liwooeæ na³o¿enia ograniczeñ i warunków

ustanowionych w TWE i oerodkach przyjêtych w celu jego wykonania.

Czy to mo¿e byæ podstaw¹ do odmowy przyznania temu przepisowi bezpooeredniej

skutecznooeci? Z pewnooeci¹ nie, gdy¿ sam ETS w swoich wczeoeniejszych

orzeczeniach, dotycz¹cych m. in. art. 39 stan¹³ na stanowisku, ¿e

przewidziane tam ograniczenia, uzasadnione wzglêdami porz¹dku, zdrowia

i bezpieczeñstwa publicznego nie pozbawiaj¹ tego artyku³u bezpooeredniej

skutecznooeci36 . Mog¹ byæ one poddane kontroli s¹dowej tak, jak art. 18 TWE.

To samo dotyczy przewidzianego w ust. 2 tego artyku³u uprawnienia do

wydania przepisów u³atwiaj¹cych korzystanie z praw przewidzianych w ustêpie

1 (takie samo uprawnienie przewidziane jest w odniesieniu do art. 39

TWE). Wszystkie powy¿sze argumenty oewiadcz¹ o tym, ¿e art. 18 TWE

mo¿na uznaæ za bezpooerednio obowi¹zuj¹cy, gdy¿ wszelkie ograniczenia legitymowane

przez treoeæ tego przepisu nie mog¹ naruszaæ jego istoty. W zwi¹zku

z tym nale¿y oceniæ pozytywnie stanowisko ETS, który, jak ju¿ wspomnia-

³am, po raz pierwszy uzna³ w orzeczeniu Baumbast bezpooeredni¹ skutecznooeæ

artyku³u 18 TWE, stanowi¹c, ¿e wszelkie jego ograniczenia musz¹ byæ

zgodne z zasad¹ proporcjonalnooeci.

Takie stanowisko ETS po raz kolejny potwierdza du¿e znaczenie, jakie

niesie za sob¹ wprowadzenie instytucji obywatelstwa unijnego. Nale¿y mieæ

34 Sprawa C- 26/ 62 N. V. Algemene Transport-en-Expeditie Onderneming Van Gen den

Loos v. Nederlanse Administratie der Belastingen, Zb. Orz. 1963, s. 1 i nast.

35 Z. Brodecki, M. Drobysz, S. Majkowska, Traktat o Unii Europejskiej, Traktat ustanawiaj

¹cy Wspólnotê Europejsk¹ z komentarzem, Warszawa 2002, s. 160.

36 Sprawa C 41/47 Van Duyn v. Home Office, Zb. Orz. 1974, s. 1337 i nast.

201

jednak oewiadomooeæ, ¿e orzeczeniem tym ETS nie przyzna³ powszechnego

prawa do korzystania z bezpooeredniej skutecznooeci art. 18 ust. 1 dla wszystkich

obywateli. Ograniczy³ go bowiem tylko do „obywateli Unii Europejskiej,

którzy nie korzystaj¹ ju¿ z prawa do pobytu jako pracownicy migruj¹cy”

(teza 3 orzeczenia). Takie sformu³owanie mo¿e oewiadczyæ o tym, i¿ na prawa

p³yn¹ce art. 18 ust. 1 TWE powo³ywaæ siê mog¹ byli pracownicy migruj¹-

cy, podczas gdy pozbawieni jego s¹ zasadniczo pracownicy „nie migruj¹cy”,

to znaczy ci, którzy nie wyjechali do innego pañstwa cz³onkowskiego i nie

podjêli tam pracy albo nie posiadaj¹ przynajmniej wystarczaj¹cych oerodków

do utrzymania. Takie stanowisko z pewnooeci¹ ogranicza znacznie zakres

bezpooeredniej skutecznooeci art. 18, a przez to i praw p³yn¹cych z instytucji

obywatelstwa unijnego. Za szerokim brzmieniem tego artyku³u postulowa³

Rzecznik Generalny, który w §105 swojej opinii opowiedzia³ siê za korzystaniem

z bezpooeredniej skutecznooeci tego artyku³u przez tak obywateli aktywnych

ekonomicznie, jak i nie aktywnych, bez jakiegokolwiek ró¿nicy.

Nale¿y mieæ jednak nadziejê, ¿e koncepcja obywatelstwa unijnego, jak ju¿ to

zosta³o wspomniane powy¿ej jest dooeæ dynamiczna, dlatego nie nale¿y wykluczyæ,

¿e w póŸniejszych orzeczeniach ETS zmodyfikuje swoje stanowisko

i poszerzy zakres podmiotowy bezpooerednio skutecznego art. 18 ust. 1 TWE.

Ochrona praw podstawowych w Unii Europejskiej

Analiza przedmiotowego orzeczenia ETS by³aby niepe³na bez zwrócenia

uwagi na jeszcze jedn¹, bardzo istotn¹ kwestiê. Art. 6 ust. 2 TUE37 odwo³uje

siê wprost do ochrony praw podstawowych zawartych w Europejskiej Konwencji

o Ochronie Praw Cz³owieka i Podstawowych Wolnooeci (dalej: „Konwencja”),

podpisanej w Rzymie 4 listopada 1950 roku38 Znaczenie tej Konwencji

w unijnym porz¹dku prawnym potwierdza równie¿ uchwalona 7 grudnia

2000 roku w Nicei Karta Podstawowych Praw Unii39 (dalej: „Karta”). Nadaje

ona istniej¹cym ju¿ prawom nowy, bardziej obywatelski wymiar40 . Stanowiæ

37 Art. 6 ust.2 stanowi: „Unia szanuje prawa podstawowe zagwarantowane w Europejskiej

Konwencji o Ochronie Praw Cz³owieka i Podstawowych Wolnooeci...”.

38 L. Mitrus, Swoboda przemieszczania..., s. 100.

39 Dz. Urz. WE 2000 nr C 364 / 8, 18. 12. 2000 r.

40 C. McGlynn, Families and the European Union Charter of Fundamental Rights: progressive

change or entrenching the status quo?, 26 E. L. Rev. 2001, s. 583 i nast. Przeciwnikiem normatywnego

rozbudowywania praw cz³owieka w unijnym porz¹dku prawnym jest J. H. H. Weiler,

202

ma ona w przysz³ooeci czêoeæ II konstytucji Unii Europejskiej. Aktualnie

Karta jest jedynie polityczn¹ deklaracj¹ (solemn proclamation)41 , której

postanowienia nie maj¹ charakteru prawnie wi¹¿¹cego42 . Karta bêdzie

w przysz³ooeci tak przewodnikiem dla interpretacji obowi¹zuj¹cego prawa,

jak i podstaw¹ do tworzenia nowych aktów prawnych43 . Stanowi ona dowód

na pog³êbiaj¹c¹ siê integracjê polityczn¹ Unii44 . Jednym z najistotniejszych

praw cz³owieka jest obowi¹zek poszanowania ¿ycia prywatnego i rodzinnego,

do którego odwo³uje siê art. 7 Karty45 , jak i art. 8 Konwencji. Prawo to

musi byæ interpretowane bardzo szeroko, jak uczyni³ ETS w przypadku orzeczenia

w sprawie Baumbast i R46 . Stan¹³ on bowiem na stanowisku, ¿e tylko

wtedy prawo pobytu w kraju cz³onkowskim rodziny pracownika migruj¹cego

bêdzie faktycznie zapewnione, jeoeli uznanych zostanie szereg wynikaj¹-

cych z tego prawa uprawnieñ. ETS zwróci³ szczególn¹ uwagê przede wszystkim

na koniecznooeæ umo¿liwienia wspólnego zamieszkania cz³onkom takiej

rodziny. W przeciwnym razie dojdzie do nieproporcjonalnej ingerencji w ¿ycie

rodzinne, co z kolei bêdzie w sprzecznooeci z postanowieniami Karty. ETS

d¹¿y³ ponadto do zagwarantowania pracownikowi migruj¹cemu i jego rodzinie

takich praw, które umo¿liwi³yby im, na równi z obywatelami danego

pañstwa cz³onkowskiego, korzystanie z wszelkich dostêpnych u³atwieñ

i udogodnieñ47 .

The Constitution of Europe - do the new clothes have an emperor? And other essays on

European integration, Cambridge 1999, s. 324 i nast.

41 R. W. Davis, Citizenship of the Union… rights for all?, 27 E. L. Rev. 2002, s. 126 i nast.

42 A. Wyrozumska, Jednostka w Unii Europejskiej, [w:] J. Barcz (red), Prawo Unii Europejskiej.

Zagadnienia systemowe, Warszawa 2003, s. 377 i nast.

43 Na Kartê powo³uje siê analizowana powy¿ej dyrektywa 2004/38.

44 Ch. Engel, The European Charter of Fundamental Rights. A changed Political Opportunity

Structure and its Normative Consequences, 2 ELJ, vol. 7, s. 159 i nast.

45 Art. 7 Karty stanowi: „Ka¿dy ma prawo do ochrony prywatnooeci, ¿ycia rodzinnego, mieszkania

i korespondencji.”

46 Zakres ochrony ¿ycia rodzinnego i prywatnego, gwarantowany przez Kartê musi znajdowaæ

siê co najmniej na takim samym poziomie, jaki zapewnia Konwencja z uwagi na art. 52

ust. 3 Karty, który stanowi: „W zakresie, w jakim niniejsza Karta zawiera prawa, które odpowiadaj

¹ prawom gwarantowanym w Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Cz³owieka

i Podstawowych Wolnooeci, znaczenie i zakres takich praw s¹ zgodne z nadanymi om przez tê

Konwencjê. Niniejszy przepis nie stanowi przeszkody w ustanowieniu przez prawo Unii

szerszej ochrony.”

47 L. Mitrus, Swoboda przemieszczania..., s. 104 i nast.

203

Zgodnooeæ orzecznictwa Europejskiego Trybuna³u Sprawiedliwooeci

w sprawie Baumbast i R. z orzecznictwem Europejskiego Trybuna-

³u Praw Cz³owieka

Europejski Trybuna³ Praw Cz³owieka (dalej: ETPCz) wywiera znacz¹cy

wp³yw na orzecznictwo ETS. Dowodem jest m. in. glosowane orzeczenie.

ETS nakazuje interpretowaæ rozporz¹dzenie 1612 / 68 w oewietle wymogu ochrony

¿ycia rodzinnego wyra¿onego w art. 8 Konwencji i interpretowanego przez

ETPCz (§ 72 orzeczenia). Odwo³uje siê przy tym do swojego wczeoeniejszego

orzeczenia w sprawie Komisja v. Niemcy48 . ETS stwierdzi³ w nim, i¿ prawo

do ochrony ¿ycia rodzinnego uznane jest za fundamentalne tak w oewietle orzecznictwa

ETS, jak i zmian wprowadzonych przez Jednolity Akt Europejski49 .

ETPCz szeroko postrzega zakres ochrony ¿ycia rodzinnego zawarty w art. 8

ust. 1 Konwencji. Dowodem mo¿e byæ jego orzeczenie w sprawie Boultif

v. Switzerland50 , w którym uzna³, ¿e wydalenie obcokrajowca z kraju, w którym

zamieszkuje jego najbli¿sza rodzina, stanowi nadu¿ycie prawa do ochrony

¿ycia rodzinnego. ETS, uznaj¹c prawo do pozostania wraz ze swoimi dzieæmi

rodzica - g³ównego opiekuna w pañstwie cz³onkowskim na czas ich edukacji,

konsekwentnie zatem pod¹¿a za lini¹ orzecznicz¹ ETPCz w tej kwestii51 .

Podsumowanie

Podsumowuj¹c, nale¿y jednoznacznie uznaæ orzeczenie w sprawie Baumbast

i R. za trafne. Wartooeci, na stra¿y których stan¹³ ETS, tj. ochrona obywatelstwa

Unii, zakaz dyskryminacji, poszanowanie dla ¿ycia rodzinnego to

idee, których znaczenie w powiêkszaj¹cej i jednocz¹cej siê Europie powinny

byæ troskliwie kultywowane i chronione. I pomimo niektórych niedoskona

³ooeci tego orzeczenia, odnosi siê wra¿enie, ¿e Trybuna³ stara siê realizowaæ

myoel „in dubio pro civitate europeae”52 .

48 Sprawa C- 249/86 Komisja v. Niemcy, Zb. Orz. 1989, s. 01263.

49 Dz. Urz. WE nr L 169, 29.06.1987., s. 002 i nast.

50 Sprawa Boultif v. Switzerland, nr 54273 / 00, § § 39, 41, 46. ECHR 2001 - IX.

51 Takie samo stanowisko ETS zaj¹³ w sprawie Carpenter, w której równie¿ odwo³a³ siê do

orzeczenia ETPCz w sprawie Boultif v. Switzerland (ibid)- sprawa C- 60 / 00 Carpenter

v. Sekretarz Spraw Wewnêtrznych, Zb. Orz. 2002, str. I - 06279, § 42 - 46.

52 N. Reich, S. Harbacevica, Citizenship and family on trial…, s. 637.