Neolit Bliskiego Wschodu

-neolit jako wprowadzenie rolnictwa

nurt gospodarczy (nowa archeologia)

udomowienie, zmiany środowiska

-neolit jako zmiana myślenia, rewolucja symboli

„Zielony trójkąt” > gdzie rosną dzikie zboża, podobny zasięg dzikiej owcy i kozy

Lewant nad Morzem Martwym, wzdłóż Doliny Jordanu, Wschodnia Anatolia

W różnych regionach początki neolitu wypadają w różnym okresie

12 500 - 10 000 BC	Natufien kultura natufijska
10 000 - 9 500 BC	Mureybetian Khiam (rewolucja symboli)
9 500 - 8 800 BC	Neolit przedceramiczny PPNA
8 800 - 7 500 BC	Wczesny PPNB
7 500 - 6 500 BC	Póżny PPNB
Do 6000/5800 BC	PN neolit ceramiczny

Społeczności natufijskie - epineolityczne

mieszkanie w jaskiniach lub okrągłych szałasach

specjalizacja w polowaniach na gazele (np. Jeryho) onager, tur lub konie, owce, kozy...

szersze zainteresowanie środowiskiem > sięganie po wszystko co jest w okolicy > zbieranie nasion, bulw, łowienie ryb, drobnych zwierząt...

Abuhareyra, Mural Bey

sztuka > mobilna, podobna do sztuki magdaleńskiej

na terenach, głównie wyżynnych pojawiają się dzikie zboża, w związku z nimi pojawiają się stałe osiedla ok. kilkunastu szałasów

żarna, moździerz, tłuczki > gospodarka w dużym stopniu oparta na dzikich trawach

kiedy „udomowiono” > m.in. selekcja ziarna (do siania)

cześć tamtych terenów jest dziś zalana (różnica wysokości morza ok 50m, przesunięcie linii brzegowej nawet o 200-400 m)

~11 000 BC Abu Hareyla, Mureybet

PCN A domy okrągłe częściowo zagłębione w ziemi, dzielone wewnętrznie

- pozostałości kultury natufijskiej (okrągłych szałasów) > podmurówki kamienne, groby za domem

pojawiają się pierwsze pochówki pod podłogą

pojawiają się stałe osiedla do 2 ha, wieloletnie (nawet aż 2000 lat) ale nadal byli to jeszcze bardziej zbieracze-łowcy

stok wzgórza pocięty na tarasy

symbole: „przełom symboliczny”

byki, figurki kobiece

Khiam > figurki kobiece wywodzące się z tradycji paleolitycznej „Wenus” graweckich i oryniackich, ale różniące się od nich, bo mają twarze wyraźne, zindywidualizowane; „bogini matka” o obfitych kształtach

obcinanie głów, pochówki bez głów > głowy chowane osobno, czaszki z twarzą z gliny; chowanie zmarłych pod podłogą

PCN Hallan Cemi

pojawia się budowla typu świątyni, 3 rogi tura na ścianie

inny symbol > głowy sępów (Nemrik w Sinjar, Irak)

groby pod podłogą w pozycji skurczonej - musiały być zwijane lub skrępowane (Abu Hureyra)

świątynia > ściany z kamienia, kolumny z rytami zwierząt, w Anatolii ~10 000

duży budynek publiczny o innej konstrukcji, „reprodukcja” jaskini (jako miejsca kultu) na nizinie

kult czaszek jako kult przodków - były odkopywane, przenoszone...

narzędzia z obsydianu m.in. groty strzał

narzędzia związane z uprawą

ceramika ma początek w naczyniach kamiennych użytkowanych w PCN

ryt sępa, węża już w PCN (k. natufijskiej?) w zasadzie identyczne symbole z pojawiającymi się w Catal Huyu

maski kamienne z przełomu (końca) natufienu, inne z gliny i bitumitów

PCNB > rolnictwo poświadczone, prostokątne domy, podstawowym budulcem jest suszona cegła mułowa

telle (tepe, huyuc) > wzgórza powstające z pozostałości wcześniejszych budowli (Catal Huyuc 12 m wysokości przez 2000 lat)

często budowano kolejne budynki, tylko wyżej

~2-3 ha, rzadziej kilkanaście ha

pojawiają się duże wióry, rodzaj „sztyletów” obsydianowych

wymiana związana z obsydianem (nawet na 1000 km!!): 2 duże wychodnie w Kapadocji i nad jeziorem Van

PCN B > zasięg się rozszerza (umożliwia to sieć wymiany) m.in. Cappadpce (Kapadocja) wcześniej były tam pojedyncze stanowiska natufijskie

dom ok 25 m2 podzielony na pomieszczenia

figurki z częściowo malowanymi głowami, często głowy znajdowane są oddzielnie

Ain Ghazel > ~30 figurek w jamie, jak na ówczesne czasy bardzo duże 45 do 90 cm, typowe miały 2-3 cm do 15

pierwsza ceramika, prosta zeszlifowana

Notatki z ćwieczeń 2006.10.26

Neolit Bliskiego Wschodu

Hilly Franks > północna i wschodnia część „zielonego półksiężyca”

Regiony: Lewant, Góry Zagrosu, region Anatolii (Taurus), region pomiędzy m.in. Nevali Cori, Gobrkli, Urfa

Syro-palestyna

Epipaleolit:

• proto-kebarien

• kebarien wczesny

• kebarien geometryczny (A i B)

• natuifien

• khiamien (chiamien)

stanowisko Ohalo II w jeziorze Galilejskim 19 500 BP

6 szałasów częściowo zagłębionych o konstrukcji lekkiej drewnianej (z krzewów, patyków)

6 palenisk między nimi

grób, wiele zabytków kamiennych

kebarien > początki specjalizacji w polowaniach

natufien > paleniska umieszczone w chatach

stanowiska Nahal Oren, Mureybet - czy są natufijskie?

Abu Harejla > ? natufijskie

znali 150 gatunków jadalnych roślin

ostrze El Khiam

PPNA

środkowy Lewant, potem północna Syria i północny Irak

Jeryho

wzrost wielkości stanowisk (do 3 ha) i ich ilości

pod koniec PPNA pojawia się produkcja żywności

obrządek pogrzebowy - usuwanie czaszek

wymiana

krzemieniarstwo: wkładki sierpowe, mniej mikrolitów

domy okrągłe

pojawia się budownictwo z cegły suszonej, zaprawa, tynki wapienne, podział na pomieszczenia

Mureybet - znaleziono nieliczne naczynia ceramiczne

mniej wyobrażeń zwierząt w sztuce

PPNB

porzucenie wielu dawnych stanowisk

domy prostokątne, rodzaj pięter (?), wapienny tynk, także dekorowany

wielkość osad do 16 ha

wywodzi się z północnej Syrii

podobne pochówki, kult czaszek - ozdabianie ich

wzrasta komunikacja (dystrybucja obsydianu i narzędzi)

wzrasta znaczenie udomowionych roślin i zwierząt (owca-koza)

szczególnie w Syrii „biała ceramika” z iłu z popiołem, wypalana i suszona

PPNC

8200-6500, schyłkowy

Air Ghazal, Yarmoukien (Palestyna)

Zagros

kultura zagryjska, a potem hiatus ?? PPNA i B

Anatolia

belberi (odpowiednik kebarienu)

PPNB

Cayonri - zabytki miedziane

Cafer Huyuk - tzw. „dom komórkowy”

Gubekli Tepe - rodzaj sanktuarium

Catal Huyuk (neolit) ~PPN C w Palestynie

chalkolit ~6200 (~6000)

ceramika malowana, bogato zdobiona, dużo liczniejsza, więcej wzorów

zmiana systemu osadniczego - więcej mniejszych osad

Hacilar, Yunus

zmiany klimatyczne

8,2 Ka Event

topnieją lodowce - zimna woda - coś się zmienia, ale ciężko określić co - różne reakcje w różnych obszarach - na Bliskim wschodzie wysuszanie klimatu > irygacja pól

Pierwsi rolnicy w Grecji ~9000 BP Tesalia w Grecji

zajmowanie terenów wcześniej nie zamieszkałych

flood plain - rozlewiska rzek

z Grecji do Wschodniej Europy

neolit tesalski

brak autochtonicznej populacji

w neolicie podmokłe gleby były bardziej „atrakcyjne” do wypasu niż uprawy

mogoula -> po grecku tella

Argissa

Notatki z wykładu (III) 2006.10.18

Neolit Anatolii

Jeszcze w latach '60 nie znano neolitu Anatolii, obecnie znanych jest tam ok 10 razy więcej stanowisk niż w większym Lewancie, ale są to kwestie m.in. polityczne

PCN A

Youmuk Tepe

Hallan Cemi 10 200-9 200 BC

bukaria z rogów byczych, świątynia

kamienne naczynia

Gebekli Tepe 9 100-8756 BC > kolumny, stelle z rzeźbami

płaskorzeźby z bykami itp. > ta sama symbolika, wyobrażenia pojawiają się także w Catal Huyuk, a także np. bukrania w starożytnej Grecji

Nevali Cori 8500-7900 świątynia prostokątna z kolumnami

Gobekli Tepe > głowy kamienne (ok 6000 BC ten sam element pojawia się u zbieracz łowców w Bługarii) prawdopodobnie kult przodków

zółw/żaba > zwierzęta ziemi

sęp trzymający ludzką głowę

PCN B

obszar Kapadocku > źródło obsydianu

jezioro Tuz Golu > jezioro słone z z wychodni soli

Asikit Hoyuk 8400-7400 (kończy się wtedy co zaczyna Catal)

domy z paleniska w nich w tej samej lokacji, jeden na drugim

dachy płaskie

typowe domy z cegły suszonej 6-7 m2 + przestrzeń magazynowa, piec

świątynia ? kamienna

narzędzia z obsydianu, kamienia, kości i rogu

zapięcia do ubrań z kości i rogu

ozdoby z kamieni półszlachetnych

Tracja Turecka

Ilipinar 6150-5500 BC

pojawiają się elementy drewniane w budownictwie (podłogi, żerdzie) > przystosowanie do „podróży” na północ

porzucanie domu było związane z rytuałami np. z pełnym wyposażeniem podpalano na Bałkanach, w Anatolii kończył jako świątynia > malowano, chowano kogoś ważnego a np. po 100, 200 latach budowano kolejny dom na jego miejscu

dachy spadziste

Yarimburgaz 5500 > ceramika użytkowa

6000-5400 kończy się neoloit, zaczyna „chalkolit”

CATAL HOYUK 7400-6000 BC

21 m wysokości, 15 ha powierzchni

wnęki w sianach, głowy byków

naczynia >

biżuteria (paciorki) z kamieni półszlachetnych

malowidła (ściany zachowane 1-1,5m)

leopardy, rodzące kobiety

w pobliżu Kara Houyuk

na terenie dawnego jeziora o średnicy ok 100 km, płaski teren

wtedy był to obszar zalewany, płynęła tam rzeka > bardzo wydajny

zwarta zabudowa, dostęp do domów przez dachy, pod koniec pojawiają się ulice, drzwi, separacja domów, mają „wnętrze” i „zewnątrz”

dom ok 25 m2, część oddzielona „spichlerz”, część południowa „brudna”

podłoga jest podzielona > platformy

bycze głowy na ścianach i podłodze

spano na podwyższeniach z gliny, w których często chowano zmarłych np. 67 pochówków pod podłogą

ziarno pszenicy w figurce kobiety

pieczęć niedźwiedzia?

Początki Neolitu w Europie 6500-5500-5000 BC

Lepenski Vir w Serbii nad brzegiem Dunaju

kultura carbium > wybrzeża Morza Śródziemnego (w tym Maroco)

Lepenski Vir > odkryto w latach '60

osiedle zamieszkałe przez zbieraczy-łowców, przez ok. 2000 lat, kamienne rzeźby (głowy)

domy trapezowate, wcięte w stok

ok 7000-8000 tys

6500 już zdecydowanie osiadły tryb życia

~6000 pojawia się ceramika

osiadłość jest wcześniejsza - własna geneza

rolnictwo i ceramika nabyte

kultura Bugo-Dnieprowska 6000-5000

można się zastanawiać czy wytwarzają własną ceramikę, czy tylko imporutują od KCWR i k. kreszeńskiej

odróżnienie świń i bydła dzikich od udomowionych jest bardzo trudne

k. elshanskayn 7200-6800

ceramika wcześniejsza niż na Bliskim Wschodzie

najstarsza ceramika została odkryta we wschodniej Azji, niezależnie od rolnictwa i ceramiki na Bliskim Wschodnie

ceramika do kultur wschodnich dotarła z wschodu

k. niemejska - Mazury

k. narwska - 6000; Litwa, Łotwa, Estonia

k. grzebykowa (sperings) - datowanie nawet przed 6000, Skandynawia

na terenie Polski granica kulturowa mniej więcej na Wiśle

zbieracze łowczy ze wschodu > pojemniki do przechowywania pokarmu, zdobienie wynika z wzorów zaczerpniętych z koszy, nie jest elementem pochówków, ofiary (brak znaczenia kultowego)

ceramika z południa > podział na kuchenną (zasobową) i i stołową (mniejsze naczynia, zdobione),pełni funkcje reprezentacyjne, jest elementem ofiary

k. Ellteboe (dawna nazwa k. śmietnisk muszlowych/małżowych) Dania, Półwysep Jutlandzki, Skania (południowa Szwecja)

wzdłuż wybrzeży morskich

zbieractwo muszli małży, ryby słodkowodne, szczególnie szczupaki

2 formy naczyń: ceramika do gotowania, gruba (ok 2 cm), ostrodenna oraz lampki - podłużne kaganki

we wszystkich tamtych kulturach krzemieniarstwo takie samo jak wcześniej (?)

kultura impresso/carbium ok 6000 pne

wschód Włoch, Sardynia, południowe wybrzeża Francji, południowo-wschodnia Hiszpania

szczątki owcy-kozy

ceramika zdobiona odciskami muszli

przedmioty krzemienne takie same jak w mezolicie

nowe cechy to > ceramika, koza owca (w ograniczonej ilości), osiadłość (półkoczowniczy tryb życia)

istniała idea, że przejęli w kontaktach umiejętność wytwarzania ceramiki (ale ma inny kształt) i hodowlę > jest ona wątpliwa, bo jest zupełnie inna od kultur z Grecji, z których miała się wywodzić

antropologia mówi, ze w rytualnym świecie nie da się przenieść samej technologii bez rytuału

niedawno odkryto ceramikę z ok 10000 z Sahary, a także hodowlę bydła, potem także kozy/owcy

~8000 ślady w Afryce, ~6000 w Maroko > to oddziaływanie widać w k. impresso

~5000 pustynnienie Sachary (w Egipcie prawdopodobnie rolnicy ze wschodu, podbici przez łowców z Sahary > wcześniejsze megality)

LA Hogette we Francji, wpływy neolitu kardialnego ale aż nad Ren, z daleka od brzegów morskich

Limburg - ceramika zbieraczy łowców pod wpływem KCWR

Podział Europy

Europa Atlantycka	Ren	Europa Środkowa	Wisła	Europa Wschodnia
Francja, Włochy, Anglia		m.in. od Węgier po Danię, Szwecję, Bałkany

Na wschodzie Europy ceramika wywodzi się z pojemników plecionych i drewnianych, a na Bliskim wschodzie z naczyń kamiennych, które pełniły inne funkcje, naczynia drewniane są tam prostopadłościenne

Notatki z wykładu (V) 2006.11.08

Wczesny neolit - Cypr, Grecja

8400 (Cypr) - 6800 (Grecja) - 5200 BC

Cypr - podobny rozwój jak w Anatolii i Lewancie ale kolonizowany na przełonie PPN Ai B

Grecja - wczesny neolit głównie we wschodniej części

Kreta - historia zasiedlenia połączona z Grecją

Cypr - problemem tak jak w Anatolii jest podniesienie poziomu morza

skąd przybyli osadnicy? Analiza roślin itp. oraz sztuki m.in. ze studni (kot) >

budowle okrągłe, podobne do tych z terenu Lewantu i wschodniej Anatolii

Tenta - bardzo dobrze zachowane okrągłe domy z podstawami kamiennymi

Kirokita - osiedle otoczone murem obronnym

na Cyprze dłużej były domy okrągłe

ceramika - dość wcześnie pojawia się malowanie i użycie grzebyka do zdobienia

dość gęsta zabudowa

pochówki w pozycji skurczonej

kolonizacja musiała odbywać się drogą morską

Grecja - uważano, ze tam także rolnictwo powstało

wykazuje szereg różnic z Anatolią i Lewantam, ale także Bałkanami

nie było znanych żadnych stanowisk z zachodniej Anatolii

możliwe drogi kolonizacji:

z zachodniej Anatolii: drogą morską, przez morze Egejskie lub przez Trację i Macedonię

drogą morską przez Cypr, Rodos, Kretę itp. (rząd wysp) ale na Rodos nie znaleziono stanowisk Franschit > prawie 10000 lat zajmowania jaskini od ~16000 kat temu, prawie bez przerwy, znaleziono warstwę z neolitem preceramicznym, kości owcy-kozy i zboża > argument dla zwolenników miejscowej genezy

padania przyrodnicze wykazały, że rośliny i zwierzęta nie mogły mieć lokalnego pochodzenia

znaleziono analogie w sztuce do Lewantu np. pieczęcie kamienne i gliniane

kolonizacja prawdopodobnie drogą morską, ale być może różnie

kwestia relacji z ludami mezolitycznymi

mała wyspa Melos na Morzu Egejskim > źródło obsydiany

domu kwadratowe, prostokątne, ale nie bardzo gęsta, wielowarstwowa zabudowa, ale bez kontynuacji, związku z kształtem i miejscem poprzednich domów

stanowisko Sesclo

fundamenty z kamienia łączonego na suchą zaprawę, wyższe partie z cegły mułowej, spadzisty dach, otwory w dachach “kominy”, okna i drzwi > samodzielny budynek, malowanie ścian na zewnątrz, ruszt drewniany oblepiany gliną - dużo z tych informacji wiem z modeli domów

pierwsza ceramika ~6000 prosta, niezdobiona, k. sesclo, potem malowana

figurki kobiet, charakterystyczne oczy “ziarenka kawy” ok 6000 jak w Anatolii, większa schematyzacja, dłuższa głowa, mniejszy biust, ręce zgięte

narzędzia krzemienne jak i obsydianowe, siekiery o przekroju kaczego dziobu (niesymetrycznym) m.in w oprawie rogowej, a ta oprawa mocowana na trzonku

bransolety z muszli z wyciętym otworem

ciężarki = prząśniki, len, konopie

Notatki z wykładu (VI) 2006.11.15

Wczesny neolit Bałkany 6000-550 BC

Centralne Bałkany	Tracja	Tracja Turecka
Vinca Starcevo	Karanovo (do wczesnego brązu)	Asagi Punar Yavumbutgaz

Interakcje ludności neolitycznej z mezolityczną?

Ludność neolityczna potrzebowała dolin małych rzek, żyznych gleb

kultury mezolityczne zajmowały obszary wzdłuż wielkich rzek (Dunaj), brzegów morskich, ale także mogły być osiadłe

Karanovo - ogromny tell

neolit I-IV

eneolit V-VI

wczesna epoka brązu VII

domy ok 25 m2, prostokątne, oddzielne, ściany lepione z gliny, słupy, plecione gałęzie oblepiane gliną

tylko ok 30 grobów znaleziono tylko jeden (zbiorowy, głównie dzieci) pod podłogą

nie ma żadnej reguły - mieszanka

bardzo rzadko dary grobowe

ceramika malowana

dzieli się wyraźnie na 2 grupy:

kuchenna - odciski lub linie robione palcami, chropowacona

stołowa - malowana białą farbą na czerwonej powierzchni

meandry > nawiązują do Anatolii i Sesclo, nie są ścisłym powieleniem, są charakterystyczne różnorodne kształty

liczne nacięcia, guzy

czernienie powierzchni

plastyczne modelowania (jak wcześniej na ścianach) pojawiają się na naczyniach

Lepenski Vir > mezolityczna stała osada

domy nie są z jednego okresu

trapezowate, wcięte w stok

figurki - rybie oczy i usta

głowa kamienna nad głową w grobie dziecka

nie wiadomo czy groby są pod domami (w podłodze) czy wcześniejsze

w pozycji wyprostowanej na wznak

w LV III (wpływy starszewskie) pojawiają się groby skulone, ale na prawym boku

przedmioty kościane np. haczyki

paciorki z kamieni i muszli - naszyjniki w grobach

naczynia i ozdoby z marmuru, siekiery „kaczy dziób” > wpływy rolników

dłoń z 4 palcami na ceramice

Keresh - naczynia na nóżkach, z uszkami, chropowacone (barbatino - typowe dla starceva)

malowane, podział na ceramikę stołową i zasobową

różnice technologiczne - domieszka roślinna, w starcevie domieszką był piasek

Kultury postlinearne (późnowstęgowe) w Europie

przyczyny upadku/końca KCWR:

istnieją różne teorie: zmiany klimatu na bardziej suchy i zimniejszy, kryzys ekonomiczny, konflikty spowodowane pogłębianiem się regionalizacji

w niektórych regionach obserwuje się porzucanie osad, a także hiatus osadniczy

wydarzenia te mają miejsce ok 4900 p.n.e.

Prowincje KCWR: Dunaj, Łaba, Ren, Sekwana

Podział późniejszych kultur: prowincja nadłabska > KCWK, naddunajska > lendziel, wschodniolinearne > polgar, na zachodzi po KCWK Rössen

KCWK- Kultura Ceramiki Wstęgowej Kłutej

• krąg kultur (obejmuje większy obszar) lub kultura

• krąg kulturowy, następny po KCWR, później traci wpływy na rzecz kręgu lendzielskiego

• zasięg: północno-zachodnie Czechy, Saksonia, Śląsk - tam gdzie była grupa szarecka

• obejmuje Morawy i Dolną Austrię, ale potem z tych terenów spycha ją kultura lendzielska, a z zachodu oddziaływuje k. Ryseńska (powstała z KCWK)

• raczej bez wpływów zewnętrznych, wyraźna kontynuacja, podobne domy i groby jak w KCWR

fazy:

• I, II, III, IVa, IV b, V

• podstawowy podział: wczesna I-III, późna IV-V

• I faza - szarpa (KCWR)

• II faza - paczątek klasycznej KCWK

• naczynia bardziej gruszkowate, nowe narzędzia (nakłucia powstają narzędziami 2, 3 zębnymi), nowe motywy zdobnicze - zygzaki

• III - największy zasięg

• IV - początek wpływów lendzielskich, lendziel spycha KCWK z Dolnej Austrii i Moraw, pojawiają się w zdobnictwie romby

• V brak kłucia

• wpływy aż do Renu

grupa/kultura Hinkelstein

• południowo-zachodnie Niemcy

• znana głównie z grobów

Großgartach (powstała z Hinkelstein)

• osady, długie domy

• południowo-zachodnie Niemcy

Kultura Rössen

• powstaje z Großgartach

• trapezowate domy

Lengyel

• badania: wydzielona na Węgrzech pod koniec XIX wieku Zengóvárkony - stanowisko Węgierskie, Słowacja - J. Paruk

• kultura lub szerzej - krąg kulturowy

• wywodzi się z kultury/grupy želiezowskiej

• podstawowy podział: lendziel malowany i niemalowany

Prelendziel - współczesny želiezovce III

Protolendziel:

• Bina-Bicske - silne wpływy želiezowskie, brak rycia, malowanie czerwone i żółte zostało

• grupa Luzianky

• tworzy się pod wpływem silnego oddziaływania z południa - Vinca, także Sopot (Serbia, nad Dunajem)

Lengyel I - grupa Nitriansky Hradok

• zasięg: Słowacja (Nitriansky Hradok , Svodin), Węgry (Zengovarkony, Aszod), Morawy (Strelice, Tesetice)

• ceramika ryta, malowanie zółte i czerwone, rzadziej białe

faza przejściowa - Santorka

• zanika malowanie żółte, pojawia się białe (rodzajem pasty, oblepianie)

Lengyel II - grupa Pecenady

• naczynia na wysokich pustych nóżkach (wpływ kultury polgarskiej), malowanie białe

Lengyel III - grupa Brodzany-Nitra

• już eneolit

• lendziel niemalowany, zaczyna się dominacja kręgu polgarskiego

Lengyel IV - grupa Ludenice

• wpływy kultury polgarskiej - tzw. mleczniki

Kultura morawskiej ceramiki malowanej (MMK) - „ich lendziel”

• Morawy, głównie południowe, Dolna Austria

• Badacze: J. Palliardi, V. Podborsky

• osada na stanowisku Tesetice - Kyjovice

• głownie osady, groby tylko znane z osad, brak cmentarzysk

• pojawia się w czasie KCWK III, czyli Lengyel I, prawdopodobnie migracja z terenów Słowacji

fazy:

• I bogate malowanie żółte i białe, bogata plastyka figuralna

• III malowanie białe na czerwonym tle (wpływy lendzielskie)

• IV ceramika niemalowana tzw. terra nigra, bardzo dobrej jakości

grupa jordanowska - Jordansmuhl - Jordanów

• Śląsk, środkowe Niemcy

Rondelle

• pojawiły się w czasie LI, KCWR IV, MMK I we wszystkich tych ugrupowaniach

• Dolna Austria, Bawaria, Saksonia, Środkowe Niemcy

• czas trwania to okres życia 2-3 pokoleń

• podobne plany

• prawdopodobnie miejsca kultu

Polgar

• Węgry, północno-wschodnia Słowacja

• fazy I i II - kultura nadcisańska Tisza - Herpaly - Csoszhalom

• faza prototiszapolgar (przejściowa(

• faza III tiszapolgar - początek eneolitu

• fazy IV i V bodrokeresztur

• kultura nadcisańska powstaje nad Cisą z kultur bukowogórskiej i answeldzkiej ceramiki linearnej, ceramika zdobiona ryciem

Tiszapolgar

• obszar Węgier (I. Bognar-Kutzian - węgierka) i Południowa Słowacja (S. Siska, stanowisko Tibava)

• fazy a i b - głownie cmentarzyska, choć występują także osady

• tiszapolgar Basatanya - cmentarzysko, groby zorientowane wschód-zachód, kobiety chowane na lewym boku, panie na prawym, groby bogato wyposażone: do 30 naczyń, krzemienie, miedz, ale także ubogie > początki specjalizacji, rozwarstwienia społecznego

• nóżki w ceramice

• wczesny eneolit

• Bodrogkeresztur - ponad 70 cmentarzysk, 700 grobów

• mniej osad, małe

• duże cmentarzyska

• specjalizacja, zróżnicowanie społeczne, podział na płeć widoczny w wyposażeniu pochówków: panie więcej ceramiki, panowie metale

• cmentarzysko w Warnie, dużo złota w pochówkach, topory miedziane

Ćwiczenia 2006 11.27

Kultury postlinearne na ziemiach polskich

Kultury cyklu lendzielsko polgarskiego

podział Polski na 3 regiony, na których rozwój przebiegał inaczej: Małopolska, Śląsk, Niż

Małopolska

na tych terenach, gdzie w okresie KCWR była grupa żeliezowska

większość badań jest dość stara

stanowiska: Nowa Huta, okolice Krakowa, ostatnio okolice Rzeszowa

uważano, że był hiatus osadniczy, ale ostatnio znaleziono stanowisko późno źeliezowskie, choć nie znaleziono przejściowych (jeszcze?)

Grupa samborzesko-opatowska

wydzielona przez dr Podkowińską w latach '50

zdania są podzielone: lokalna grupa KCWK, coś “własnego”, lendziel albo k. malcka ???

zawiera elementy zarówno KCWK, jak i lendzielskie i polgarskie

zasięg: less w okolicach Sandomierza i Krakowa na lewym brzegu Wisły, czasami zaliczane są do niej także inne obszary

importy i elementy z tej kultury występują na zachód i południe od niej samej

ceramika:

• cienkościenna zdobiona ornamentem kłutym - ok 20% ale motywy lendzielskie: meandry, trójkąty

• ceramika malowana na czarno i czerwono

• małe amforki i puchary na pustej nóżce (lendziel)

• znane są też ryte amforki (import lendzielski)

• niezdobione, z jajowatym brzuszkiem, z taśmą (na szyjce? pod wylewem?)

krzemień głównie lokalny: jurajski (okolice Krakowa), czekoladowy (okolice Sandomierza), trochę obsydianu

domy: podobne do KCWK, a nie lendzielskich

Kraków Mogilno 62

pochówki w osadach

Gupa pleszowsko-modlinicka (lendziel II-lendziel niemalowany III)

fazy: pleszowska i modlnicka

tylko w rejonie podkrakowskim, po lewej i prawej stronie Wisły (w okolicach Sandomierza g. Malicka)

faza I

zanikają ornamenty kłute

malowanie czerwone i (głównie) białe na amforach i pucharach na pustej nóżce

bogata dekoracja plastyczna i guzki m.in. przy uchach - wpływy polgarskie

faza II

dekoracje tylko plastyczne

zanikają naczynia cienkościenne, są średnio i grubościenne

ceramika piaszczysta, związana z warzelnictwem soli: szerokie wylewy, spiczaste dna

Barzyc-Szyszkowica > źródła solanki

bogata plastyka figuralna, ołtarzyki na nóżkach

krzemień jurajski - intensyfikacja wydobycia, eksport na obszar kręgu lendzielskiego

kompleks Sonspowa pod Krakowem

wzrost długości wiórów - przełom metryczny < początek w II fazie, ugrupowaniach polgarskich, szczególnie krzemień wołyński

najważniejsze stanowisko: Pleszów

grupa

stanowisko: Wężelów

oddziaływania tisopolgarskie: puchary na pustej nóżce z dziurkami

grupa wyciąże - złotniki pod Krakowem

wyraźne wpływy bodrogkereszturskie

Grupa jordanowska

wpływy bodrogkereszturskie

Dolny śląsk

pojedyncze importy np. topory miedziane (jaszladany)

grób w Janówku - charakterystyczne mleczniki (bodrogkereszturskie)

Słabe wpływy:

grupa ocicka na Górnym śląsku

późna kultura lubelsko-wołyńska

późna KCWR

Grupa Wyciąże-Złotniki

niewielkie osady oraz cmentarzyska, nieliczne groby (do 13)

naczynia typu mleczniki

wpływy lendzielu IV

Kultura Malicka

Obecnie uważana za osobną kulturę, autochtoniczną, choć wcześniej twierdzono inaczej (i nadal nie wszyscy się zgadzają)

w klasycznej fazie zasięg: okolice Krakowa, zachodnia Małopolska, Górny Śląsk, północno-wschodnie Morawy, płaskowyż Nałęczowski, wyżyna Sandomiersko-Opatowska, Wyżyna Zachodnio Wołyńska, okolice Rzeszowa i Przemyśla

w fazie końcowej (rzeszowskiej) przesuwa się dalej na wschód (na Wołyń) za to znika na zachodzie

wpływy na Kujawach

do B tiszapolgar

trwała ok 1000 lat

ceramika:

cienkiej roboty - zdobiona kłuciem i malowaniem

grubej roboty - zdobnictwo tylko plastyczne

wanienki, pucharki

nakłucia na załomie brzuśca

w fazie rzeszowskiej wpływy polgarskie (nakłucia tworzą trójkąty)

lokalne krzemieniarstwo - w okolicach Krakowa krzemień jurajski itp.
Domy typu megaron

groby w obręcie osad

nawiązania do KCWR

Kultura Lubelsko-Wołyńska (ceramiki malowanej)

częściowo współczesna KPL

jedyna w Polsce kultura eneolityczna

wysokiej jakości krzemień i miedź

~4500-3400

powstanie wiąże się s popytem na ysokiej klasy wyroby krzemienne

zanik spowodowany jest naciskiem k. trypolskiej i KPL

fazy: I, II, III

faza I (przedklasyczna)

na terenie Wołynia (stan: Hołyszów Wołyński), tam gdzie są krzemienie i miedź

spotkanie ludów tiszapolgarskich z grupą rzeszowską

długie wióry

dużo nawiązań do k. malickiej

faza II

zasięg: Wołyń, Podole, Wyżyna Sandomierska, Wyżyna Lubelska, wyżyna Plechowska

formy biało malowane (po wypaleniu, farbą olejną)

gruszkowate naczynia

naczynia doniczkowate z 4 wynisieniami na krawiędzi

trójkąty utworzone z nakłuć (typowe dla K. tiszapolgarskiej, są też w grupie malickiej)

pojawiają się pierwsze przedmioty metalowe

faza III

przemieszcza się na zachód (na Wołyniu k. trypolska)

duże osady obronne np. stanowisko Bronocice pod Krakowem

małe cmentarzyska poza osadami, kilka, kilkanaście grobów znane głównie z III fazy

mleczniki, oraz nadal “doniczki”

Złota pod Sandomierzem - odkryto tygielki, czyli miedź była przetapiana także na miejscu

dużo więcej miedzi niż w fazie II

krzemień:

2 strefy: na wschodzie wołyński, na zachodzie czekoladowy i jurajski (głównie III faza)

przemysł makrolityczny - wióry do 20 cm

Śląsk

w KCWR materiały szareckie

KCWK

Skoroszowice (przejście z KCWR do KCWK)

osady nieco wyżej położone

domy z czasem stają się trapezowate i zmniejsza się ilość wewnętrznych słupów

duże znaczenie lokalnych surowców, mniej importów

fazy:

I formowanie się: Dolny Śląsk, nakłucia tworzą łamane linie (trójkąty)

II-IV występuje także na Niżu, bardzo skomplikowane zdobienia i formy

zespoły typu janówek-kornice

wczesny lendziel na Śląsku

związki z grupą pleszowską

grupa ocicka

wyśynna

stanowisko w Raciborzu

badania na przełomie XIX-XX wieku

lokalny odłam niemalowanego lendzielu

fazy: I, II

w II wpływy bodrogkereszturskie

Grupa jordanowska

zasięg: Dolny Śląsk (stanowisko w Tyńcu Małym), Czechy, Morawy, środkowe Niemcy

naczynia z uchami, górna część brzuśca zdobiona ornamentem rytym w wilcze zęby

długie wióry, przedmioty z miedzi

Niż

na podstawie Czerniaka: Późna KCWR i KPCW

wpływy KCWR i g. Malickiej (nakłucia przy wylewach)

odmienna technologia: gruby tłuczeń i mika (od Ivc (?) gruba domieszka i coraz więcej, wcześniej bardziej podobne do KCWR)

stanowisko w Brześciu Kujawskim

kultura dużych osad, groby na osadach - typowy neolit, mimo występowania przedmiotów miedzianych

na południu w tym czasie jest eneolit: małe osady, większa ruchliwość, cmentarzyska

Stanowiska:
Zelgno, gm. Chełmża - długie domy

Barłożno - Pomorze

Bielawki

KPCW Róznina Dolna

Druga rewolucja neolityczna

wykorzystywanie zwierząt nie tylko w celu konsumpcyjnym

wykorzystanie siły pociągowej, transport konny

wynalazki: pług, wełna, mleko

podział na społeczeństwa rolnicze i pasterskie

4 tys p.n.e. wozy u Sumerów

rozpowszechnienie się pługa/radła we wczesnym brązie

Na ćwiczenia 2006.11.27

Młodszy neolit naddunajski - KCWK, krąg kulturowy lendzielsko-polgarski (k l-p)

J. Kruk, S. Milisauskas „Rozkwit i upadek społeczeństw rolniczych neolitu”

Systemy społeczno-gospodarcze młodszego neolitu naddunajskiego

• pomiędzy KCWR a KPL

• 3800 bc (4589 BC) - 2900/2800 bc (3640/3610 BC)

• na północ od Alp i Karpat powstają KCWK i k. Rossen

• wielkie kręgi kulturowe lendzielski i polgarski

Organizacja osadnictwa

• nie wzrosła ilość stanowisk (tzn. w niektórych rejonach były tylko pewne, niewielkie wahania na plus lub minus)

• podtrzymywane były reguły zasiedlania z wczesnego neolitu (w dorzeczu górnej Wisły aż do schyłku k l-p) na wielu obszarach dochodziło jednak do pewnych zmian

• zajmowane były te same regiony, choć tylko czasami da się udowodnić ciągłość osadnictwa, często na tym samym stanowisku znajdowane są osady KCWR i k l-p

• kultury i grupy są bardziej zróżnicowane, przede wszystkim jeśli chodzi o ceramikę, ale także (mimo licznych cech wspólnych) w kwestii położenia topograficznego i organizacji przestrzennej osad

• na wyżynach lessowych w dorzeczu górnej Wisły sytuacja topograficzna nie różni sią ok KCWR - są to doliny na tarasach nadzalewowych, częstsze są jednak obozowiska lub małe osady na krawędziach wysoczyzny, większa penetracja międzyrzeczy

• stanowiska grupy malickiej na lessach krakowskich są połozone na wysoczyznach, podobnie w kulturze lubelsko-wołyńskiej ze schyłku rozwoju k l-p w dorzeczu górnej Wisły osady leżą na wzniesieniach, bywają umocnione, może to dowodzić politycznych, a nie gospodarczych uwarunkowań

Mikroregion osadniczy

• osadnictwo jest silnie skupione, zwarte, stosunkowo niewielkie organizmy przestrzenne

• Przykład: Dłubnia (Kraków - Nowa Huta) od ok 3880 bc (4720 BC) przez 350-550 lat, powstało co najmniej kilkadziesiąt lat po KCWR, ale w tym czasie gospodarcza działalność ludzka nie ustała zupełnie, zgrupowanie osadnicze miało podobną strukturę i wielkość do KCWR - 3 duże osiedla, w ich otoczeniu obozowiska i małe osady (wykorzystywane prawdopodobnie okresowo lub dorywczo), do ok 3430 bc (4240 BC) wykorzystywano ten sam rejon jednak zmieniano pola i rodzaj upraw, dochodziło do niewielkich przesunięć, po 3430 bc (4240 BC) centrum zasiedlenia i strefa eksploatacji gospodarczej zostały przeniesione, jednak funkcjonowały nadal podobnie (aż do końca lendzielu)

• podobnie było na stanowisku w Brześciu Kujawskim - małe osady/obozowiska w promieniu 4 km były związane np. z wypasem zwierząt oraz wyrębem lasu do celów budowlanych

• zasadnicza różnica dzieli zwolenników koncepcji rotacyjnego i stacjonarnego osadnictwa:

Osadnictwo rotacyjne

• L. Czerniak i J. Pionka: region ok 40 km² ilość ludności: 50-60, 5-6 skupisk złożonych z dużego osiedla centralnego (4-7,5 ha, 4-5 budynków) i sieci obozowisk w odległości do 2 km, takie skupiska są przemiennie zasiedlane przez 2 lata w odstępach co 8-10 lat

Osadnictwo osiadłe

• R. Grygiel, P. Bogucki (na podstawie stan. 3-4 Brześć Kujawski): organizm osadniczy wokół dużego osiedla (8-10 domów) zamieszkiwanego stale, w promieniu ok 5 km obozowiska tymczasowo lub doraźnie wykorzystywane, po przekroczeniu pojemności eksploatowanego obszaru niewielka grupa mieszkańców przesiedla się na inny teren.

Osada

• dla dużych osiedli najbardziej typowa była zabudowa naziemna w postaci domów słupowych o różnej wielkości i rozmaitych wzorcach konstrukcyjnych - najbardziej charakterystyczne, choć nie jedyne, są budowle o trapezowatym kształcie mające do kilkudziesięciu metrów długości,. istnieją też dowody budowania stosunkowo niewielkich, prostokątnych domów słupowych

• w obrębie osiedli znajdowały się konstrukcje naziemne z podłogami zagłębionymi w grunt oraz ziemianki o różnym kształcie i funkcji (mieszkalne, gospodarcze)

• duże, trwałe osiedla zajmowały 5-10 ha, a czasem więcej, istniało w nich 3-5/8-10 gospodarstw z domostwami i związanymi z nimi strukturami

• w osadach na Wyżynie Sandomierskiej zaobserwowano, że to obejścia były regularnie rozmieszczone wokół pustej przestrzeni - rodzaju placu

• oprócz dużych także i mniejsze osady (1-2 domy)

• małe obozowiska - niewiele jam, bez budynków naziemnych (np szałas drwala w Kuczynie)

• na Niżu Polskim nie było zmian w gęstości zaludnienia, inaczej było na południowo-zachodniej Słowacji i Morawach: znaczące zmniejszenie ilości osad, jednocześnie pojawiają się wielkie (20-30 ha 50-100 budynków) osiedla - były to centralne miejsca skupisk osadniczych złożonych z mniejszych osad i obozowisk > silna koncentracja osadnictwa

• w głównych osadach powstawały (niekiedy bardzo rozbudowane) konstrukcje obronne

• takie umocnienia odkryto m.in. w Zarzycy (Dolny Śląsk) środkowa faza l-p

Fortyfikacje

• ziemne i drewniano-ziemne konstrukcje obronne były budowane już we wczesnym KCWR, choć najwięcej jest ich w późnym stadium, szczególnie w jej północno-zachodniej części

• dwa rodzaje: otaczające sporą, zabudowaną przestrzeń i poza osiedlami (z pustym majdanem)

• w Europie środkowej znaleziono ich ponad 50 związanych z k l-p

• rozwój umocnień:

1) pojedyncze rowy tworzące kolisty obwód

2) kilka kręgów rowów

3) urządzenia palisadowe (od schyłkowej fazy pierwszej i przez całą drugą fazę k p-l)

• większość, choć nie wszystkie znajdują się w obrębie osiedli

• służyły zapewne społeczności całego mikroregionu lub nawet kilku

• z różnych obliczeń wynika, że budowano je przypuszczalnie ok 4 lata i służyły regionowi o powierzchni co najmniej 100 km²

• ich obronne funkcje nie są oczywiste, różnie prawdopodobne są funkcje handlowe, sakralne lub społeczno-polityczne lub ich połączenie

• umocnienia w postaci głębokiego ostrodennego rowu i biegnącej wewnątrz palisady otaczających 2,4 ha obszaru zamieszkiwanego ze schyłkowej fazy k p-l odkryto w Bronocianach (dorzecze górnej Wisły, kultura lubelsko-wołyńska)

Dom i obejście

• dom naziemny o trwałej konstrukcji słupowej, zróżnicowane w stadiach i na przestrzeni kultury

• najbardziej typowe są trapezowate, zarówno z oddzielnie ustawianych pali jak i ze słupów w rowach fundamentowych

• teren Niżu Polskiego: najstarsze miały ściany boczne ze słupów umieszczanych w oddzielnych dołach, czasem w rowach, ale tylko u szczytu domostwa oraz trójrzędowy układ soch (wewnętrznych dźwigarów), późniejsza ewolucja budowli polegała na zastępowaniu dołów nieciągłym, a później ciągłym rowem fundamentowym oraz wprowadzeniu pojedyńczego rzędu soch ale są też inne odmienności (plan wnętrza, położenie i rodzaj jam w stosunku do konstrukcji)

• w młodszym okresie na Kujawach charakterystyczne są budynki trapezowate z ciągłymi rowami fundamentami położone na osi północ-południe, w starszej fazie podział funkcjonalny powierzchni mieszkalnej, w młodszych brak oraz mniejsze rozmiary budynków

• istniały też domy trapezowate w dorzeczu górnej Wisły, ale mniej liczne (np. Niedźwiedź k. Malicka) ale jest on ustawiony wschód-zachód, i mógł być mogiłą (wpływ KPL)

• koncepcja domu z podwórzem: Brześć Kujawski, jedno gospodarstwo skupione wokół domu trapezowatego, podzielonego na 3 części: południowa była oddzielona ścianką z plecionki (prawdopodobnie część sypialna), pozostałe 2 części - gromadzenie pasz i trzymanie zwierząt, po pożarze dom został odbudowany, taki dom mógł przetrwać ok 60-80 lat (choć zdania są podzielone) i był prawdopodobnie zamieszkały przez rodzinę 5-7m osób, działalność związana z funkcjonowaniem domu ok 1900 m², w tym podwórze 790 m², 600 m² po pożarze, obiekty rozmieszczone w pobliżu domu: warsztat obróbki kości i rogów (wykonywanie toporów dla całej osady - podział obowiązków w społeczności) - miejsce pracy specjalisty, warsztat garbarski, jamy, miejsca produkcji ceramiki, obróbki kamienia i krzemienia, ślady prac związanych z przygotowywaniem pożywienia, odpadki wynoszono z domu i wrzucano do jam

• tego typu dom z podwórzem był podstawową jednostką organizacyjno-społeczną

Użytkowanie ziemi

• Tak jak w KCWR użytkowano głównie lessy oraz ziemie czarne i brunatne, choć gdzieniegdzie wychodzono poza te obszary - większa elastyczność systemów gospodarczych

• nie stosowano systemu wypaleniskowego, ale posługiwano się ogniem - wypalano krzewy odrosłe na odłogach

• system ten można nazwać zaroślowo-odłogowym (w odróżnieniu od pierwotnego leśno-odłogowego)

• pola kultywowano motykami lub/i kopaczkami z drewna lub połączonych materiałów (drewna, kości, kamienia), w ten sposób można było uprawiać tylko niewielkie pola

• narzędzia żniwne: sierpy o ostrzach segmentowych w młodszych stadiach zostały zastąpione dłuższymi wiórami kamiennymi - sierp prosty o jednolitym ostrzu (wzrost półsurowca wiórowego)

• ewolucja systemu gospodarczego: uprawa żarowa, nowe tereny (wysoczyzny), długie wiórowce na sierpy

• pola uprawiano co najmniej kilka lat, po zbiorach ścierniska wypalano, jesienią spasano

Użytkowanie roślin

• lista uprawianych roślin nie uległa zmianom: głównie zboża, pszenica i jęczmień

• uprawy i ich technika warunkowały wybór miejsc osiedlenia i tryb życia

• zachowały się głownie ślady zbóż, ale samo zboże nie wystarczyło by do prawidłowego wyżywiania, dlatego przypuszcza się uprawę innych roślin, których ślady się nie zachowały: roślin korzeniowych, bulwiastych i innych warzyw

• wykorzystywano stokłosę, orzechy laskowe, żołędzie, maliny, jeżyny, poziomki, redst, komosę i inne

• silne zachwaszczenie zbiorów spowodowane większym odlesieniem

• drewno, głównie dąb i jesion użytkowano w budownictwie i jako materiał opałowy - silna eksploatacja

Użytkowanie zwierząt

• bydło - także na mleko, koza - na mleko i owca - na wełnę, świnia - wyłącznie na mięso

• na Niżu, na zachodzie lendzielu i w sferze rosseńskiej udział świń jest niewielki, inaczej jest na wyżynach lessowych, gdzie była podstawowym, obok bydła, zwierzęciem hodowlanym

• na obszarach Ukrainy przypuszczalnie posługiwano się już udomowionym koniem

Uwagi o specjalizacji i wymianie

• przedmiotem handlu i wymiany była sól, krzemień, obsydian, różne rodzaje surowców kamiennych, przedmioty z miedzi, muszle Spyndolus i inne zasoby i wyroby o znaczeniu użytkowym i symbolicznym

Sól

• na terenie wielicko-bocheńskim powstały zorganizowane ośrodki produkujące sól z solanek bez wątpienia na zbyt, wiązały się ona z silnym skupiskiem osadniczym grupy pleszowskiej

• system urządzeń służących do uzyskiwania soli obsługiwany przez specjalistów

• pochodzą z tych terenów dowody dalekosiężnych kontaktów

Miedź

• zaczęła być użytkowana miedź, wykonywano z niej narzędzia, broń i ozdoby

• miedź wydobywano ze złóż w Alpach i Siedmiogrodzie

• w dorzeczach Odry i Wisły miedź pojawia się rzadko, w rezultacie wymiany

Krzemień

• zaobserwować można wzrost ilości i zaawansowania technologicznego

• jak już wcześniej wspominano wydłużyły się wióry krzemienne użytkowane m.in. jako sierpy

• narzędzia i półwytwory znajdowane są w odległości nawet powyżej 500 km od miejsca wydobycia

• krzemień wydobywany był przez wyodrębnione grupy wyspecjalizowanych górników, w ich grobach pojawia się specyficzne wyposażenie

• przy złożach występuje osadnictwo okresowe - krzemień wydobywały w miesiącach letnich kilku- lub kilkunastoosobowe grupy

• krzemień wydobywano z wydrążonego szybu, wstępnie przetwarzany był na miejscu, a dalszą obróbkę prowadzono w pracowniach przy obozowiskach

Kujawy - L. Czerniak

KPCW - kultura późnej ceramiki wstęgowej

problem definicji - nie wszyscy się z nią zgadzają

na Kujawach nie da się opisać kultur przy pomocy KCWK, lendzielu, polgaru, bo sytuacja tam wygląda inaczej niż na południu

KPCW II-III najczęściej określana jako grupa brzesko-kujawska

(bla bla bla)

Podział

I - wcześniejsze Ia, Ib, II a

grupa brzesko-kujawska fazy Iib-III

faza I: elementy k. Malickiej, KCWK i kultury rosseńskiej

ceramika: względnie liczne plastyczne listwy, ornament kłuty, linie ryte nawiązujące do lendzielu

Środkowy okres neolitu 440-3650 BC

KPCW II-III

na przełomie wczesnego i środkowego neolitu kształtuje się odrębność lokalna ugrupowań na Niżu > powstanie KPCW (grupy brzesko-kujawskiej)

utrzymywała cały czas kontakty interregionalne

faza II

brak zdobnictwa kłutego, obecność ostro profilowanych mis

zmiana technologiczna: domieszka średnio i grubo ziarnistego piasku, a zwłaszcza miki

jest odpowiednikiem fazy modlnickiej w Małopolsce

faza III

wysoki udział receptur opartych na domieszce piasku i tłucznia kamiennego

zdobienia w formie listew plastycznych

zanik KPCW ok 4000-3900 BC

2-3 letnia transformacja zachodząca w układzie KPCW-KPL, a następnie również KAK

Notatki z ćwiczeń 2006.12.11

KPL - kultura pucharów lejkowatych, czyli TRB (Triterbacher), Funeral Beaker Culture

ENEOLIT:

• zmiany gospodarcze i osadnicze:

• rolnictwem objęte są także gorsze glebowo obszary > elastyczność, dopasowywanie się do lokalnych środowisk

• mniejsze domy

• gospodarka żarowa

• systematyczne odchwaszczanie pól

• nowości: radło, wóz, mleko i nabiał, udomowienie konia, owce > wełna, obróbka metali, chodnikowe górnictwo, intensyfikacja wymiany między-grupowej oraz pozyskiwania soli, węgla drzewnego, siekiery krzemienne, alkohol i opium,

• zmiany w strukturze społecznej > rozpad wielkich rodzin, pojawienie się hierarchii między i wewnątrzgrupowej, wodzowie, zapotrzebowanie na symbole statusu i siły (broń, grobowce)

• własność indywidualna

• indywidualna i grupowa specjalizacja pracy

• ideologia i religia: wyprowadzenie założeń kultowych poza domy > oddzielenie sacrum od profanum

Badacz: Konrad Jażdżewski (?) '36 ustalił podział na grupy:

Podział na grupy i ich zasięg:

Północna: Dania, południowa i środkowa Szwecja, Szlezwik-Holsztyn, Maklenburgia

Zachodnia: na zachód od Łaby, aż po Holandię

Wschodnia: Niż Polski

Południowa: Śląsk, Czechy, Morawy, Dolna Austria, dorzecza Łaby i Soławy

Południowo-wschodnia: Małopolska i dalej na wschód

oddzielne kultury/grupy: Baalbergen, Walternienburg-Bernburg

Grupa północna:

fazy AB > kiedyś uważano, że faza A była wcześniejsza od B, ale są to po prostu różnice regionalne

Grupa wschodnia: Mazury, Mazowsze, Podlasie, Kujawy, Wielkopolska, część Dolnego Śląska, część Pomorza, Brandenburgia

podział coraz rzadziej używany:

pierwsza faza - sarnowska (odpowiada AB)

ubogo zdobione naczynia - wcale, albo pojedynczy stempelek pod wylewem

puchary dzwonowate, amfory, talerze

faza druga - pikutkowska II

pojawiają się flasze z kryzą

ornament drabinkowy na amforach

faza wiórecka

w pucharach szyjka wyraźnie oddzielona od brzuśca

różne zdobienia: szyjka, górna część brzuśca, czasem wnętrze

amfory z 4 uchami

faza lubońska

mniej wyraźne przejście z szyjki do brzuśca

pojawiają się misy

wpływy KAKu

odcisk sznura trójdzielnego

zdobnictwo wewnętrzne

inny podział:

etap inicjacji - wczesnopucharowy

etap dyfuzji - klasyczny

etap dyferentacji i transformacji - późny

daty 14C (kontrowersyjne)

stanowisko Sarnowo 3600 bc (niekalibrowane) 5570+/-60 BP =4410+/-50 BC

Łącko 5570+/-110 BP =4420+/-110 BC

problemy badań na stanowiskach piaskowych - prawie nie zachowują się materiały organiczne, problemy z rozpoznawaniem stratygrafii, nawet ceramika była uznawana za gorszej jakości niż na lessach... a po prostu była bardziej zniszczona przez procesy podepozycyjne

kolejny podział:

s1a s1b lokalny rozwój

s2 przewaga elementów Baaldzelskich nad elementami lendzielskimi (jordanowskimi)

s3 silniejsze wpływy lendzielskie

s4 kontynuacja s3

s5 integracja ok 4000

s1a integracja i prolog dyfuzji

b etap dyfuzji

etap integracji

pucharyzacja jako eneolityzacja Europy Środkowej

teorie:

1) akulturacja kultur mezolitycznych (od Child'a) - Jażdżewski, Niesiołowska, Wiślański

2) przekształcenie elementu postwstęgowego - Kośko, Czerniak, Domańska, Kukawka

Francja > Kontakty postwstęgowe z postkardialnymi

Gatensleben - niemiecka kultura późnostręgowa

k. Michelsberg ~4500 “ichnie KPL”

tulipanowate puchary

przemieszcza się z zachodu na wschód

wpływ z zachodu na Kujawy > KPL 4400-4200 (?)

4200-3800 mieszanie się itp, różne wpływy

domy mniejsze, prostsze ok 5-7x3-5 m

obrządek pogrzebowy

fazy I-III grobowce megalityczne

przedmiot prestiżu: toporki

stanowisko Gronocice pod Kielcami

Pomorze

pojawiają się w czasie KPL III na Kujawach

grupa łupawa - mieszają się elementy, jest specyficzna

Notatki z wykładu (VIII-IX?) 2006.12.13

KPL 4400-3600-2700 BC

4400 chalkolit; eneolit na Bałkanach

rolnictwo przekracza kolejną barierę ekologiczną

Niż Polski - przesunięcie na północ, aż po południową Skandynawię a także nowe wkraczanie na ziemie bielicowe - obszary na południu o gorszych glebach

obecność megalitów, 2 teorie:

-zróżnicowanie społeczne (eneolit)

-akulturacja społeczności mezolitycznych w neolicie

kultura Miesensberg - zawiera elementy kultury atlantyckiej i KPL

KPL kształtuje się pod wpływem Szarej, Tripolskiej w okresie późnego lendzielu

podział:

najważniejsza część - wschodnia - obszar Niżu Polskiego

grupy peryferyjne:

zachodnia - północno-wschodnie Niemcy, Holandia

północna - Maklenburgia, Dania, Szwecja

południowa - obszar górnej Odry, górnej Łaby, Czechy

północno-wschodnia - Polska podkrakowska, lubelska (wschodnia Małopolska)

problem chronologii

4400?

4200? - na dużym obszarze liczne daty (choć niewiarygodne), przesłanki międzykulturowe

GENEZA

kiedyś szukano kolebki

dzisiaj najstarsze formy znane są z Kujaw, Danii, Borholmu

klasyczne KPL formowało się:

2 teorie:

1) Childe: nosicielami kultury są lokalne grupy mezolityczne -> przekształcenia pod wpływem kultur neolitycznych z południa

powstanie kultury, a potem szerzenie się

2) są przesłanki, że mogły stworzyć ja grupy neolityczne i rozprzestrzenić ją na kultury mezolityczne, ponieważ rolnictwo jest zaawansowane, a nie prymitywne

szukanie nowych dróg do kolonizacji

groby megalityczne we wszystkich ugrupowaniach i już od początku KPL

najważniejsza rola konwencji, transpozycji

(?wcześniejsze kontakty

dotyczy wiary?)

megality mogły być medium, które mogło odegrać zasadniczą rolę w włączeniu społeczności mezolitycznych w nowy system

Grupa wschodnia

ceramika nie ma domieszki mineralnej

ubogo, umiarkowanie zdobiona, głównie na krawędziach

wszędzie pojawia się (np. w lendzielu) mniej zdobień

nie ma podziału na ceramikę kuchenną (gubościenną) i stołową (cienkościenną) (występuje też w późnym lendzielu np. kultura brzesko-kujawska)

niewiele form, dominują puchary dzwonowate, są też amfory, talerze (nowa forma)

Grupa południowo-wschodnia (krakowska)

~4200 - trochę później się zaczyna

ceramika bardzo podobna do kujawskiej (choć procesy podepozycyjne sprawiły, że obecnie się różnią)

Grupa północna

więcej zdobień

różnica technologiczna > domieszką jest tłuczeń kamienny ostrościenny

kontynuacja kultury Eltebole - KPL przejmuje niektóre jej elementy (m.in. tą domieszkę kamienną, ceramikę grubościenną) także w krzemieniarstwie

kolonizacja tylko w skali mikro

Grupa południowa

więcej zdobień

puchary na pustej nóżce (wpływy lendzielskie)

Grupa zachodnia

zdobienia

korzenie mezolityczne

topory i siekiery nie nawiązują do form z kultur wstęgowych

w najstarszych fazach nie znaleziono toporów, może używano toporów o kształtach wstęgowych?

Później topory regularne (w przeciwieństwie do wstęgowych), naśladują formy odlewane, mają kształty toporów paradnych, wojskowych (elementy eneolityczne)

zawieszki o kształtach toporów

topory w pochówkach

siekiera krzemienna gładzona (też nie od pierwszych faz) - do trzebienia lasu

nietypowy długi dom -> koneksje skandynawskie

część dawniej uważanych za domy okazała się megalitami, ale o konstrukcji ziemno-drewnianej

dom i cmentarzysko z Sarnowa - domy niewielkie ~25-30 m2, prostokątne lub lekko trapezowate

(tak jak w późnej kulturze lendzielskiej) są małe ale budowane są megality odwzorowujące wielkie, długie domy

MEGALITY

różne formy

najwięcej znanych z zachodniej Europy

dolmeny - kilka kamieni przykrytych jednym głazem (we Francji znane jako „stoły głupców” a w Niemczech jako „łoża olbrzymów”)

wschodnią granicą ich występowania jest Odra, Jutlandia, południowa Skandynawia

menhiry - pojedyncze, sterczące głowy, często ogromne, miewają ryty

konstrukcje prostokątne

grobowce korytarzowe przysypane okrągłym nasypem, najpierw pojawiają się na zachodzie (u nas pojawiają się wraz z KAK)

Kujawy i trochę na zachód

grobowce kujawskie/bezkomorowe - trójkątne i trapezowate

Wietrzychowice - 130 m długości

szkielet wyprostowany na wznak (typowe dla KPL)

Sarnów

kamienne

z drewna „megaxylos” (ciągły rów z wkopanymi słupami) - Małopolska, Słonowice

na terenie lubelszczyzny kamienne, jak na Kujawach różnią się od lendzielskich (wstęgowych) orientacją - mają zachód-wschód

kamienne komory grobowe

Krzak - megality, zwolennik religii megalitycznej

koncepcja Childe'a - misjonarze religii megalitycznej i rolnictwa z Bliskiego Wschodu

megality w Europie są wcześniejsze, więc obalona

nie szerzenie się, bo są różnice wynikające z genezy i powiązań

może z Sahary? gdzie są starsze niż europejskie

w niektórych dwoistość

konstrukcje okrągłe (dolmeny) i długie, prostokątne

Scherat „The Genesis of Megaliths: Monumentality” 1990

genezy:

1) Kujawy

2) Basen Paryski - w k. sern pojawiają się długie grobowce

przeniesienie idei z domu na grobowiec

rola monumentu

symbolizowanie własności terenu a nie forma grobu odzwierciedlająca hierarchię

L. Czerniak KPL na Kujawach

Uwagi ogólne:

pierwsze opracowania systematyki:

K. Jażdżewski (1936) i C.J. Becker (1947) > stosowanie metody geograficznej (K. Jażdżewski zakładając północną genezę KPL - najwcześniejsze KPL z północnych Niemiec i Danii - wydzielił fazę starszą - wiórecką) oraz metody typów przewodnich (podobne i automatycznie uznawane za współczesne sobie typy naczyń - paneuropejskie podejście do systematyki niedopuszczające regionalnych asynchronizmów w występowaniu form A/B)

ostatnia modyfikacja datowania początków KPL na lata 3700/3600 conv. bc

obecna wersja podziału kujawskich materiałów na fazy I-IIIA

podstawy podziału:

stratygrafia z Sarnowa, ok 20 dat 14C, elementy późnolendzielskich nawiązań stylistycznych

współwystępowanie zespołów o różnej charakterystyce cech technologiczno-stylistycznych (polilinearność) np. fazy II i fazy IIIA oraz silne zróżnicowanie fazy IIIA

czynniki tego urozmaicenie: genetyczne (lokalne zróżnicowanie terytorialne, różna orientacja więzi interregionalnych) i funkcjonalne (np. zespoły grobowe-osadowe)

blisko 90% wątków zdobniczych zlokalizowanych jest w strefie podkrawędnej - systematyka wiąże się głównie z analizą tych zdobień

generalny trend:

zwiększa się udział naczyń zdobionych

zwiększa się powierzchnia naczyń objęta zdobieniami

różnicowanie form elementów zdobniczych zrealizowanych w technice odciskania

Faza I

stanowiska: Sarnowo i Łąck

występowanie w strefie podkrawędnej zewnętrznej wyłącznie wątków jednoelementowych, złożonych z elementów zdobniczych punktowych oraz słupkowych, nacinanych, niekiedy występują zdobienia strefy brzuścowej

wskaźnikową formą naczyń, które w fazie II wskazują wyraźną tendencję zanikową

łagodne załomy między szyjką i brzuścem

Faza II

stanowiska: Inowrocław (...) Sarnowo

w strefie podkrawędnej zewnętrznej dominacja wątków jednoelementowych, złożonych z elementów zdobniczych słupkowych, nacinanych oraz słupkowych odciskanych o nieregularnym negatywie

pojawiają się również (nieliczne) elementy zdobnicze odciskane słupkowo o regularnym negatywie (zbliżonym do prostokąta) i drabinkowe (szczebelkowate)

nieliczne wątki wieloelementowe

wzrost częstotliwości lokowania zdobień w sferze brzuścowej

Faza III

stanowiska: m.in. Łojewo

w strefie podkrawędnej zewnętrznej dominacja wątków jednoelementowych, głównie złożonych z elementów zdobniczych słupkowych, odciskanych o regularnym negatywie

pojawiają się wątki wieloelementowe

silna polilinealizacja zwłaszcza jeśli chodzi o zdobienia brzuśców

Osadnictwo KPL I-IIIA

Koncentrowanie się osadnictwa wczesnopucharowego na obszarze gleb bielicowo-wydmowych wnętrza Wysoczyzny Kujawskiej lub na jej pograniczu.

Kształtowanie się ekumeny KPL jest prawdopodobnie związane ze stopniowym redukowaniem ekumeny społeczności wstęgowych aż do zaniku tej kultury

Problem z datowaniem osad

Związek osadnictwa wczesnopucharowego z siedliskami piaszczystymi, ale występują także na obszarach czarno-ziemnych (Łojewo) - późny etap wczesnopucharowy zbieżny czasowo z zanikiem KPCW (jego transformacji w KAK i asymilacji w ramach KPL)

Relacja KPCW-KPL: odmienne przystosowanie ekologiczne czy układ terytorialnego wykluczenia się, które miało dodatkowo wymiar ekologiczny? \geneza KPL jako konsekwencja wynalazku rolnictwa bielicowego, które rozwiązało problem przeludnienia w KCWR i KPCW

osadnictwo wczesnej KPL pojawia się na terenach zajętych uprzednio przez społeczności KCWR (stanowiska typu Podgaj) albo mezolityczne

Wykluczanie się siedlisk KPCW i KPL z jednej strony obejmowało oprócz określonych gleb także położenie względem dolin, natomiast z drugiej strony było zmienne na poszczególnych obszarach > jego powodem mogła być nie tylko elastyczność w relacjach ekologicznych, lecz respektowanie (a zatem i konkurencyjność) terytoriów grup obcych kulturowo

Relacja KPCW-KPL mogła być konkurencyjna o czym świadczy pojawianie się KPL na czarno-ziemiach po zaniku KPCW

Geneza KPL

podział na kultury południowe i północne w pasie północnej granicy kolonizacji naddunajskiej w jakiej położone są Kujawy narzuca się automatycznie - ta powierzchowna klasyfikacja szybko i na trwałe stała się podstawą interpretacji genetycznej KPL jednak zespoły wczesnopucharowe okazują się bardziej południowe niż KPCW (duży udział elementów genetycznie wstęgowych w zespołach wczesnego KPL)

Lista cech mających być podstawą rozważań genetycznych, zespół cech wczesnopucharowych na Kujawach:

1. ceramika a) cechy stylistyczne oryginalne, wykluczające wskazanie pierwowzoru b) cechy technologiczne nawiązujące do receptur kręgu naddunajskiego

2. krzemieniarstwo - jego stylistyka i struktura technologiczno-surowcowa jest bliska charakterystykom krzemieniarstwa naddunajskiego

3. formy domów 4) grobów 5) reguły wyboru siedlisk - te cechy budzą wątpliwości

Pierwsze spojrzenie przez pryzmat tych założeń - bardzo wczesne (przełom 5 i 4 tys. conv. bc) początki KPL. jeśli trzymać się akulturacyjnej koncepcji Childe'a to pierwowzorów kultur naddunajskich przejętych przez grupy mezolityczne należy szukać wśród ugrupowań niżowych, jednak na Niżu pierwowzory KPL można wskazać w KCWR ewentualnie wczesne KPCW, a nie (jak można by się spodziewać) KPCW II-III (grupa brzesko-kujawska)

Inne rozwiązanie odnoszący się go datowania początków KPL na ok 4400 BC (3600 conv. bc) wymusza weryfikację punktu wyjścia, którym był pewnik ściśle niżowej lokalizacji wzorców wczesnego KPL, a więc prawdopodobnie także genezy tej kultury, wtedy bowiem (nie znajdując powiązań z KPCW II-III) należy sięgnąć do ugrupowań lendzilsko-polgarskich Polski południowo-wschodniej. Nawiązuje do nich szamotowa technologia ceramiki jak i cechy stylistyczno-technologiczne i struktury surowcowej krzemieniarstwa.

Najważniejszym wnioskiem jest kontrast między KPCW a KPL I-IIIA

Istotnym faktem jest co najmniej 700letnie równoległe funkcjonowanie obu systemów na Kujawach, świadczyć może ono o bardzo silnym poczuciu odrębności grup - odrębnych więzi interregionalnych KPCW (południowo-zachodnie, północne) i KPL (południowo-wschodnie). W tym kontekście narzuca się hipoteza substratu mezolitycznego KPL lub pojawienia się jej w wyniku migracji, drugą możliwość wykluczono już wcześniej.

Największa koncentracja stanowisk wczesnopucharowych w obrębie piaszczystych siedlisk Kujaw leśnych i polnych nie można przyjąć koncepcji akulturacji grup mezolitycznych, obszary te były eksploatowane już przez KCWR i KPCW I i już wtedy grupy łowieckie zostały raczej wyparte lub zasymilowane, poza tym od początku KPL w gospodarce dużą rolę odgrywało zaawansowane rolnictwo zbożowe - innowacja w postaci tego rodzaju gospodarki nie mogła być tworem grup, które dopiero zapoznawały się z rolnictwem.

Najbardziej prawdopodobne wydaje się, że formowanie KPL na Kujawach zaczęło się od procesu silnej dywergencji kulturowej lokalnych grup późnowstegowych, który zachodził po zaniku KCWR kończąc się poprzez powstanie KPCWII i KPL I. Być może nie nastąpiło przejście z powiązań wiślańskich na odrzańskie lecz te pierwsze zostały zachowane stając się podstawą wzrost poczucia odrębności podtrzymujących je grup.

Zróżnicowanie genetyczne zarysowuje się w późnych fazach KCWR (zespoły żeliezowskie jak i zachodnie) we wczesnym KPCW (nurt małopolski jak i śląski) - takie podziały mogły być dobrym gruntem do formowania się głębokich odrębności kulturowych.

Pojawienie się megalitów oraz wielki sukces KPL jako czynnika neolityzacji całego Niżu środkowoeuropejskiego, a następnie unifikacji kulturowej. Rolnictwo zbożowe, umiejętność eksploatacji rolniczej terenów piaszczystych i wznoszenie grobowców megalitycznych mogło tu odegrać decydującą rolę, jednak w późniejszych konsekwencjach nie muszą tkwić bezpośrednie logicznie powiązanie przyczyny. Między pojawieniem się najstarszych zespołów na Kujawach ok. 4400 CB a 4000 BC kiedy zaczyna się obecność KPL na rozległych terenach, upłynął długi okres.

Chociaż proponowana hipoteza zakłada formowanie się KPL w obrębie społeczności o tradycjach rolniczych, nie wyklucza, że w jej rozprzestrzenianiu główną rolę mogli odegrać niżowe grupy mezolityczne, które ten system przejmowały i przystosowywały do własnych tradycji.

Zagadnienie genezy grobowców bezkomorowych

Dawny pogląd wyjaśniał ich pojawianie się jako oddziaływania strefy atlantyckiej, wykluczał związek tej problematyki z genezą KPL na Kujawach (i był argumentem mającym wzmocnić odróżnienie KPL od kultur naddunajskich). Dopiero koncepcja lokalnej genezy sprawia, że jej interpretacja jest istotna dla wyjaśnienia procesów formowania się KPL. W Polsce tematyka genezy tych grobowców należała do marginalnych, tym samym nie został podważony pogląd, że pojawienie się grobowców kujawskich należy do idei megalitycznej, która szerzyła się w obrębie północnej, nadbałtyckiej strefy KPL od zachodu ku wschodowi (Jażdżejewski 1970) mając punkt wyjścia (jeśli uwzględnić tylko formy grobów bezkomorowych) Normandię i Bretanię. W kwestii mechanizmu tego zjawiska wypowiedział się W. Chmielewski (modyfikując poglądy Childe'a mówiącego o nadmorskich misjonarzach religii megalitycznej i wywodzącego tą ideę z Bliskiego Wschodu) przypisując przenoszenie idei grobów megalitycznych wędrownym kupcom i żaglarzom. Jednak pogląd Childe'a wykluczający grobowce bezkomorowe z kategorii megalitów i interpretujący je jako lokalną formę transformacji idei wstęgowego długiego domu został odrzucony. Blisko do Childe'a nawiązuje koncepcja A. Kośko: przetrwanie tradycji formy wielkiego domu (...) jako domu dla zmarłego, zawdzięczając swoje utrwalenie idei megalitycznej,(...) budowanie w monumentalnym materiale mieszkań dla zmarłych współplemieńców.

Dwa stanowiska: zaliczanie grobowców bezkomorowych do megalitów - Niżowa geneza KPL, grobowce wywodzące się z długich domów - powiązania naddunajskie.

Przesłanki nakazujące obecnie interpretację kujawskich grobowców bezkomorowych w ramach lokalnych procesów naddunajskiej neolityzacji Niżu środkowoeuropejskiego:

1)datowania radiowęglowe obalające wizję szerzenia się religii megalitycznej wzdłuż wybrzeży

2)część obiektów można klasyfikować na podstawie ceramiki będącej ich wyposażeniem w ramach tradycji epiwstegowej

3)obszar występowania grobowców bezkomorowych można bardziej trafnie określić jako północne obrzeża kolonizacji naddunajskiej

na Kujawach grobowce są datowane w ramach faz KPL I-IIIB, przy czym głównie II-IIIA (do str131)

istnieją przesłanki, że na częściach Kujaw ubogich w kamień (obszar o dużo słabszej penetracji przez KCWR i KPCW) budowano grobowce bezkomorowe tylko częściowo z kamienia lub o konstrukcji wyłącznie drewniano ziemnej -> obecna możliwość ich odkrycia jest mniejsza

istotą grobowców bezkomorowych od strony formalnej jest domofoniczny (wedle kategorii wstęgowych) i monumentalny wygląd, bloki kamienne nie były konieczne, ale mogły ogólne wrażenie potęgować

funkcja i geneza grobowców bezkomorowych -> rola jaką mogły odegrać w rozprzestrzenianiu się rolnictwa na pozalessowe tereny Europy środkowej i północnej

związek między wstęgowymi długimi domami a pucharowymi grobowcami bezkomorowymi - analogia formalna, lecz także treści i funkcji -> wymagały kooperacji wielu gospodarstw rodzinnych

monumenty budowane zbiorowym wysiłkiem mającym na celu głównie symbolizowanie jedności i siły grupy jako elementów niezbędnych do podtrzymywania mechanizmu i ram organizacyjnych społecznej współpracy

demonstrowanie symboliki wobec grup mezolitycznych -> wynik asymilacji i globalnej adaptacji przez rolniczego sposobu życia przez ludność mezolityczną

grobowce bezkomorowe jako metafora długich domów - Hodder

ale dlaczego dopiero po blisko tysiącleciu?

Nowe warunki ekologiczne Niżu (gdzie był KPL) wymagały bardziej mobilnych osiedli, więc zrezygnowano z domów na rzecz grobowców (przy założeniu, że istnienie monumentów było niezbędne jako podstawy symbolicznej koncepcji społeczeństwa) występowanie obu form wyklucza się, bo kojarzy się z zastępowaniem

teoria bliższa rzeczywistości: domy KPL były zróżnicowane, niekoniecznie mniej stabilne

jeśli jest związek z charakterem domostw, a pojawieniem się grobowców bezkomorowych to dlatego, że domy nie mogły być symbolem jedności i siły ze względu na różnorodność -> przeniesienie symboliki na obiekty grobowe, co dało system nie tyle mobilnym, co bardziej elastyczny w sferze życia codziennego

Wielkość i standaryzacja domów kręgu wstęgowego była zjawiskiem wyjątkowym, wydaje się, że sensem ich formy było sprawianie wrażenia stabilności.

Zjawisko monumentalizmu można wyjaśnić jako powiązanie z sytuacją konfrontacji rolników osiedlających się w otoczeniu społeczności zbieracko-łowieckich

„zmiana” społeczeństw mezolitycznych w rolnicze (KPL) trwała ~3-4 stulecia. Poszczególne lokalne społeczności KPL nawet pochodzenia tubylczego (mezolitycznego) z przyjęciem nowych wzorców stawały się „obce”, powstawała konfrontacja My <->Oni, z niej wynikała potrzeba monumentalizmu

Jeśli nawet wiele cech wczesnopucharowych wywieść można genetycznie z terenów Europy południowej, to dopiero na Niżu, a zwłaszcza Kujawach, na podłożu lokalnych procesów zmian kulturowych w obrębie części grup późnowstęgowych, a nieco później także przy udziale asymilacji żyjących w otoczeniu społeczności łowieckich uformowały się oryginalnym systemem, który z czasem okazał się bardziej atrakcyjny od wstęgowego integrując w konsekwencji społeczności prawie całego Niżu Środkowoeuropejskiego.

Megality

dolmeny - mogą być grobowcami

menhir

kromlech - krąg kamienny

grobowce korytarzowe - komora z płyt kamiennych i prowadzący do niej korytarz, przykryte kurhanem

groby galeriowe - wydłużona komora pod nasypem

---

grobowce kujawskie - bezkomorowe

obstawa kamienna nasypu

trapezowate, mocno wydłużone 2,5-225m, przeciętnie ok 60 m

2 do 6 osobników, głównie starsi mężczyźni leżący prosto na plecach, rzadko dary grobowe

konstrukcje drewniane i mieszane drewniano-kamienne

duża różnorodność

KPL I-III głównie II-IIIA

oprócz megalitów są też cmentarzyska płaskie

Grupa łupawska		Kujawy
Ł I	megalityczna	III A
Ł II-III			III B-C
Ł I-V	niemegalityczna	IV

---