1. Pojęcie i funkcje systemu politycznego.

2. Otoczenie systemu politycznego.

3. Grupy nacisku i interesu.

• grupie interesu - jakaś zbiorowość połączona wspólnymi celami lub interesami, która podejmuje działania wpływające na politycznych decydentów (wtedy jest nazywana grupą nacisku), mające na celu realizacji swoich postulatów, korzystnych oddziaływań dla postulującego.

• samo pojęcie lobbing pochodzi od angielskiego słowa lobby oznaczające kuluary parlamentu. Nowe znaczenie to pojęcie uzyskało w XIX, wskutek praktyki spotkań obywateli z parlamentarzystami brytyjskimi w kuluarach Izby Gmin. W czasie takich spotkań interesanci zazwyczaj próbowali nakłaniać deputowanych do podejmowania konkretnych działań w pewnych interesujących ich dziedzinach życia publicznego. Z czasem taką działalność określono jako lobbing.

• współcześnie praktyki lobbystyczne rozumie się jako „zdolność przekonywania decydenta do zrobienia czegoś, czego w normalnych warunkach nie zrobiłby bez perswazji lobbysty, lub też do zaniechania czegoś, co normalnie by zrealizował”.

• zdaniem Krzysztofa Jasieckiego o lobbingu możemy mówić dopiero wtedy, gdy jest spełnionych łącznie kilka warunków:

• podmiotem oddziaływanie jest władza publiczna,

• oddziaływanie jest zamierzone,

• prowadzone przez jakiegoś pośrednika w imieniu innych osób (można być lobbystą, także gdy występuje się we własnym imieniu, pod warunkiem jednak, że równocześnie reprezentuje się interesy innych),

• musi być to forma komunikacji, jako technika wpływu na decydenta.

• Podmiotem, na który jest skierowane oddziaływanie lobbysty, jest organ władzy publicznej. Lobbysta będzie chciał, aby odpowiedni organ podjął określone działania (np. ustanowił odpowiednie przepisy, uchylił obowiązujące prawo, wydał korzystną decyzję) lub też by swoich działań zaniechał (np. zrezygnował z planów regulacji prawnej jakiejś dziedziny życia). Główny ciężar nacisku wywieranego przez rzecznika interesu jest skierowany na ustawodawstwo oraz jednostkowe decyzje administracyjne.

• Podmiotami, na których będzie wywierany wpływ, będą funkcjonariusze publiczni mający kompetencje do decydowania o kwestiach politycznych, prawnych i administracyjnych. Dotyczy to wszystkich podmiotów w jakikolwiek sposób decydujących o w sprawach o charakterze publicznym, nawet jeśliby uprawnienia do podejmowania decyzji zostały im tylko delegowane.

• Na przeciwnym biegunie znajdują się konkretne grupy zainteresowane przyjęciem określonych rozwiązań ustawowych, politycznych lub administracyjnych.. Grup takich może być oczywiście nieskończenie wiele. Charakter konkretnej grupy interesu decyduje o celu oddziaływania. Lobbystów można podzielić na trzy grupy, a mianowicie środowiska gospodarcze, grupy zawodowe oraz grupy społeczne.

• celem środowisk gospodarczych zazwyczaj jest korzystne rozwiązania prawne dotyczące danej branży gospodarki. Czasami działania te mają na celu rywalizację o koncesje lub przywileje przetargowe. Najczęściej oddziaływają na rząd, zwłaszcza ministrów, ale także na urzędników agencji gospodarczych.

• grupy zawodowe najczęściej domagają się korzystnych regulacji płacowych i prawnych, np. górnicy - wcześniejszych emerytur.

• organizacje pozarządowe i społeczne zwykle ubiegają się o środki finansowe i uprzywilejowany dostęp do mediów publicznych, a także o wpływ na ustawodawstwo dotyczące ich statusu prawnego.

• Wyróżnić można strategie ofensywne i defensywne. Ze strategią ofensywną będziemy mieli do czynienia, gdy jakaś grupa interesu dostrzega problemy, mogące się dopiero pojawić, i podejmuje działania, mające zapobiegać zmianom w prawodawstwie bądź w działaniach politycznych, które mogłyby zmniejszyć znaczenia danej grupy. Przykładem zastosowania tej strategii były działania podjęte przez Kazimierza Grabka, mające na celu ochronę jego uprzywilejowanej pozycji na rynku żelatyny. Z kolei celem strategii defensywnej utrzymanie dotychczasowego status quo, mającego korzystny wpływ na interesy grupy, przy jednoczesnym dążeniu decydentów do zmian w tym zakresie, np. kampania obrony województwa opolskiego w roku 1997.

• ze względu na sposób oddziaływania lobbystów można wyróżnić lobbing bezpośredni -docierający do decydentów bezpośrednio, oraz pośredni, gdy wpływa się na środowisko danego polityka, które to dopiero wpłynie na jego zachowanie.

4. Ewolucja ustroju politycznego państw w czasach nowożytnych, w XIX w., w okresie międzywojennym i po II wojnie światowej.

5. Demokratyczne państwo prawa.

Praworządność - zasada przestrzegania prawa przez organy państwa.

Pojęcie praworządności, według dominującego stanowiska nauki prawa, dotyczy wyłącznie przestrzegania prawa przez organy władzy publicznej, natomiast nie odnosi się do zachowań obywateli. Wiąże się ono z kwalifikacją prawną władczych działań organów władzy, zarówno w sferze stanowienia, jak i stosowania prawa.

W nauce prawa znane są obecnie dwie konkurencyjne koncepcje praworządności, które dzieli odmienne podejście do kwestii wartościowania prawa. Są to:

• formalna koncepcja praworządności

• materialna koncepcja praworządności

Zwolennicy formalnej koncepcji praworządności przyjmują, że praworządne są wszelkie działania organów państwa, które są zgodne z ustanowionych prawem (legalizm - organy państwa działają tylko i wyłącznie na podstawie prawa). Sama treść prawa jest obojętna, a więc przyjmuje się, że przestrzeganie prawa jest wartością samoistną, która daje obywatelom poczucie pewności, stabilności i przewidywalności. Państwo objęte jest również nakazem przestrzegania prawa - wszystko, co nie jest dozwolone, jest zakazane.

Zwolennicy materialnej koncepcji praworządności twierdzą natomiast, że nie można ograniczać problemu praworządności jedynie do aspektów formalnych. Ich zdaniem istotna jest również treść prawa. Istotnym argumentem na rzecz takiego pojmowania praworządności są działania reżimów totalitarnych (państwa nazistowskiego czy państw komunistycznych), w których wiele czynów było wprawdzie zgodnych z obowiązującym prawem, ale prawo to było złe z moralnego punktu widzenia.

• Podkreśla się, że za praworządne można uznać państwo, w którym nie tylko przestrzega się prawa, ale i prawo spełnia pewne postulaty natury aksjologicznej. Takie podejście wiąże się ze zmiennością historyczną, geograficzną czy kulturową norm leżących u podłoża stanowienia prawa, które mogą być odmienne w zależności od przekonań filozoficznych, politycznych, religijnych czy moralno-światopoglądowych.

• Można jednak wyróżnić pewne uniwersalne zasady (przyjmowane także w polskiej doktrynie prawa), że prawo powinno być równe dla wszystkich obywateli, deklarować podstawowe wolności i prawa człowieka i obywatela, zawierać gwarancje ich realizacji. Innymi słowy, choć formalne przestrzeganie prawa jest warunkiem koniecznym, prawo nie może być oderwane od swoich społecznych funkcji, celów i ważnych społecznie wartości.

• W krajach europejskiego kręgu kulturowego katalog wartości jest w zasadzie jednolity i obejmuje takie wartości jak wolność i godność człowieka, równość wobec prawa, prawo do życia i osobistego bezpieczeństwa, wolność sumienia, poglądów i wyznania, wolność działania w granicach gwarantujących nieszkodzenie innym czy prawo do własności.

• Problem praworządności był już dostrzegany przez starożytnych myślicieli, jak Platon i Arystoteles. Koncepcja państwa prawnego rozwinęła się szczególnie w Niemczech w XIX w. (od ok. 1832 r.). Jednym z głównych jej propagatorów był Robert von Mohl.

Koncepcja państwa prawa

Zgodnie z zasadą praworządności państwo prawa powinno:

• działać w granicach i na podstawie prawa - istnieje porządek prawny będący fundamentem państwa, normy prawne określające zasady funkcjonowania państwa i granice ingerencji w życie obywateli są ujęte w jednolitym systemie prawnym, przestrzeganie hierarchii aktów prawnych na czele z konstytucją,

• realizować zasadę równości wszystkich obywateli wobec prawa,

• gwarantować pewność prawa,

• gwarantować prawo obrony obywatela przed sądem (realny dostęp do sądu, uzyskanie orzeczenia w rozsądnym czasie, zasada domniemania niewinności),

• realizować zasadę Lex severior retro non agit (prawo nie działa wstecz)

Gwarancje państwa prawa

• ustrojowe

• podział władzy - precyzyjne rozgraniczenie kompetencji organów państwa;

• legalnie i swobodnie działająca opozycja

• niezbywalność wolności obywatelskich

• niezawisłość sądów - status sędziego, niezależny w orzekaniu, immunitet,

• istnienie instytucji RPO

• 5-przymiotnikowe wybory

• legislacyjne

• hierarchia aktów prawnych

• nadrzędność konstytucji w systemie aktów prawnych

• rozgraniczanie kompetencji prawotwórczych

• pewność prawa - nie ma luk, przepisów blankietowych, mało klauzul generalnych, nie istnieją przepisy, które z oczywistych przyczyn nie będą mogły być wykonane,

• proceduralne

• wieloinstancyjność trybu rozstrzygania spraw - prawo do odwołania do wyższej instancji,

• zasada odpowiedzialności indywidualnej (a nie zbiorowej)

• domniemanie niewinności oskarżonego

• prawa oskarżonego w procesie karnym - odmowa złożenia zeznań, prawo do obrony, prawo do kłamstwa, gdy oskarżony boi się o swoje życie itp.

• badanie zgodności decyzji administracyjnych z prawem - istnienie sądownictwa administracyjnego niezależnego od organów państwa.

Cechy państwa prawa

• zabezpieczenia wolności

• prawa zasadnicze wyznaczają linię graniczną działań państwa

• ograniczanie wolności możliwe jest wyłącznie poprzez państwowe unormowania prawne

• równość wobec prawa - zasada sprawiedliwości społecznej

• zniesienie podziałów stanowych

• pewność prawa

• istnienie prawa formalnego (postępowanie sądowe przebiega zgodnie z nim)

• nadrzędność ustaw w stosunku do innych aktów prawnych

• sądowa ochrona prawna

• ochrona przed samowolnym uwięzieniem

• zakaz stanowienia ustaw działających wstecz

• trójpodział władzy

• egzekutywa

• legislatywa

• sądownictwo ( judykatywa ).

6. Demokracje skonsolidowane i nieskonsolidowane.

Arend Lijphart skonstruował dwa modele demokracji, które obejmują:

• różne sposoby rozwiązywania konfliktów powstających na tle dostępu do władzy (uzyskanie miejsca na arenie parlamentarnej i rządowej),

• możliwości kształtowania treści rozstrzygnięć.

Podstawowym kryterium pozwalającym na odróżnienie dwóch głównych wariantów demokracji jest kwestia dystrybucji władzy:

• demokracja konsensualna: opiera się na możliwie szerokiej dekoncentracji władzy - pomiędzy instytucje oraz poszczególne poziomy systemu politycznego (federalizm). Konsensualizm wg A. Lijpharta to „podział, ograniczenie i rozproszenie władzy”

• demokracja westminsterska: oznacza koncentrację władzy na poziomie centralnym oraz w rękach zwycięskiej partii politycznej, która nie musi dzielić się z nikim owocami swego zwycięstwa. Model ten, którego podstawą jest podział na „większość” i „mniejszość”, nie wymaga stosowania skomplikowanych procedur negocjacyjnych ani konieczności uzgadniania rozbieżnych bądź przeciwstawnych interesów. W tym sensie demokracja ta jest bardziej „agresywna” niż nastawiona na poszukiwanie kompromisu i nie zagrażająca interesom mniejszości demokracja konsensualna.

Główne cechy reżimu konsensualnego według A. Lijpharta:

• szeroki udział partii politycznych we władzy wykonawczej poprzez tworzenie tzw. wielkich koalicji. W ten sposób zmniejsza się znaczenie rywalizacji wyborcze, wzrasta natomiast rola międzypartyjnych porozumień i uzgodnień, dokonywanych niezależnie od preferencji wyborców wyrażonych w głosowaniu na poszczególne partie,

• formalna i nieformalna separacja władzy, prowadząca do równowagi miedzy parlamentem i rządem (Szwajcaria), lub do relatywnego osłabienia pozycji egzekutywy wobec parlamentu (Belgia); nie występuje zjawisko dominacji egzekutywy nad parlamentem,

• zrównoważony (symetryczny) bikameralizm połączony z reprezentacją mniejszości. W społeczeństwach pluralistycznych z wyodrębniającymi się grupami etnicznymi lub religijnymi zachodzi konieczność zabezpieczenia reprezentacji ich interesów. Wyraża się to przede wszystkim w tworzeniu wyższych izb parlamentu, wyposażonych w taką samą władzę jak izby niższe oraz wyłanianych na innej podstawie niż wybory rywalizacyjne, które doprowadziłyby do efektu dyskryminacji mniejszości,

• wielopartyjność: oznaczająca nie tylko istnienie większej liczby partii, ale i to, że żadne z istniejące ugrupowań nie posiada statusu partii większości, który zapewniłby możliwość samodzielnego sprawowania rządów (tworzenia jednopartyjnego gabinetu cieszącego się poparciem zdyscyplinowanej większości parlamentu).

• wielowymiarowość systemu partyjnego: polegająca na występowaniu kilku płaszczyzn niezgody pomiędzy rywalizującymi partiami, odzwierciedlający pluralistyczny charakter społeczeństwa. Konflikty pomiędzy mniejszościami etnicznymi oraz na tle religijnym. Krzyżowanie się tych podziałów (Belgia) dodatkowo komplikuje strukturę systemu partyjnego, utrudniając możliwość współpracy i osiągnięcia zadowalającego wszystkie strony porozumienia,

• proporcjonalny system wyborczy: mający na celu rozdział mandatów w parlamencie w sposób maksymalnie odzwierciedlający rozkład preferencji wyborczych, w tym także poparcia dla małych partii. Założeniem proporcjonalnej ordynacji wyborczej jest zredukowanie zjawiska nadprezentacji wielkich partii, polegającego na tym, że uzyskują one wyższy (niekiedy znacznie) udział w podziale mandatów, niżby wynikało to z procentowej wysokości poparcia elektoratu.

• terytorialny i nieterytorialny federalizm oraz decentralizacja uprawnień.

a. feudalizm terytorialny: oznacza podział władzy pomiędzy rząd centralny i pewną liczbę rządów regionalnych (stanowych, krajowych, kantonalnych itp.).

b. feudalizm nieterytorialny: wyraża się w tworzeniu instytucji służących do rozwiązywania problemów mniejszości wyróżnianych na innej zasadzie niż miejsce zamieszkania (Belgia - Rady Kultury - dla społeczności flamandzko - i frankojęzycznej, skupiające członków obu izb parlamentu reprezentującego obie mniejszości).

• pisana konstytucja i veto mniejszości: konieczność obrony praw mniejszości leży u podstaw nadania konstytucjom szczególnej formy prawnej, obejmującej również taki tryb ich uchwalania i zmiany, który nie doprowadziłby do dominacji woli wąskiej większości. Konstytucje w modelu demokracji konsensualnej maja postać specjalnego aktu prawnego, uchwalonego i zmienianego w ramach specjalnej procedury, wymuszającej osiągnięcie kompromisu pomiędzy różnymi grupami społecznymi i ich reprezentantami (kwalifikowana większość, konieczność aprobaty przez rządy regionalne, oddzielne głosowanie w reprezentacjach mniejszości etnicznych).

Dostrzegając potrzebę przezwyciężenia pewnej jednostronności tego ujęcia poszerzył katalog cech składających się na konsensualny model demokracji, zaliczając do nich:

• korporatywistyczny tryb decyzji:

• zaangażowanie państwa w politykę opiekuńczą: udział wydatków na cele publiczne mierzony w stosunku do wysokości produktu narodowego brutto oraz do ogólnej sumy wydatków publicznych.

A. Lijphart koncentruje się na kształtowaniu i realizacji polityki uwzględniającej preferencje większości obywateli. Zauważa przy tym, że osiągnięcie efektu „odpowiedzialnego rządu” może dokonywać się w różny sposób. W tym celu skupia swą uwagę na „różnorodności formalnych i nieformalnych instytucji i praktyk, które używane są po to, by przełożyć preferencje obywatelskie na język działań politycznych”. Skupia się on głównie na dojrzałych i stabilnych systemach demokratycznych. Punktem wyjścia dla skonstruowania modelu westminsterskiego oraz zbliżonych do siebie modeli demokracji konsocjonalnej i konsensualnej była próba typologii systemów demokratycznych dokonana przez A. Lijpharta w 1968r. Biorąc pod uwagę dwie zmienne:

• stopień fragmentaryzacji kulturowej społeczeństwa (wysoki lub niski)

• oraz styl zachowań elit politycznych (rywalizacyjny bądź konsensualny),

a następnie dokonując ich skrzyżowania, otrzymał w rezultacie cztery kategorie:

• demokrację rywalizacyjną odśrodkową: rywalizujący styl elit w połączeniu z wysokim stopniem fragmentaryzacji kulturowej społeczeństwa; Włochy, Francja (zwłaszcza IV Republika), Republika Weimarska;

• demokrację rywalizacyjną dośrodkową: rywalizacyjny styl elit w połączeniu z niskim stopniem zróżnicowania kulturowego społeczeństwa; Wielka Brytania, Australia, Nowa Zelandia, Irlandia, Izrael, kraje skandynawskie;

• demokrację konsocjonalną: konsensualny styl elit w połączeniu z wysokim stopniem fragmentaryzacji kulturowej społeczeństwa; egzemplikowaną przez Austrię, Belgię i Holandię;

• demokrację zdepolityzowaną: konsensualny styl elit w połączeniu z niskim stopniem fragmentaryzacji kulturowej społeczeństwa; choć kategoria ta nie występuje w rzeczywistości, to, zdaniem A. Lijpharta, w 1968 roku najbliżej tego stanu rzeczy znajdowała się Szwajcaria.

P. Mair po zestawieniu wszystkich wymienionych czynników, uszeregował kraje zachodnioeuropejskie na osi przebiegającej między biegunem demokracji konsensualnej i większościowej, co dało efekt w pewnym stopniu odmienny od ustaleń A. Lijpharta.

Podział państw Europy Zachodniej pod względem modelu demokracji:

• zbliżone do modelu konsensualnego: Holandia, Szwecja, Belgia, Austria,

• łączące elementy modelu demokracji konsensualnej i większościowej: Finlandia, Szwajcaria, Dania, Norwegia,

• zbliżone do modelu większościowego: Francja, Włochy, Irlandia, Wielka Brytania,

Główne cechy reżimu westminsterskiego według A. Lijpharta:

Model westminsterski opierający się na wyjściowym założeniu, że słowo „lud” stanowiące element definicji demokracji znaczy tyle, co zwykła, choćby minimalna większość, obejmuje zdaniem A. Lijpharta 9 podstawowych cech:

1. koncentrację władzy wykonawczej: w rękach jednopartyjnego i „czysto większościowego” gabinetu. Składa się on wyłącznie z członków zwycięskiej partii. Wyjątkowo tylko tworzone są koalicje rządowe. Konsekwencją tej praktyki tworzenia gabinetu jest pozbawienie opozycji (często zbliżonej liczebnie do partii rządzącej) możliwości działania na arenie rządowej i ograniczenie jej aktywności głównie do areny parlamentarnej.

2. fuzję władzy: oznaczającą dominację gabinetu nad parlamentem. W „czystym” modelu westminsterskim zostaje przełamana zasada podziału władzy - w sensie separacji oraz względnej równowagi legislatywy i egzekutywy. Choć teoretycznie parlament powinien kontrolować rząd, to fakt, że w gabinecie zasiadają liderzy zwycięskiej partii, cieszący się poparciem swojej większościowej frakcji parlamentarnej, powoduje efekt odwrotny: parlament jest kontrolowany przez rząd.

3. asymetryczny bikameralizm: oznaczający również odstępstwo od zasady separacji i równowagi władzy - wewnątrz areny parlamentarnej. Model westminsterski zakłada skupienie niemal całej władzy ustawodawczej w rękach izby niższej, pozostawiając izbie wyższej głównie możliwość hamowania bądź opóźniania prac legislacyjnych. W efekcie dwuizbowość parlamentu nie staje się czynnikiem umożliwiającym przeniknięcie dodatkowych preferencji politycznych, co powoduje, że działa on podobnie jak jednoizbowy.

4. system dwupartyjny: taki, w którym zdecydowaną większość głosów wyborczych zawłaszczają dwie wielkie partie rywalizujące między sobą o zwycięstwo na arenie parlamentarnej (zapewnienie sobie bezwzględne większości mandatów). Nawet jeśli w wyborach uczestniczą inne partie, żadna z nich nie ma szansy (ani samodzielnie, ani w koalicji z inną małą partią) na zapewnienie sobie ta rozumianego zwycięstwa i przedostania na arenę rządową.

5. jednowymiarowość systemu partyjnego: między partiami rywalizującymi o zwycięstwo występuje jedna tylko płaszczyzna niezgody: polityka gospodarcza i socjalna (własność, rola państwa w procesie planowania, redystrybucja środków finansowych - podatki, programy ochrony socjalnej). W rezultacie głównym czynnikiem wpływającym na zachowania wyborcze staje się przynależność klasowa lub pozycja materialna.

6. system wyborczy oparty na zasadzie większościowej: (najczęściej większości względnej), co oznacza, że wybrany zostaje ten kandydat, który zyskał więcej głosów niż którykolwiek z jego rywali. Istotnym efektem stos. systemu większości względnej jest to, że suma głosów oddanych na pokonanych kontrkandydatów często przewyższa liczbę głosów, jaką uzyskał kandydat zwycięski, co powoduje nadreprezentację partii najsilniejszej.

7. przyjęcie reguły unitarnej i scentralizowanej formy rządu: oznaczający odstępstwo od zasady separacji i względnej równowagi władz w relacji centrum - jednostki regionalne (lokalne). Konsekwencją jest ograniczenie autonomii lokalnej.

8. „niepisana” konstytucja: i nieograniczona suwerenność parlamentu. W „czystym modelu westminsterskim nie ma ograniczeń ustawodawczej działalności parlamentu, który może w formie ustawy regulować dowolną materię. Równie charakterystyczny jest brak szczególnych wymogów proceduralnych przy stanowieniu norm odnoszących się do ustroju politycznego. Tego typu konstytucję nazywamy giętką (niezależnie od tego, czy ma ona postać osobnego aktu prawnego - Szwecja, Islandia, czy składają się na nią różne ustawy, zwyczaje i precedensy - Wielka Brytania, Nowa Zelandia).

9. ograniczenie zakresu stosowania instytucji demokracji bezpośredniej: (referenda, inicjatywa ludowa, veto ludowe). Wiążące wszystkich obywateli decyzje zapadają głównie w parlamencie, co oznacza, że demokracja ma charakter przedstawicielski (pośredni).

Walorem systematyzacji A. Lijpharta jest analiza politycznych konsekwencji struktury społeczeństwa. Podział na społeczeństwa:

• homogeniczne: takie, w których co najmniej 80% ludzi reprezentuje to samo wyznanie lub mówi tym samym językiem -> model westminsterski;

• pluralistyczne: które warunku tego nie spełniają -> model konsensualny.

7. Pojęcie, zakres, istota, cechy i klasyfikacje systemów autorytarnych.

Autorytaryzm - system rządów bezpartyjnych, opartych na autorytecie charyzmatycznego przywódcy, a często także na armii. Szczególnie rozpowszechniony w Europie w pierwszej połowie XX wieku, powstawał najczęściej wskutek nieefektywnego funkcjonowania systemów demokratycznych. W przeciwieństwie do systemów totalitarnych, nie opiera się na uniwersalnej ideologii, ani na masowym terrorze, a ogranicza się do represjonowania tych, którzy otwarcie go krytykują i dążą do jego obalenia.

Autorytarny system rządów często zachowuje pewne cechy i instytucje demokracji jak na przykład wybory, które jednak - podobnie jak w totalitaryzmie - nie mają większego znaczenia prawnego i politycznego. Z drugiej strony brak tu charakterystycznej dla totalitaryzmu ścisłej kontroli państwa nad wszystkimi aspektami życia społecznego, kulturalnego i gospodarczego obywateli.

Wielu ludzi błędnie utożsamia autorytaryzm z totalitaryzmem (choć ten drugi system musi nosić cechy pierwszego). Jako swego rodzaju forma pośrednia między demokracją a totalitaryzmem, jest krytykowany za łatwość, z jaką może przerodzić się w ten ostatni.

Geneza słowa autorytaryzm nie pochodzi od auto- (samemu-, osobiście-, samodzielnie-), ale od słowa autorytet.

Władza autokratyczna koncentruje się w ręku przywódcy i jego najbliższego otoczenia. To oni podejmują decyzje, co ma miejsce z lekceważeniem podstaw prawnych lub ich pomijaniem. Dla pozorów demokracji (demokracja fasadowa) decyzje zatwierdzane są przez bezwolny parlament. Przywódca posiada szereg osobistych prerogatyw, które dają mu realny wpływ na politykę państwa. Uwidacznia się to w rządzeniu wykonywanym za pomocą rozkazów, nakazów, sankcji karnych. Podstawą władzy jest rozbudowany aparat przymusu w postaci armii, policji i służb bezpieczeństwa. Podtrzymują one władzę, co wiąże się z częstym stosowaniem lub grożeniem przymusem państwowym. W przeciwieństwie do totalitaryzmu ta dowolność posługiwania się przymusem ogranicza się do jawnych przeciwników systemu. Jest to wybiórcze stosowanie przymusu, a nie powszechne i przejawia się w policyjnej inwigilacji czy represjonowaniu przeciwników politycznych.

8. Autorytaryzm skonsolidowany i nieskonsolidowany.

9. Pojęcie, zakres, istota i cechy systemu totalitarnego.

Totalitaryzm (dawniej też: totalizm) - charakterystyczny dla XX-wiecznych reżimów dyktatorskich system rządu dążący do całkowitej władzy nad społeczeństwem za pomocą monopolu informacyjnego i propagandy, ideologii państwowej, terroru tajnych służb, akcji monopolowych i masowej monopartii. Termin został utworzony przez włoskiego filozofa Giovanniego Gentile, ideologa Włoch faszystowskich - samych faszystowskich Włoch nie uważa się jednak przeważnie za państwo totalitarne. Głównymi teoretykami genezy totalitaryzmu są, np.: Hannah Arendt i Karl Popper.

Totalitaryzm charakteryzuje państwa, w których ambicje modernizacyjne i mocarstwowe idą w parze z brakiem tradycji demokratycznej lub - jak w przypadku Niemiec - rozczarowania demokracją, jej kryzysem lub niedostatkiem. Przykładami państw totalitarnych były narodowo-socjalistyczna III Rzesza, stalinowski Związek Radziecki lub Chiny Mao Zedonga. Totalitarny system rządów istnieje do chwili obecnej w Korei Północnej.

CECHY:

• W systemach totalitarnych życie ludzi podporządkowane jest wszechobecnej kontroli ze strony władzy. Wyznacza ona standardy i normy zachowania, określa status socjalny obywateli, ustala kierunki, obszary i granice aktywności publicznej oraz kształtuje wzorce życia osobistego.

• Stosowane są: terror i ludobójstwo, np. w obozach koncentracyjnych w hitlerowskich Niemczech lub łagrach w stalinowskim ZSRR.

• Obywatele są silnie uzależnieni od władzy. W skrajnych przypadkach władza wpływa nawet na przyrost naturalny jak np. w Chinach czy komunistycznej Rumunii.

• Władza wpływa na świadomość społeczną, posługując się propagandą i indoktrynacją. Są one zgodne z ideologią panującą w danym państwie np. komunizmem. Tej ideologii są podporządkowywane programy szkolne i proces nauczania na wszystkich etapach, w tym nawet na poziomie przedszkolnym we współczesnej Korei Północnej.

• Obowiązuje państwowa cenzura w uzależnionych od władzy środkach masowego przekazu, a także we wszystkich dziedzinach kultury np. filmie, teatrze czy literaturze.

• Życie polityczne obywateli i formy ich uczestnictwa w życiu publicznym zostają określone przez władzę. Zakazany jest polityczny pluralizm.

• Obywatele są instrumentem władzy, potrzebnym do potwierdzenia jej planów i działań.

• Zakazana jest działalność wszelkiej opozycji.

• Prawa i wolności obywateli są łamane i zawieszane.

• Wybory nie odbywają się, a jeśli są organizowane, to ich wynik jest z góry przesądzony, ponieważ dominująca siła polityczna decyduje o kandydatach i przyjmuje wygodne dla siebie rozwiązania. W razie potrzeby wyniki głosowania są fałszowane co miało miejsce podczas referendum ludowego w 1946 r. w Polsce.

• W państwie totalitarnym władza zmierza do całkowitej kontroli gospodarki np. wprowadzenie w faszystowskich Niemczech systemu korporacyjnego czy uspołecznienie środków produkcji i planowanie gospodarcze w państwach komunistycznych. W ten sposób w państwach socjalistycznych rozwinęła się klasa robotnicza w wielkich państwowych zakładach oraz chłopstwo związane z uspołecznionymi przedsiębiorstwami (kołchozy, sowchozy) w ZSRR.

• Władzę sprawuje jedna partia masowa np. NSDAP kierowana przez jedną osobę otaczaną kultem (np. Hitler, Stalin).

• autokratyzm (w szczególności zasada wodzostwa), kontrolowanie przez aparat władzy wszystkich dziedzin życia i ingerencja w przekonania, poglądy, zachowania obywateli, a także rozbudowana propaganda (m. in. fałszująca obraz rzeczywistości) i pełna kontrola nad siłami zbrojnymi, policją i wymiarem sprawiedliwości - wykorzystywanymi jako elementy systemu terroru i represji przeciwko społeczeństwu.

Dwaj współcześni politolodzy, Zbigniew Brzeziński i Carl Friedrich, wyróżnili pięć cech, które występując jednocześnie w danym państwie, świadczą o jego totalitaryzmie. Są to:

• oficjalna ideologia;

• masowa partia pozostająca pod kontrolą oligarchii;

• monopol rządu na broń;

• rządowy monopol dysponowania środkami masowego przekazu;

• terrorystyczny system policyjny.

W późniejszych wywodach obaj politolodzy wyróżniali również szóstą cechę - scentralizowane zarządzanie.

10. Systemy unitarne.

Ustrój terytorialny państwa jest to rozczłonkowanie kraju na jednostki terytorialne, obejmujące część terytorium które służy sprawowaniu funkcji publicznych. Wszystkie wspólnoty terytorialno-polityczne składają się z mniejszych lub większych części terytorialnych ułatwiających rządzenie i pozwalających na objęciem rządem politycznym całego obszaru państwa.

Jednostki terytorialne państwa mogą być ściśle ze sobą powiązane i tworzyć jednolitą wspólnotę terytorialną bądź pozostawić w luźniejszych związkach i tworzyć wspólnotę zespoloną.

Państwo unitarne - proste - jednolite — forma państwa najbardziej powszechna we współczesnym świecie, charakteryzująca się wewnętrzną jednolitością. Wszystkie jednostki administracyjne wchodzące w skład państwa są tak samo zorganizowane i podporządkowane organom centralnym.

Państwa unitarne możemy podzielić na państwa scentralizowane i zdecentralizowane.

• Ustrój scentralizowany charakteryzuje się wyznaczaniem lokalnych urzędników przez rząd centralny, który sprawuje zwierzchnią władzę nad organami regionalnymi.

• Ustrój zdecentralizowany ma miejsce, gdy organy regionalne są formowane niezależnie od rządu i istnieje dobrze rozwinięty samorząd terytorialny o znacznych kompetencjach, a władza centralna zastrzega sobie prawo do podejmowania tylko najważniejszych decyzji.

Cechą charakterystyczną państwa unitarnego jest brak występowania części wykazujących znamiona znacznej samodzielności. W państwie unitaryzm istnieje jednolita i wspólna dla wszystkich części składowych władza centralna oraz jednolity system organów państwowych, kształtowany na jednolitych zasadach. Państwo unitarne przyjmuje mniej lub bardziej scentralizowaną postać. Scentralizowane wiąże się ze stworzeniem zwartej struktury organizacyjnej władzy i ześrodkowaniem mechanizmu decyzyjnego. W tego rodzaju państwie większość decyzji podejmuje się na szczeblu władzy centralnej.

Państwa unitarne dzielą się na jednostki terytorialne funkcjonalnie w sprawowaniu administracji. Jednostki te przybierają różne nazwy np. gmina, powiat, województwo. Celem podziału terytorialnego jest stworzenie właściwości miejscowej jednostek organizacyjnych, dla których tworzy się dany podział. Służyć ma wprowadzeniu ładu przestrzennego.

Państwo unitarne(jednolite) to takie państwo, w którym władza suwerenna dotyczy całego obszaru w takim samym zakresie. Państwo unitarne charakteryzuje jedność struktury organizacyjnej i brak podziałów na części składowe, które miałyby cechy „państwowości”, jednolitym system organów naczelnych (głowa państwa, rząd, premier), jedna obowiązująca konstytucja, jednolite obywatelstwo, jeden system prawny, jeden system sadowy (jednolite prawo materialne i procesowe), jednostki terytorialne nie mają samodzielności politycznej. W tego typu państwach niższe struktury władzy zawsze podlegają władzom centralnym.

W ramach państw unitarnych można wyodrębnić państwa o różnej wewnętrznej budowie terytorialnej, opartej np. na zasadach centralizacji i decentralizacji. Mogą więc być one mniej lub bardziej scentralizowane. Przytoczona centralizacja wiąże się ze skoncentrowaniem nadrzędnego ośrodka decyzyjnego i stworzeniem zawartej struktury organizacyjno- wykonawczej.

Państwa unitarne dzielą się na pewne jednostki terytorialne, różniące się miedzy sobą wielkością, zakresem kompetencji, charakterem ustrojowym, nazwą i ważnością . Podział ten jest dokonywany w celu lepszego wydatkowania funduszy, sprawniejszego zarządzania państwem, a przede wszystkim ułatwienia obywatelom dostępu do odpowiednich urzędów i instytucji państwowych. Jednakże doktryna państwa unitarnego głosi, iż najpraktyczniejsza jest płaska struktura organizacyjna, w której liczba szczebli jest niewielka. W tego typu strukturach obieg informacji jest szybki a proces podejmowania decyzji sprawniejszy. Jednak utrudnia ona nieco dostęp do ważnych dla obywatela instytucji i urzędów. Jednocześnie, gdy liczba szczebli jest zbyt duża, wówczas system biurokratyczny państwa ulega dezorganizacji. Poza tym koszty utrzymywania całego aparatu lokalnych urzędów są niewspółmiernie duże do korzyści, jakie może on ewentualnie przynosić. We Francji departamenty i komuny są tworzone przez rząd centralny i służą po prostu jako cześć aparatu administracyjnego do efektywniejszego zarządzania sprawami państwowymi. Podobnie w Polsce po reformie administracyjnej w 1998 roku. Podzielono państwa na 16 województw państwowo- samorządowych .

Niezwykle ważnym elementem struktury i funkcjonowania wielu współczesnych, unitarnych państw jest samorząd terytorialny. Realizuje on głownie zadana z zakresu administracji publicznej i zaspokaja potrzeby wspólnot lokalnych. Spośród wszystkich instytucji o charakterze lokalnym jest on niejako najbliżej obywateli. Elementami wzmacniającymi pozycję samorządu terytorialnego są: prawnie gwarantowana samodzielność, chroniąca jego działalność przed ingerencją organów państwowych (zwłaszcza administracją rządową) oraz osobowość prawna.

Samorząd terytorialny wykonuje zadania własne i zlecone mu przez administrację rządową. Należy dodać, iż niektórych państwach, jak np. w Wielkiej Brytanii, działalność samorządu ograniczona jest doktryną ultra aires, która oznacza, że nie może on wykonywać żadnych zadań, które nie zostały mu zlecone przez ustawodawcę. Innymi słowy- cele i sposoby działania organów administracji lokalnej muszą mieścić się w zakresach uprawnień nadanych im przez prawo.

Reasumując, należy wskazać, iż każde państwo unitarne winno posiadać samorząd terytorialny, gdyż sama centralizacja prowadzi w prostej linii nie tylko do upadku autorytetu państwa, ale zniechęca obywateli do aktywnego uczestnictwa w życiu politycznym państwa .

W doktrynie wyróżnia się czasem jako szczególną postać państwa jednolitego synojkizm (państwo- miasto). Państwami takimi są miasta, których organy municypalne ( organy mające związek z samorządem miejskim) są równocześnie organami państwowymi ( Hamburg do 1848 roku, Wolne Miasto Kraków, Wolne Miasto Gdańsk).

Państwa o jednolitej strukturze są najbardziej typową formą organizacji. Takie państwa jak Francja czy Polska ( do 1999r. także Wielka Brytania) opisuje się, wskazując na jednolitą organizację struktury terytorialno- administracyjnej państwa. Państwo jednolite jest wszak wynikiem ewolucji państwa narodowego .

11. Systemy złożone.

Federacja (łac. foederatio - sprzymierzenie) - państwo składające się z mniejszych, obdarzonych autonomią państw związkowych (np. stanów, krajów, prowincji), ale posiadających wspólny (federalny) rząd.

Państwa związkowe posiadają zwykle szeroką autonomię wewnętrzną oraz tworzą w niektórych kwestiach własne prawa, wspólna pozostaje najczęściej polityka zagraniczna i obronna. Kraje federacyjne posiadają wspólną walutę.

Profesor Konstanty Adam Wojtaszczyk, na ich podstawie, wyróżnił następujące cechy federacji:

1. Terytorium państwa federacyjnego, pod względem polityczno-administracyjnym nie jest jednolitą całością; składa się ono z terytoriów podmiotów federacji, pozbawionych prawa pełnego uczestnictwa w stosunkach międzynarodowych i z reguły nie mających prawa secesji.

2. Podmioty federacji rozporządzają władzą ustrojodawczą i ustawodawczą, tzn. mają prawo przyjęcia własnej konstytucji i uchwalenia, w ramach podziału kompetencji, ustaw obowiązujących na własnym terytorium. Zgodnie z zasadą subordynacji, akty te powinny być zgodne z ustawodawstwem federacji. Federalne organy ustawodawcze mogą ponadto wydawać specjalne akty prawne dla poszczególnych członków federacji.

3. Części składowe federacji mogą mieć własny system prawny i sądowy.

4. Istnieje podwójne obywatelstwo: każdy obywatel w większości państw jest obywatelem związku i odpowiedniej części składowej federacji (tak jest np. w Austrii, RFN, Szwajcarii, USA).

5. Parlament związkowy jest dwuizbowy; interesy podmiotów federacji reprezentuje izba wyższa. Występują dwie zasady reprezentowania części składowej: zasada równego przedstawicielstwa (np. w USA - po dwóch senatorów z każdego z pięćdziesięciu stanów, a w Szwajcarii - po dwóch deputowanych z każdego z dwudziestu sześciu kantonów w Radzie Kantonów) oraz zasada zróżnicowanego przedstawicielstwa - w zależności od liczby ludności (np. w Australii, Kanadzie, RFN).

6. Istnieje podział kompetencji między federację i jej części składowe. Praktyka ustrojowa różnych krajów federacyjnych wskazuje na trojakiego rodzaju rozwiązania w tym zakresie. Są to:

• dualistyczny federalizm (np. w USA, Szwajcarii, Meksyku, Brazylii, Australii), gdzie konstytucja państwa związkowego ustanawia sferę wyłącznej kompetencji związku poprzez wskazanie problemów co do których tylko władze federalne mogą wydawać akty normatywne; wszystkie pozostałe kwestie, nie zastrzeżone przez konstytucje, należą do kompetencji podmiotów federacji;

• zasada wyłącznej kompetencji związku i sfery tzw. konkurencyjnych kompetencji (np. w Austrii, RFN);

• trójczłonowy system rozgraniczania kompetencji, polegający na wyróżnieniu wyłącznych kompetencji związku, wyłącznych kompetencji części składowych związku oraz wspólnych kompetencji władz centralnych i władz podmiotu federacji (np. w Indiach).

12. Samorząd terytorialny.

13. Administracja państwowa.

Administracja państwowa - funkcja państwa polegająca na praktycznym i bezpośrednim wykonywaniu jego zadań, odróżniana od funkcji ustawodawczej i od wymiaru sprawiedliwości; także zespół organów państwa pełniących tę funkcję.

Cechy administracji państwowej

1. Administracja działa w imieniu państwa i na rachunek państwa.

2. Administracja ma zawsze charakter polityczny.

3. Administracja działa na podstawie prawa i w granicach dla niej wyznaczonych.

4. Administracja winna działać w interesie publicznym.

5. Administracja działa w ramach przyznanej prawem kompetencji.

6. Administracja ma charakter bezosobowy.

7. Administracja ma charakter władczy.

8. Administracja działa na zasadzie kierownictwa i podporządkowania.

9. Administracja jest zespołem osób działających w administracji, którzy pracują zawodowo i stanowią fachowy personel.

10. Administracja musi działać w sposób ciągły i stabilny.

Organy administracji państwowej ze względu na terytorialny zasięg działania można podzielić na:

• organy naczelne,

• organy centralne,

• organy terenowe.

Organy naczelne administracji państwowej

Organy naczelne mają następujące cechy:

• są powoływane przez Prezydenta (bezpośrednio lub po wyborze przez Sejm),

• są organami zwierzchnimi wobec innych organów,

• ponoszą odpowiedzialność konstytucyjną i polityczną.

Naczelne organy administracji stanowią:

1. Prezydent:

2. Rada Ministrów:

3. Prezes Rady Ministrów:

4. Ministrowie.

Organy centralne administracji państwowej

Organy centralne administracji (inaczej urzędy centralne) działają na podstawie właściwych ustaw czy statutów nadawanych przez Prezesa Rady Ministrów w drodze rozporządzenia i regulaminów organizacyjnych nadawanych przez kierownika urzędu w drodze zarządzenia.

Za najbardziej typowe urzędy centralne uważa się:

• inspekcje, prowadzące kontrolę przestrzegania ustanowionych standardów w określonej dziedzinie działalności,

• urzędy regulacyjne, wydające licencje na prowadzenie różnego typu działalności i sprawdzające poprawność wykonywania warunków tych licencji,

• urzędy standaryzacyjne i certyfikacyjne,

• urzędy nadzorcze nad pewnymi sferami działalności,

• urzędy wykonujące specjalne zadania publiczne,

• urzędy świadczące usługi publiczne.

Funkcje urzędów centralnych:

• współtworzenie polityki rządowej,

• wydawanie aktów prawnych,

• rozstrzyganie konkretnych spraw w drodze aktów administracyjnych,

• sprawowanie kontroli i nadzoru.

Organy terenowe administracji państwowej

Terenową administrację na terenie województwa sprawują:

• wojewoda,

• działający pod nadzorem wojewody kierownicy zespolonych służb, inspekcji i straży, wykonujący zadania i kompetencje określone w ustawach w imieniu:

• wojewody, z ustawowego upoważnienia,

• własnym, jeżeli ustawy tak stanowią,

• organy administracji niezespolonej,

• organy samorządu terytorialnego, jeżeli wykonywanie zadań administracji wynika z ustawy lub z zawartego porozumienia,

• działający pod zwierzchnictwem starosty kierownicy powiatowych służb, inspekcji i straży, wykonujący zadania i kompetencje określone w ustawach,

• organy innych samorządów, jeżeli wykonanie zadań administracji następuje na podstawie ustawy lub porozumienia.

Na szczeblu wojewódzkim administracją kieruje wojewoda, który:

• jest przedstawicielem Rady Ministrów w województwie,

• jest organem nadzoru nad jednostkami samorządu terytorialnego,

• jest reprezentantem Skarbu Państwa w zakresie określonym w odrębnych ustawach.

Administracja publiczna jest sprawowana przez państwo, a więc przez organy państwowe, jak też i związki publiczno-prawne i inne podmioty administracji.
Administracja państwowa- system podmiotów utworzonych i wyposażonych przez ustawę w kompetencje do prowadzenia organizatorskiej i kierowniczej działalności na podstawie ustaw w kierunku wewnętrznym i wewnętrznym, przy czym zarówno przebieg, jak i skutki działalności zewnętrznej przypisywane są zawsze państwu.
W teorii wyróżniamy administrację publiczną w ujęciu:
1. Organizacyjnym (podmiotowym) ogół podmiotów administracji, a więc organy administracji i inne podmioty wykonujące określone funkcje z zakresu administracji publicznej.
2. Materialnym (przedmiotowym) jest to taka działalność państwa, której przedmiotem są sprawy administracyjne albo zadania i kompetencje w zakresie władzy wykonawczej.
3. Formalnym jest to działalność wykonywana przez podmioty administracji bez względu na to, czy posiada ona charakter administracyjny czy tez nie.
Najtrudniej jest ustalić pojecie administracji w pojęciu materialnym.
Administracja jest to każda działalność państwowa nie będąca działalnością ustawodawcza i sądowniczą. Ustawodawstwo polega na stanowieniu norm prawnych najwyższego rzędu administracja zaś na ich wykonywaniu.
Administrację publiczną należy traktować jako pewną całość z punktu widzenia organizacyjnego, funkcjonalnego i prawnego.
I. Działalność administracji ukierunkowana jest na interes publiczny- w skali kraju jak tez w zasadniczej jednostce podziału terytorialnego kraju.
II. Administracja rzadowa działa w imieniu państwa i na rachunek państwa, administracja samorządowa w imieniu jednostki samorządowej i na jej rachunek.
III. Administracja wykonując ustawy, przejawia aktywność, inicjatywę, generalne normy przekształca w rzecztwistość przy tym podejmuje tez działania wynikające z ogólnie przypisanych jej uprawnień i zadań.
IV. Administracja publiczna jest związana przepisami prawa, w tym i prawem przez siebie stanowionym.
V. Działalność administracji publicznej poddana jest kontroli, co różni ją od sądów.
VI. Administracja w ramach swoich kompetencji działa zarówno z własnej inicjatywy, jak też zainteresowanych podmiotów.
VII. Administracja w swojej działalności rozstrzyga sprawy jednostkowe, co odróżnia ją od ustawodawstwa.
VIII. Administracja publiczna będąc wyposażona we władztwo, może stosować (sama bez ingerencji sądów) środki przymusu dla przeprowadzenia swoich zarządzeń.
IX. Akty administracyjne korzystają z domniemania ważności.
Nauka administracji stanowi naukę społeczną, opierająca się na metodach empirycznych, której przedmiotem jest wiedza o istniejącym w danym ustroju administracji publicznej.
Nauka społeczna gdyż przedmiotem zainteresowania są określone przejawy kultury ludzkiej
Metody empiryczne - oznacza, że twierdzenia wypowiadane na jej gruncie są wówczas tylko prawdziwe, gdy znajdą potwierdzenie na określonym wycinku rzeczywistości
Przedmiotem zainteresowania są, więc problemy wpływu ustroju państwa na kształt administracji, sprawy środowiska, w którym działa administracja i wzajemnego uwarunkowania tych czynników.

1. Autonomia.

Autonomia polityczna - samozarządzanie częścią lub całością terytorium kraju, w zakresie wyznaczonym przez konstytucję. Inaczej: zasada ograniczenia zakresu ingerencji władz państwa w sferę praw zastrzeżonych do kompetencji organów wyłanianych przez mniejszości polityczne. Dzięki autonomii politycznej władze nie mają pełnej kontroli oraz nie mogą ingerować, wtrącając się do praw zastrzeżonych przez ludzi wyłonionych przez mniejszość polityczną.

Autonomiczne parlamenty i rządy prowadzą działalność pod nadzorem organów centralnych. Statut autonomii jest ustanawiany i uchwalany przez organ ogólnopaństwowy, najczęściej przez parlament.

O powstaniu autonomii decydują m.in.

1. uwarunkowania geograficzne - wyspiarskie położenie (np. Grenlandia, terytorium zależne Danii)

2. uwarunkowanie historyczne - np. w Szkocji

3. uwarunkowanie narodowościowe - np. w hiszpańskiej Katalonii i Baskonii

4. uwarunkowanie językowe - np. we włoskiej Dolinie Aosty i Friulii

5. uwarunkowanie ekonomiczne - np. na Sycylii i w hiszpańskiej Andaluzji.

Autonomia regionalna - jednostka terytorialna państwa, której władze centralne przyznają pewien stopień samodzielności w niektórych dziedzinach. W jej ramach wspólnota terytorialna i jej organy korzystają z pewnych uprawnień w zakresie podejmowania decyzji odnoszących się do zaspokajania potrzeb zbiorowych (gospodarczych i kulturalnych) społeczności lokalnej. Autonomia przyznawana jest nawet poprzez nadanie lokalnym organom kompetencji stanowienia prawa dla danej jednostki terytorialnej. Często wprowadzenie regionalnej autonomii ma kluczowe znaczenie dla rozładowania napięć społecznych i tendencji separatystycznych.

14. Systemy monarchiczne i republikańskie.

Monarchia (gr. μοναρχία monarchía - jedynowładztwo) - ustrój polityczny lub forma rządów, gdzie suwerenem jest jeden człowiek, nazywany monarchą. Monarcha sprawuje władzę zazwyczaj dożywotnio, jego funkcja jest często dziedziczna i zwykle jego stanowisko jest nieusuwalne. Obecnie w wielu monarchiach monarcha pełni często jedynie funkcje reprezentacyjne i nie sprawuje realnej władzy.

Obecnie istniejące rodzaje monarchii - liczba

• królestwa - 34 (*15)

• księstwa - 3

• emiraty - 3 (w tym jedna federacja emiratów)

• sułtanaty - 2

• teokracje - 1

• cesarstwa - 1

• wielkie księstwa - 1

Państwa oznaczone gwiazdką (*) to "Commonwealth realms" - niepodległe, ale w unii personalnej ze Zjednoczonym Królestwem Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej.

Republika (łac. res publica - dosł. rzeczpospolita) - zgodnie z współczesną definicją ustrój polityczny, w którym władza jest sprawowana przez organ wyłoniony w wyniku wyborów na określony czas. Do czasów II wojny światowej w języku polskim w nomenklaturze polityczno-prasowej używano słowa Rzeczpospolita nie tylko w stosunku do Polski (jak się obecnie to używa) ale również do innych państw o ustroju republikańskim np. Rzeczpospolita Francuska itp.

W republice występują różne systemy rządów, zależnie od organu sprawującego władzę, którym może być:

• prezydent wybierany na określony czas, z ograniczoną (albo z nieograniczoną) możliwością ponownego wyboru; prezydent może być odpowiedzialny przed innym organem państwa, albo przed Historią;

• rząd odpowiedzialny przed parlamentem lub przed prezydentem;

Z uznaniem (albo nieuznaniem) danego państwa za republikę istnieją poważne problemy za względu na liczne historyczne definicje. Pod pojęciem republiki rozumiano kiedyś:

• Państwo o ustroju niemonarchicznym. Stanowisko to podzielali Machiavelli i Monteskiusz. Sam Monteskiusz dzielił republiki na demokratyczne i arystokratyczne.

• Państwo, czyli wspólnotę zjednoczoną prawem i wspólnym pożytkiem jak pisał Jean Bodin. Uważał on monarchię za najlepszą republikę.

• Państwo o ustroju mieszanym łączącym cechy monarchii, arystokracji i demokracji.

Ostatnia definicja szczególnie popularna była wśród polskich autorów wzorujących się na stoikach rzymskich. Powodem tego jest nazywanie monarchii Królestwa Polskiego Rzeczypospolitą, czyli republiką.

Systemy totalitarne określają często państwo jako republikę, a nawet republikę demokratyczną, chociaż władza jest tam sprawowana przez dyktatora, oligarchię lub monopartię.

Niektóre państwa są określane jako republika bananowa.

14. Współczesne systemy rządów: prezydenckie, semiprezydenckie i parlamentarne.

MODEL PARLAMENTARNY:

System parlamentarny - system rządów opierający się na tzw. podwójnej egzekutywie, tzn. rozdziale funkcji szefa rządu i głowy państwa. System ten pozwala na łączenie funkcji w rządzie i parlamencie. Rząd zobowiązany jest do ustąpienia w wyniku otrzymania wotum nieufności w parlamencie. Głowa państwa może rozwiązać parlament, prawo to występuje z pewnymi ograniczeniami (np. w RFN), lub bez ograniczeń (np. w Wielkiej Brytanii). System parlamentarny występuje zarówno w republikach (zróżnicowane formy), jak i monarchiach (gdzie przeważnie zaznacza się dominacja premiera nad monarchą). Spośród systemów parlamentarnych wyróżnia się następującego jego rodzaje:

• system kanclerski;

• system parlamentarno-gabinetowy;

• system gabinetowo-parlamentarny;

• system parlamentarno-komitetowy.

System kanclerski - Ustrój polityczny Republiki Federalnej Niemiec to demokratyczna republika federalna z jedynym w swoim rodzaju systemem kanclersko-parlamentarnym. Podstawowymi konstytucyjnymi zasadami ustrojowymi Republiki Federalnej Niemiec są: federalizm, demokratyzm, zasada państwa socjalnego i zasada podziału władz oraz samorządności.

Niemcy są dobrowolną federacją państw związkowych zwanych landami. Każdy kraj związkowy posiada swój własny rząd i parlament (zwany landtagiem), które posiadają szerokie kompetencje w tworzeniu prawa i sprawowaniu władzy wykonawczej. Na szczeblu federalnym praktycznie cała władza wykonawcza należy do kanclerza - głowy rządu federalnego, który jest wybierany przez niższą izbę parlamentu, czyli Bundestag. Większość władzy prawodawczej należy do niższej izby parlamentu - Bundestagu, która jest wybierana w wyborach mieszanych, proporcjonalno-większościowych z 5% progiem poparcia. Wyższa izba parlamentu Bundesrat składa się z delegatów rządów krajowych i pełni głównie rolę kontrolną. Prezydent Niemiec jest formalnie głową państwa, lecz pełni on w zasadzie rolę głównie reprezentacyjną oraz posiada pewną władzę nad systemem sądowniczym. Jego władza nabiera większego znaczenia tylko w czasie kryzysów gabinetowych, kiedy to ma on prawo wskazać kandydata na kanclerza oraz rozwiązać parlament.

• nadanie silnej pozycji kanclerzowi jako szefowi rządu i podporządkowanie mu członków rządu (swoboda mianowania i odwoływania ministrów; sam kanclerz powoływany prze parlament);

• tzw. konstruktywne wotum nieufności - forma parlamentarnej odpowiedzialności kanclerza; konieczne jest powołanie nowego kanclerza, inaczej dotychczasowy kanclerz rządzi nadal;

• ograniczenie rozwiązania parlamentu przez egzekutywę;

System parlamentarno-gabinetowy - system polityczny, w którym rząd z premierem na czele jest powołany i odwołany przez głowę państwa, a odpowiedzialność polityczną ponosi przed parlamentem (wotum nieufności, wotum zaufania).

Władza wykonawcza, czyli egzekutywa, ma też prawo rozwiązywać parlament. Rząd jest powoływany spośród przedstawicieli partii (lub koalicji) mającej większość w parlamencie. Głowa państwa nie ponosi odpowiedzialności politycznej przed parlamentem, ponoszą ja natomiast członkowie rządu kontrasygnujący jej akty urzędowe. System rządów wykształcony w praktyce angielskiej XVIII-XIX w. Rozpowszechniony obecnie w Danii, Holandii, Austrii oraz we Włoszech. Współcześnie występuje tendencja uniezależniania się rządu od parlamentu. Jego odmianą jest tzw. system kanclerski (Niemcy).

Głowa państwa ma przede wszystkim zadanie reprezentować państwo, a wszystkie akty przez nią wydane muszą zawierać odpowiednią kontrasygnatę.

Podstawowe cechy współczesnych systemów parlamentarno-gabinetowych

1. parlament (a przynajmniej jego izba niższa, gdy jest on dwuizbowy) jest wybierany w wyborach powszechnych

2. układ sił w parlamencie (lub podjęte w nim uzgodnienia gdy żadna z partii nie posiada większości) przesądza o powołaniu premiera i powołaniu rządu

3. rząd ponosi odpowiedzialność polityczną przed parlamentem, który może wyrazić wotum nieufności, oznaczające ustąpienie co najmniej jednego ministra, najczęściej zaś całego gabinetu

4. rząd ma wpływ na rozwiązanie parlamentu (czasem jednej jego izby gdy jest dwuizbowy) przed upływem kadencji, co powoduje konieczność rozpisanie przedterminowych wyborów

5. między parlamentem a rządem istnieje system powiązań organizacyjnych, funkcjonalnych i personalnych (ministrowie mogą być i często są deputowanymi) co oznacza brak separacji władzy ustawodawczej i wykonawczej

6. głowa państwa (w postaci prezydenta lub monarchy) nie kreuje polityki wewnętrznej, ani zagranicznej, spełnia jedynie funkcje reprezentacyjne i ceremonialne, a także wobec woli większości parlamentarnej (powołuje premiera, zarządza wybory przedterminowe)

• dualizm egzekutywy: głowa państwa+ rząd z premierem na czele;

• neutralizacja polityczna głowy państwa - brak odpowiedzialności politycznej przed parlamentem → instytucja kontrasygnaty;

• parlamentarna inwestytura rządu: zgoda na skład i nowy program rządu wyrażona większością głosów deputowanych - wotum zaufania;

• odpowiedzialność polityczna (parlamentarna - indywidualna lub solidarna) rządu przed parlamentem w drodze wotum nieufności;

• zinstytucjonalizowana opozycja.

System gabinetowo-parlamentarny - system rządów, który charakteryzuje przewaga gabinetu nad parlamentem, a głowa państwa pełni jedynie funkcję reprezentacyjną.

System parlamentarno-komitetowy (komitetowo-wiecowy; rządów zgromadzenia; konwentu) - system rządów występujący w konstytucji jakobińskiej z 1793, Komunie Paryskiej, oficjalnie w ustroju niektórych państw Bloku Wschodniego oraz we współczesnej Szwajcarii. Najważniejszą zasadą jest zasada jedności władzy, co oznacza, że nie występuje jej trójpodział. Całość władzy należy do parlamentu. Parlament powołuje pozostałe organy, określa również ich zadania i sprawuje nad nimi kontrolę. Rząd jako komitet wykonawczy parlamentu jest bezpośrednio wybierany przez parlament, przed którym jest odpowiedzialny. Głowa państwa nie może rozwiązać parlamentu przed końcem kadencji.

Charakterystyka

• jednolitość władzy państwowej;

• parlament jest organem władzy najwyższej (posiada władzę ustawodawczą i wykonawczą, podlegają u pozostałe organy) - preponderancja parlamentu;

• kreacyjna zależność rządu od parlamentu - rząd powoływany jest przez parlament a nie przez głowę państwa (rząd jest komitetem wykonawczym parlamentu), możliwa zasada incompabilitias;

• funkcjonalna zależność między rządem a parlamentem - rząd wykonuje prawo i politykę stanowioną przez legislatywę;

• rząd odpowiada politycznie przed parlamentem, ale konflikt na linii rząd-parlament może zostać rozstrzygnięty tylko na korzyść parlamentu;

• ministra nie można odwołać (ustępuje sam lub gdy nie zostanie wybrany do parlamentu w następnych wyborach);

• znikomy wpływ rządu na funkcjonowanie legislatywy - jedynie inicjatywa ustawodawcza lub zwoływanie nadzwyczajnej sesji parlamentu;

• skrócenie pełnomocnictw parlamentu jedynie mocą własnej ustawy;

• głową państwa zostaje członek rządu o najdłuższym stażu;

• głowa państwa odpowiada politycznie przed parlamentem (ponosi też odpowiedzialność karną); nie ma kontrasygnaty;

• głowa państwa nie ma prawa rozwiązania parlamentu przed upływem jego kadencji.

MODEL PREZYDENCKI:

Zasada podziału jest tu najbliższa zasadzie klasycznej, realizowana jest ona drogą separacji, rozdzielności podmiotów władzy. Trzy podmioty władzy posiadają niezależny od siebie status w odniesieniu do ich pochodzenia, wykonywania funkcji oraz zaprzestania swej działalności.

1. Monizm egzekutywy - prezydent jest głową państwa (funkcje reprezentacyjne)i szefem rządu (uprawnienia wykonawcze i rządzące), ministrowie nie posiadają własnych konstytucyjnych kompetencji, są kierownikami administracyjnymi swoich departamentów, ministerstw, są tylko doradcami i współpracownikami prezydenta, wykonawcami jego woli, nie tworzą RM w rozumieniu europejskiej egzekutywy; tzw. prezydent władczy - dowódca armii, kieruje polityką zagraniczną, szefem partii, główny ośrodek decyzji politycznych i codziennego rządzenia (day-to-day government)

2. Separacja władzy wykonawczej i ustawodawczej - prezydent (wybierany w wyborach powszechnych i bezpośrednich lub pośrednich) jako władza wykonawcza (może reprezentować inna partię niż większość parlamentarna) i parlament (z wyborów powszechnych) jako władza ustawodawcza. Legitymacja Prezydenta i Parlamentu są sobie równe. Prezydent oraz parlament są niezależni od siebie w sposób rygorystyczny. Parlament nie może obalić prezydenta, a prezydent nie może rozwiązać parlamentu. Prezydent nie posiada prawa inicjatywy ustawodawczej. Ponadto parlament nie może zdymisjonować ministra czy prezydenta (tylko impeachment). W płaszczyźnie personalnej zasada podziału władzy oznacza bezwzględną niepołączalność stanowisk w parlamencie i systemie władzy wykonawczej oraz niezależność od parlamentu wyborów prezydenta.

3. System wzajemnych hamulców, kontroli i równowagi (check and balance) - prawo kontroli sądowej ustawodawstwa, dwuizbowość parlamentu, prawo zawieszającego weta prezydenckiego wobec ustaw i prawo wydawania rozporządzeń, prawo kierowania orędzi, zwoływania sesji nadzwyczajnych oraz odraczania obrad w wyjątkowych okolicznościach, kongresowe prawo przełamania weta, konieczność zatwierdzania niektórych nominacji prezydenckich i ratyfikacja ważniejszych umów międzynarodowych przez Senat

4. Pluralny system partyjny - konieczność istnienia opozycji.

14. System organów państwa.

• władza państwowa - terytorialnie zorganizowany kompleks stosunków nadrzędności i podporządkowania ujętego w ramy specjalnej organizacji posługującej się prawem i dysponującej możliwością użycia przymusu fizycznego;

• organ państwa - podmiot prawa wyposażony w kompetencje do dokonywania działań w imieniu państwa;

• system organów państwa - bywa mylnie identyfikowany z aparatem państwowym (zespół instytucji, ale nie organów; instytucja to szersze pojęcie), systemem rządów czy inżynierią ustrojową; pod względem funkcjonalnym jest to zespół wzajemnych związków i relacji między organami w procesie rządzenia;

• pod względem strukturalnym: typologie i klasyfikacje:

• wg liczby osób sprawujących dany urząd: jedno- i wieloosobowe;

• wg podejmowanych decyzji: monokratyczne i kolegialne;

• wg sposobu powoływania: pochodzące z wyboru i z nominacji;

• wg długości trwania pełnomocnictw: kadencyjne i powołane na czas nieokreślony;

• wg trybu funkcjonowania: sesyjne (sesja - część kadencji, w której dany organ może wykonywać zadania państwowe, przy czym otwarcie tego okresu jest zwykle zależne od decyzji innego organu) i permanentne (permanencja, czyli tryb pracy ciągłej - organ może podjąć działalność w każdej chwili);

• wg autonomii w relacjach z innymi organami: organy samoistne (np. RPO) i pomocnicze (np. komisja Senatu RP);

• wg obszaru działania: centralne (całe państwo) i terenowe (jednostka podziału terytorialnego);

• wg konstytucjonalizacji organu: konstytucyjne i pozakonstytucyjne;

• zasady kreujące system:

• zasada podziału władz: Monteskiusz „O duchu praw”; społeczny podział władzy, funkcjonalno-organizacyjny podział władzy oraz równowaga i wzajemne hamowanie się władz - check and balance -> A. Hamilton - władze powinny mieć na siebie niewielki wpływ np. wzajemne powoływanie;

• zasada jedności władzy państwowej - w skrajnej postaci przyjmuje formę kumulacji władzy w rękach jednostki; obecnie oznacza supremację parlamentu w systemie organów państwa jako organu przedstawicielskiego - wywodzi się od J.J. Rousseau; hierarchiczna struktura organizacyjna państwa - na czele organ najwyższy, a poniżej jemu podporządkowane - w parlamencie ma się skupiać władza ustawodawcza, a ponadto ma on również kontrolować wykonanie ustaw przez egzekutywę; koncepcja przyjęta w konstytucjach państw socjalistycznych, co miało swój wymiar polityczny, źródło wynaturzeń i biurokratyzmu.

1. Władza ustawodawcza - unikameralizm i bikameralizm; funkcje i rola parlamentu.

23. Instytucje Unii Europejskiej.

24. System polityczny USA.

Republika związkowa o systemie prezydenckim; federację tworzy 50 autonomicznych stanów i Dystrykt Kolumbii, obejmujący stolicę państwa. Podstawy ustroju określa Konstytucja Stanów Zjednoczonych z 1787 (weszła w życie 1789) z 10 poprawkami (Bill of Rights) uchwalonymi 1791 i 17 poprawkami przyjętymi 1795-1992, które stanowią jej integralną część. Ustrój polityczny opiera się gł. na zasadach federalizmu i podziału władzy; władza została podzielona między stany, którym przysługują uprawnienia pierwotne, a federację, której prawa zostały określone w konstytucji. Głową państwa i szefem rządu jest prezydent wybierany na 4-letnią kadencję (ponownie może być wybrany tylko raz), w wyborach powszechnych i formalnie pośrednich (w głosowaniu 2-stopniowym) przez kolegium elektorów (538 elektorów), których liczba równa się liczbie przedstawicieli danego stanu w Kongresie (najmniej 3 i 3 przedstawicieli Dystryktu Kolumbii); kandydat, który zwyciężył w wyborach powszechnych w danym stanie, zdobywa wszystkie głosy elektorskie z tego stanu; jeżeli żaden z kandydatów nie uzyska bezwzględnej większości głosów elektorskich (co najmniej 270), wówczas wyboru dokonuje Izba Reprezentantów Kongresu; kandydat na prezydenta musi mieć ukończone 35 lat i być Amerykaninem z urodzenia; wraz z prezydentem, wg tej samej procedury, jest wybierany wiceprezydent, którego jedynym konstytucyjnym uprawnieniem jest przewodniczenie w Senacie, w przypadku śmierci prezydenta w okresie kadencji lub jego ustąpienia obejmuje on urząd prezydenta; prezydent ma bardzo szerokie uprawnienia, m.in. jest nacz. dowódcą sił zbrojnych, powołuje sekretarzy (ministrów) gabinetu (rządu) za zgodą Senatu, mianuje sędziów Sądu Najwyższego i ambasadorów, zawiera umowy międzynar., prowadzi politykę zagr. i wewn.; prezydent ponosi odpowiedzialność polit. za działanie sprzeczne z prawem w drodze procedury impeachment (oskarżenie wnosi Izba Reprezentantów, sądzi — Senat, który może większością 2/3 głosów pozbawić prezydenta urzędu; właśnie taka procedura była stosowana 1868, 1974 i 1999).

Władza ustawodawcza należy do 2-izbowego parlamentu — Kongresu, złożonego z Izby Reprezentantów i Senatu. Izba Reprezentantów o kadencji 2-letniej, licząca 435 czł., jest wyłaniana w wyborach powszechnych i bezpośrednich; liczba reprezentantów poszczególnych stanów jest proporcjonalna do liczby ich mieszkańców (każdy stan musi mieć co najmniej 1 przedstawiciela). Senat o kadencji 6-letniej, liczy 100 czł., wszystkie stany mają równą reprezentację — po 2 senatorów (co 2 lata odnawia się 1/3 składu w wyborach częściowych); Dystrykt Kolumbii nie ma reprezentacji w Kongresie. Do kompetencji Kongresu należy ustawodawstwo, uchwalanie budżetu, kontrola polityki prezydenta, akceptacja niektórych aktów prezydenta oraz pociąganie prezydenta do odpowiedzialności politycznej. Władza wykonawcza należy do prezydenta i powołanego przez niego rządu. Czynne prawo wyborcze mają osoby, które ukończyły 18 lat; bierne: do Izby Reprezentantów — osoby, które ukończyły 25 lat, do Senatu — 30 lat. Każdy stan ma własną konstytucję, godło, odrębny system prawny i nacz. organów, sądownictwo; na czele stanu stoi gubernator, wybierany w wyborach powszechnych na 2- lub 4-letnią kadencję, sprawuje władzę wykonawczą. Wymiar sprawiedliwości sprawują sądy federalne i Sąd Najwyższy USA, który jest nacz. organem sądowniczym (bada zgodność ustaw z konstytucją).

SYSTEM PARTYJNY I ZWIĄZKOWY. W Stanach Zjednoczonych istnieje system dwupartyjny, ukształtowany w XIX w. i ustabilizowany po wojnie secesyjnej (1861-65); oznacza to hegemonię Partii Demokratycznej i Partii Republikańskiej, określanych jako partie wyborcze; stanowią one formacje polit. pozbawione jednolitego programu i zinstytucjonalizowanych struktur, podporządkowujące swoje działania wymogom walki wyborczej na różnych szczeblach (lokalnym, stanowym, federalnym) i zapewnieniu sukcesu wyborczego elitom reprezentowanym przez te partie. System ten ukształtował się pod wpływem wzrastającej roli prezydentury i wielości wybieralnych funkcji publ. w amer. systemie politycznym. W USA nie istnieje licząca się opozycja wobec partii hegemonicznych, które nie dopuszczają do rzeczywistego znaczenia żadnego z działających ugrupowań, wśród których są zarówno marginalne partie ideowe (m.in. KP USA, Socjalistyczna Partia Pracy, Partia Socjalistyczna, partie konserwatywne) oraz efemeryczne tzw. partie trzecie (ten typ reprezentowały m.in. Partie Postępowe). Największą i najbardziej wpływową centralą związkową jest Amerykańska Federacja Pracy-Kongres Przemysłowych Związków Zawodowych.

25. System polityczny Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej.

Dziedziczna monarchia o systemie parlamentarno-gabinetowym, państwo unitarne. Wielka Brytania nie ma konstytucji pisanej; podstawy ustroju i zasady działania władz państw. regulują normy prawa pisanego (akty parlamentu), zwyczajowe prawo konstytucyjne oraz tzw. konwenanse konstytucyjne (stanowią powszechnie uznany sposób zachowania się władz w określonych sytuacjach); do podstawowych aktów prawa pisanego należą: Wielka Karta Swobód z 1215, Deklaracja praw (Bill of Rights) z 1689, Akt o sukcesji (Act of Settlement) z 1701, ustawy o parlamencie z 1911 i 1949, ustawy o ministrach Korony z 1937, 1964 i 1975; zwyczajowe prawo konstytucyjne jest częścią powszechnego prawa zwyczajowego common law (anglosaskie prawo). Głową państwa jest dziedziczny monarcha, który jest też głową Kościoła anglik., Kościoła prezbiteriańskiego w Szkocji i niektórych państw wchodzących w skład bryt. Wspólnoty Narodów jest nietykalny, a za jego działania odpowiadają ministrowie; formalnie jest szefem władzy wykonawczej i do niego należą kompetencje nie zastrzeżone dla parlamentu lub sądów; do tzw. prerogatyw król. zalicza się m.in.: prawo rozwiązania parlamentu, powoływanie i odwoływanie premiera i członków rządu, sankcjonowanie ustaw, nadawanie tytułów szlacheckich, prawo łaski, ratyfikowanie umów międzynar.; faktycznie monarcha pełni gł. funkcje reprezentacyjne.

Władza ustawodawcza należy do króla i 2-izbowego parlamentu, złożonego z Izby Lordów i Izby Gmin. Izba Lordów — wyższa izba parlamentu, liczy ok. 1,2 tys. czł.; w jej skład wchodzą członkowie arystokracji bryt.: parowie dziedziczni (stanowią większość Izby) i mianowani dożywotnio (od 1958) oraz parowie duchowni (biskupi Kościoła anglik.) i parowie prawa; do kompetencji Izby należą jedynie uprawnienia sądowe i (b. ograniczone) ustawodawcze. Izba Gmin — niższa izba parlamentu (właściwe ciało ustawodawcze) liczy 659 (od 1997) posłów, pochodzących z wyborów bezpośrednich i powszechnych; posłowie są wybierani w okręgach 1-mandatowych, wg systemu większościowego; organizacja i zasady działania Izby są dostosowane do systemu 2-partyjnego i podziału na rządzącą większość i opozycję; czynne prawo wyborcze mają osoby, które ukończyły 18 lat, bierne — 21 lat; Izba nie ma określonej kadencji, jest wybierana na okres nie dłuższy niż 5 lat; obraduje na sesjach (1 sesja w roku, trwająca ok. 9 mies.); jej pracami kieruje spiker; organami wewn. są: Komisja Całej Izby, komisje stałe, komisje nadzwyczajne stałe i doraźne, wyspecjalizowane komisje problemowe; do kompetencji Izby należy: uchwalanie ustaw, budżetu, kontrola działalności rządu.

Władzę wykonawczą sprawuje król przy pomocy rządu. Organem doradczym króla jest 300-osobowa Tajna Rada. Rząd (Gabinet) z premierem na czele, powoływanym przez króla, składa się z 20 ministrów, mianowanych przez króla na wniosek premiera; członkowie rządu są faktycznie odpowiedzialni przed premierem; premier jest szefem Gabinetu, przywódcą większości w Izbie, przywódcą partii sprawującej rządy w państwie; premier i członkowie Gabinetu ponoszą odpowiedzialność polit., przed Izbą Gmin za naruszenie prawa, w drodze procedury impeachment; na żądanie Izby Gmin mogą być sądzeni przez Izbę Lordów.

Wymiar sprawiedliwości należy do sądów, których struktura jest złożona i zróżnicowana; nacz. organem sądownictwa jest Sąd Najwyższy; instytucją rewizyjną jest Izba Lordów, działająca przez lordów prawa jako Najwyższy Sąd Apelacyjny; lordowie prawa są faktycznie sędziami Sądu Najwyższego, mianowanymi przez króla dożywotnio.

W sprawach administracji, wymiaru sprawiedliwości, ochrony zdrowia, oświaty obowiązuje w znacznej mierze odrębne ustawodawstwo dla Anglii (z Walią) oraz Szkocji; administracyjnie Anglia i Walia dzielą się na hrabstwa, Szkocja — na regiony, Irlandia Pn. — na dystrykty; organami uchwałodawczymi samorządu lokalnego są rady, pochodzące z wyborów powszechnych.

SYSTEM PARTYJNY I ZWIĄZKOWY. W Wielkiej Brytanii istnieje system dwupartyjny; gł. rolę w życiu polit. odgrywają: Partia Konserwatywna i Partia Pracy; trzecią partią o charakterze ogólnonar. reprezentowaną w parlamencie jest Socjalliberalna Partia Demokratyczna (tzw. liberalni demokraci); ponadto w Szkocji i Walii umiarkowane poparcie uzyskują partie regionalne: Szkocka Partia Narodowa i Walijska Partia Narodowa; działa też wiele partii o marginalnym znaczeniu, m.in. Partia Spółdzielcza (zał. 1917, współpracująca z Partią Pracy), Partia Zielona (zał. 1973 jako Partia Ekol., obecna nazwa od 1985) i Lewica Demokr. (zał. 1991 w miejsce rozwiązanej Komunist. Partii Wielkiej Brytanii, zał. 1920). Odrębny system partyjny ukształtował się w Irlandii Pn.

26. System Konfederacji Szwajcarskiej.

Republika związkowa, w której skład wchodzą 23 kantony (3 z nich dzielą się na 2 samodzielne półkantony); obowiązuje konstytucja z 1874 (z licznymi zmianami); cechą charakterystyczną ustroju polit., poza federalizmem, jest nietypowy układ nacz. władz państwa i różne formy demokracji bezpośredniej. Szwajcaria nie ma instytucji głowy państwa; funkcje reprezentacyjne pełni wybierany na 1 rok przewodn. Rady Związkowej (rządu), noszący tytuł prez. Konfederacji Szwajcarskiej. Władzę ustawodawczą sprawuje 2-izbowy parlament — Zgromadzenie Związkowe złożone z: Rady Nar. (izba niższa) o kadencji 4-letniej, liczącej 200 deputowanych, wybieranych w wyborach powszechnych i proporcjonalnych (liczba reprezentantów poszczególnych kantonów jest zależna od liczby mieszkańców); Rady Kantonów (izba wyższa), liczącej 46 czł., wybieranych na okres od 1 do 4 lat (zależnie od kantonu) przez zgromadzenia ustawodawcze kantonów; wszystkie kantony wyłaniają po 2 reprezentantów; do uprawnień parlamentu należy ustawodawstwo, uchwalanie budżetu państwa, wybór in. organów związkowych (np. rządu i jego przewodniczącego), Sądu Związkowego, szefa armii federalnej, ratyfikacja umów międzynarodowych. Władzę wykonawczą sprawuje Rada Związkowa (rząd), przewodniczy jej prezydent; składa się z 7 czł. wybieranych przez parlament na 4-letnią kadencję; w składzie rządu powinny być reprezentowane wszystkie wspólnoty językowe; członkowie powinni pochodzić z różnych kantonów; od 1959 w skład Rady wchodzą stale przedstawiciele 4 największych partii polit.; każdemu czł. Rady podlega jedno z 7 ministerstw (departamentów), co roku jeden z nich jest wybierany na prezydenta, a inny — na wiceprezydenta Konfederacji; rząd jest konstytucyjnie podporządkowany parlamentowi, którego jest organem wykonawczym; ani rząd ani jego członkowie nie odpowiadają politycznie, nie można odwołać członka rządu przed upływem kadencji. Sądownictwo powszechne wykonują sądy kantonalne i Sąd Związkowy (z siedzibą w Lozannie), którego sędziów powołuje Zgromadzenie Związkowe na 6-letnią kadencję.

Poszczególne kantony mają własne konstytucje, organy władzy ustawodawczej; w zakresie stosunków między federacją a kantonami gł. zasadą jest, że wszystkie kompetencje nie przyznane wyraźnie związkowi należą do kantonów. Ważną instytucją demokracji bezpośredniej jest referendum; może ono być zarządzane jako ogólnonar. — na szczeblu federacji, jak i poszczególnych kantonów, jest obligatoryjne w sprawie zmiany konstytucji; na żądanie obywateli (weto lud.) może być zarządzone referendum ustawodawcze, tzw. weryfikacyjne; obywatele mogą również wystąpić z projektami aktów prawnych (inicjatywa lud.); w kilku kantonach jest znana szczególna postać demokracji bezpośredniej — zgromadzenia lud., tj. zebrania wszystkich wyborców w celu podjęcia uchwały.

SYSTEM PARTYJNY I ZWIĄZKOWY. Do gł. partii politycznych Szwajcarii należą: Socjaldemokr. Partia Szwajacarii (Sozialdemokratische Partei der Schweiz, Parti Socialiste Suisse, zał. 1888); Szwajc. Partia Radykalno-Demokr. (Radikaldemokratische Partei der Schweiz, Parti Radical-Démocratique Suisse, zał. 1848); Chrześc.-Demokr. Partia Ludowa Szwajcarii (Christlichdemokratische Volkspartei der Schweiz, Parti Démocratie-Chrétien Suisse, zał. 1912) i Szwajc. Partia Lud. (Schweizerische Volkspartei, Parti Suisse de l'Union Démocratique du Centre, zał. 1971). Główne centrale związkowe: Federacja Szwajc. Związków Zaw. (Schweizerischer Gewerkschaftsbund, Union Syndicale Suisse, zał. 1880), zrzeszająca ponad 440 tys. czł., oraz Federacja Nar.-Chrześc. Związków Zaw. (Christlichnationaler Gewerkschaftsbund der Schweiz, Fédération Suisse des Syndicats Chrétiens-Nationaux, zał. 1907), zrzeszające ponad 112 tys. członków.

27. System polityczny V Republiki Francuskiej.

Republika o systemie parlamentarno-prezydenckim; konstytucja przyjęta w referendum 1958, zmieniona gruntownie 1962, także w referendum, ostatnio modyfikowana 1995. Głową państwa jest prezydent wybierany w wyborach powszechnych na 7-letnią kadencję; ma on szerokie uprawnienia w zakresie władzy wykonawczej i ustawodawczej: mianuje i odwołuje premiera oraz na wniosek premiera — czł. rządu, przewodniczy Radzie Ministrów, ma prawo weta zawieszającego w stosunku do ustaw uchwalonych przez parlament, może rozwiązać parlament, zarządza referendum (przyjęcie projektu oznacza uchwalenie ustawy z wyłączeniem parlamentu), jest szefem armii, zawiera i ratyfikuje umowy międzynar., podejmuje decyzje w sprawach obrony nar. i polityki zagr. Władza ustawodawcza należy do 2-izbowego parlamentu: Zgromadzenia Nar. o kadencji 5-letniej, wybieranego w wyborach bezpośrednich w okręgach 1-mandatowych, i Senatu o kadencji 9-letniej, wybieranego w wyborach pośrednich (co 3 lata częściowa odnowa składu przez wybory 1/3 liczby senatorów). Władzę wykonawczą sprawuje rząd z premierem na czele: określa i realizuje politykę państwa, kieruje administracją i armią, wydaje dekrety z mocą ustawy w sprawach nie zastrzeżonych dla parlamentu, odpowiada politycznie przed Zgromadzeniem Nar. (wotum nieufności). Do nacz. organów państw. należy też Rada Konstytucyjna, która czuwa nad przebiegiem wyborów, referendów oraz kontroluje zgodność ustaw i dekretów z konstytucją; składa się ona z 9 czł., powoływanych po 3 przez prezydenta i przewodniczącego każdej z izb parlamentu.

Sądownictwo. Sędziowie są powoływani przez Najwyższą Radę Sądownictwa, której członków mianuje prezydent; sądownictwo powszechne wykonują: Sąd Kasacyjny (najwyższa instancja cywilna i karna), sądy apelacyjne, sądy wielkiej instancji i sądy instancji; działają też sądy szczególne i adm. (trybunały adm. z Radą Państwa na czele). Wysoki Trybunał Sprawiedliwości sądzi prezydenta i ministrów.

Pod względem administracyjnym F. jest podzielona na 22 regiony obejmujące 96 departamentów w metropolii i 4 departamenty zamor. (Gujana Francuska, Gwadelupa, Martynika, Reunion) o tym samym statusie; należą też do niej 4 terytoria zamor. (Francuskie Terytoria Południowe i Antarktyczne, Polinezja Francuska, Wallis i Futuna, oraz Nowa Kaledonia o statusie specjalnym), ponadto 2 tzw. wspólnoty terytorialne (Majotta oraz Saint-Pierre i Miquelon). Podział adm. obejmuje: regiony, departamenty, okręgi i gminy; regiony są zarządzane przez przewodn. rady regionalnej, departamenty — przez prefektów, okręgi — przez podprefektów mianowanych przez prezydenta, a gminy — przez merów pochodzących z wyborów; w regionach i departamentach działają pochodzące z wyborów rady, a w gminach — rady municypalne. Republika Fr. (metropolia, departamenty i terytoria zamor.) oraz 8 niepodległych państw afryk., byłych kolonii fr. (Czad, Dżibuti, Gabon, Komory, Kongo, Madagaskar. Rep. Środkowoafrykańska i Senegal) tworzy Wspólnotę Fr.; głową Wspólnoty Fr. jest prezydent F.

SYSTEM PARTYJNY. PARTIE I ORGANIZACJE POLITYCZNE, ZWIĄZKI ZAWODOWE. Główne partie i ugrupowania polit.: Zgromadzenie na rzecz Republiki (RPR, partia gaullistowska, do 1967 p.n. Unia na rzecz Nowej Republiki); Unia na rzecz Demokracji Francuskiej (UDF), powołana 1978 jako formacja wyborcza, w której skład wchodzą: Siła Demokr. (do 1995 p.n. Centrum Demokratów Społ.), Partia Radykalna (pełna nazwa Republikańska Partia Radykalna i Radykalno-Socjalist.) oraz Lud. Partia Demokracji Fr. — RPR i UDF tworzą od 1990 centroprawicowy blok wyborczy; Partia Socjalist. i Fr. Partia Komunist. (od 1972 wspólna koalicja wyborcza Blok Lewicy); Zieloni (partia ekol.). Główne centrale związkowe: Powszechna Konfederacja Pracy (CGT), zał. 1895 (34 federacje związkowe, ok. 650 tys. czł.); Siła Robotnicza (FO), zał. 1947 (27 federacji związkowych, ok. 1 mln czł.); Fr. Demokr. Konfederacja Pracy (CFDT), zał. 1919 (do 1964 p.n. Fr. Konfederacja Robotników Chrześc., 22 federacje oraz 2300 związków zawodowych we F. i jej terytoriach zamor., ok. 558 tys. czł.).

28. System polityczny Republiki Federalnej Niemiec.

Republika związkowa o systemie parlamentarno-gabinetowym, złożona z 16 krajów związkowych (landów). Konstytucja z 1949, wielokrotnie nowelizowana, od 3 X 1990 obowiązująca także w byłej NRD. Głową państwa jest prezydent federalny, wybierany na 5 lat, z możliwością jednorazowego ponownego wyboru przez Zgromadzenie Federalne (Bundesversammlung), składające się z posłów do parlamentu (Bundestag) i z takiej samej liczby członków, wybieranych przez parlamenty krajowe. Prezydent nie ma istotnych władczych kompetencji, nie ponosi odpowiedzialności polit., a akty prawne wydawane przez niego wymagają kontrasygnaty szefa rządu lub właściwego ministra; w ściśle określonych sytuacjach ma prawo rozwiązania Bundestagu oraz odmowy nominacji kanclerza. Władzę ustawodawczą sprawuje 2-izbowy parlament: izba niższa Bundestag, o 4-letniej kadencji, licząca 656 posłów, wybieranych w głosowaniu powszechnym wg podwójnego systemu (od wyborów w 2002 liczba posłów ma się zmniejszyć do 598); połowa posłów jest wybierana osobowo na zasadzie większościowej, druga połowa — na zasadzie proporcjonalności z list partyjnych (warunkiem jest uzyskanie przez partię określonego minimum wyborczego); druga izba — Rada Federalna (Bundesrat), odpowiednik senatu, składa się z 69 przedstawicieli rządów krajowych, wybieranych proporcjonalnie do liczby mieszkańców kraju; każdemu krajowi przysługują co najmniej 3 głosy; najwięcej przedstawicieli (6) mają Bawaria, Dolna Saksonia, Nadrenia Północna-Westfalia i Badenia-Wirtembergia. Instytucja referendum ma zastosowanie tylko przy określaniu rozgraniczenia terytoriów krajów. Czynne prawo wyborcze przysługuje obywatelom, którzy ukończyli 18 lat, bierne — 21 lat. Władzę wykonawczą sprawuje kanclerz federalny (Bundeskanzler), odpowiednik premiera, i kierowany przez niego rząd; kanclerza wybiera Bundestag bezwzględną większością głosów, na wniosek prezydenta federalnego lub — jeśli wniosku tego nie przyjmie — z własnej inicjatywy, zwykłą większością głosów; wybranego kanclerza i zaproponowanych przez niego ministrów powołuje prezydent federalny. Kanclerz ustala wytyczne polityki i ponosi za to jednoosobową odpowiedzialność; uchwalenie przez Bundestag wotum nieufności dla kanclerza musi być konstruktywne, tzn. połączone z jednoczesnym wyborem nowego kanclerza; rząd jest odpowiedzialny przed parlamentem.

Do nacz. organów państw. należą: Federalna Izba Obrachunkowa — niezależny organ sprawujący kontrolę działalności finansowo-gosp. i adm. państwa; kierują nią przewodniczący i wiceprzewodniczący powoływani przez prezydenta federalnego na wniosek rządu; wyniki kontroli są przedstawiane rządowi, parlamentowi i Radzie Federalnej; członkowie izby, którzy mają niezawisłość sędziowską, nie mogą jednak orzekać sankcji; w krajach związkowych działają odpowiedniki tych organów. Federalny Trybunał Konstytucyjny — złożony z 2 senatów liczących po 8 sędziów, wybieranych na 12-letnią kadencję (6 przez Bundestag i 6 przez Bundesrat) — kontroluje zgodność wydawanych aktów prawnych z konstytucją; ma prawo uchylić ustawy (lub inne akty normatywne) federalne lub krajowe uznane przez niego za sprzeczne z konstytucją, rozpatruje skargi obywateli dotyczące naruszenia ich praw; jego orzeczenia są obowiązujące dla wszystkich organów państwa, także parlamentu; siedzibą trybunału jest Karlsruhe. Wymiar sprawiedliwości sprawują nacz. federalne organy sprawiedliwości: Trybunał — w zakresie sądownictwa powszechnego, oraz sądy szczególne: adm., socjalne, pracy, finansowe, patentowe i dyscyplinarne; w krajach związkowych działają ich odpowiedniki. Kraje związkowe mają szeroką autonomię (z wyłączeniem obrony i częściowo finansów oraz spraw zagranicznych — oprócz prawa do zawierania umów międzynar. w zakresie ich kompetencji wewn. i za zgodą rządu federalnego), własny parlament (Landtag) i rząd. Systemy ustrojowe i konstytucyjne krajów związkowych N. muszą odpowiadać podstawowym założeniom konstytucyjnym federacji; ich kompetencje ustawodawcze i wykonawcze określa generalnie ustawa zasadnicza N.

SYSTEM PARTYJNY. PARTIE I ORGANIZACJE POLITYCZNE, ZWIĄZKI ZAWODOWE. Działalność partii w N. określa Ustawa Zasadnicza (art. 21); służą one wyrażaniu woli polit. obywateli; tworzenie partii jest dobrowolne; ich programy muszą być zgodne z zasadami demokracji; o ewentualnych naruszeniach przez nie porządku demokr. orzeka Federalny Trybunał Konstytucyjny (1956 w RFN zdelegalizowano KP Niemiec); finanse partii muszą być jawne; próg wyborczy wynosi 5%. Główne partie polit. w N.: Unia Chrześcijańsko-Demokratyczna (CDU), jej bawarska sojuszniczka Unia Chrześcijańsko-Społeczna (CSU), Socjaldemokratyczna Partia Niemiec (SPD), Wolna Partia Demokratyczna (FDP); w parlamencie są reprezentowane także: Partia Demokratycznego Socjalizmu (PDS) i Sojusz 90/Zieloni (określający się jako partia ekol.-socjalna).

Ważniejsze centrale związkowe: Federacja Niem. Związków Zawodowych (Deutscher Gewerkschafstbund, DGB), zał. 1949, licząca ok. 8 mln czł. (2002), Niem. Związek Zawodowy Pracowników Umysłowych (Deutsche Angestellten-Gewerkschaft, DAG), zał. 1945, ok. 600 tys. czł. (1999), Zjedn. Związek Zawodowy Sektora Usług (Vereinte Dienstleitungsrewerkschaft), zał. 2001, ok. 3 mln czł. (2002), Federacja Urzędników Niem. (Deutscher Beamtenbund, DBB), zał. 1918, ok. 1 mln czł. (1999).

29. System polityczny Włoch.

Republika; zgodnie z konstytucją z 1948 głową państwa jest prezydent wybierany na wspólnym posiedzeniu przez obie izby parlamentu z udziałem przedstawicieli rad regionalnych (kadencja 7 lat); władza ustawodawcza: parlament wybierany w głosowaniu powszechnym (kadencja 5 lat), składający się z 2 izb o jednakowych uprawnieniach — Senatu (315 czł. wybieranych i 11 mianowanych dożywotnio przez prezydenta) i Izby Deputowanych (630 czł.); władzę wykonawczą sprawuje rząd odpowiedzialny przed parlamentem, z premierem mianowanym przez prezydenta, który — w porozumieniu z premierem — wyznacza również ministrów.

SYSTEM PARTYJNY I ZWIĄZKOWY. Główne partie polit.: Wł. Partia Lud. (1943-94 p.n. Włoska Partia Demokracji Chrześcijańskiej), Włoska Partia Socjalistyczna; Demokratyczna Partia Lewicy, Liga Północna, Sojusz Narodowy, ruch polit. Naprzód Włochy. Główne centrale związkowe: Włoska Powszechna Konfederacja Pracy, Włoska Konfederacja Pracowniczych Związków Zawodowych i Włoska Unia Pracy (od 1972 tworzące federację), Włoska Konfederacja Narodowych Związków Pracowniczych.

30. System polityczny Królestwa Szwecji.

Dziedziczna monarchia konstytucyjna; konstytucja (p.n. Forma Rządu) z 1974, obowiązująca od 1975; głową państwa jest król, który pełni jedynie funkcje reprezentacyjne; władza ustawodawcza należy do 1-izbowego parlamentu (Riksdag) o 4-letniej kadencji (do 1994 3-letniej), liczącego 349 deputowanych; jego przewodniczący — po uzyskaniu aprobaty izby — powołuje premiera, który następnie mianuje ministrów; rząd sprawuje władzę wykonawczą, jest odpowiedzialny politycznie przed parlamentem i może być przezeń odwołany; jest jednak uprawniony do rozwiązania parlamentu (nie częściej niż raz w okresie 3-letniej kadencji); czynne i bierne prawo wyborcze przysługuje obywatelom po ukończeniu 18 roku życia, obowiązuje ordynacja proporcjonalna.

SYSTEM PARTYJNY I ZWIĄZKOWY. System wielopartyjny; najsilniejszym ugrupowaniem polit. jest Szwedzka Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza; współpracują ze sobą partie prawicy i centrum: konserwatywna Umiarkowana Partia Koalicyjna, liberalna Partia Ludowa i wywodząca się z nurtu agrarystycznego Partia Centrum; w parlamencie zasiadają też: Chrześc.-Demokr. Partia Społ. (zał. 1964), mająca komunist. rodowód Partia Lewicy (zał. 1917, wielokrotne zmiany nazwy, obecna od 1990) oraz Partia Środowiska (tzw. zieloni). Głównymi centralami związkowymi są: Organizacja Krajowa (LO, zał. 1898, bliska socjaldemokratom, ponad 2 mln czł., należy do MKWZZ) oraz Centr. Organizacja Pracowników Umysłowych (TCO, zał. 1944, ok. 1,3 mln czł., należy do MKWZZ).

32. System polityczny Federacji Rosyjskiej.

Państwo federacyjne (21 republik, z których Czeczenia nie podpisała układu federacyjnego z 31 III 1992, 6 krajów, 10 okręgów autonomicznych, 50 obwodów, w tym jeden autonomiczny, 2 miasta wydzielone) o prezydenckim systemie rządów; I 1918-25 XII 1991 p.n. Ros. FSRR, od 30 XII 1922 w składzie ZSRR, od 12 VI 1990 suwerenna, od 17 IV 1992 używa 2 równorzędnych nazw Rosja i Federacja Rosyjska. Współtwórczyni (wraz z Białorusią i Ukrainą) utworzonej 8 XII 1991 Wspólnoty Niepodległych Państw.

Zgodnie z konstytucją, zaaprobowaną w referendum z 12 XII 1993, głową państwa jest prezydent wybierany w wyborach powszechnych na kadencję 4-letnią; prezydent ma szerokie uprawnienia w zakresie władzy ustawodawczej i wykonawczej (jest m.in. gwarantem konstytucji, praw i swobód obywatelskich, nacz. dowódcą sił zbrojnych oraz arbitrem w sprawach między władzą centr. i regionalną).

Organem władzy ustawodawczej jest 2-izbowy parlament — Zgromadzenie Federalne, składający się z izby wyższej — Rady Federacji i izby niższej — Dumy Państwowej. W skład Rady Federacji wchodzi 178 czł. (po 2 przedstawicieli z każdego z 89 podmiotów federacji: po 1 reprezentancie władzy ustawodawczej i wykonawczej). Duma Państw. składa się z 450 deputowanych wybieranych na 4-letnią kadencję w wyborach powszechnych (225 mandatów zostaje obsadzonych w okręgu federalnym na podstawie systemu proporcjonalnego z list partyjnych, 225 — w okręgach 1-mandatowych). Zgodnie z dekretem prezydenta z 12 X 1993 wybory do Zgromadzenia Nar. na pierwszą 2-letnią kadencję przeprowadzono 12 XII 1993; następne wybory na 4-letnią kadencję do obu izb parlamentarnych odbyły się 17 XII 1995.

Organem władzy wykonawczej jest rząd, na którego czele stoi przewodniczący (premier) powoływany przez prezydenta w uzgodnieniu z Dumą Państw.; członków rządu mianuje prezydent na wniosek premiera. Republiki wchodzące w skład Federacji Ros. mają własne konstytucje i organy władzy ustawodawczej oraz wykonawczej.

SYSTEM PARTYJNY I ZWIĄZKOWY. Wielopartyjny system polit. Federacji Ros. ukształtował się w okresie rozpadu komunizmu i ZSRR na przeł. lat 80. i 90.; w wyborach do Dumy Państw. 17 XII 1995 najwięcej miejsc uzyskały: Komunist. Partia Federacji Ros. (KPFR), blok Nasz Dom-Rosja, Liberalno-Demokr. Partia Rosji (LDPR), ruch Jabłoko oraz Agrarna Partia Rosji (APR). Działająca od 1993 pod przewodnictwem G.A. Ziuganowa KPFR kontynuuje tradycje rozwiązanej 1991 Komunist. Partii Ros. FSRR; krytykuje transformację polit. i gosp. w Rosji oraz opowiada się za integracją byłych rep. sowieckich w nowy związek; 1996 wokół KPFR zjednoczyły się inne partie i ugrupowania komunist. tworząc Związek Nar.-Patriotyczny. W 1995 powstał centroprawicowy blok Nasz Dom-Rosja W.S. Czernomyrdina; blok opowiada się za kontynuacją reform rynkowych, poparciem dla rodzimych producentów, stabilizacją rubla, a także za konsekwentnym zwalczaniem przestępczości. Skrajnie nacjonalistyczna LDPR, zał. 1990 przez W.W. Żyrinowskiego domaga się od państwa „polityki dla Rosjan” i przywrócenia Imperium Ros. w granicach z 1914; Żyrinowski jest zwolennikiem autorytarnej władzy prezydenta. W 1995 z przekształcenia bloku Jawliński-Bołdyriew-Łukin (zał. 1993) powstał centrowy ruch Jabłoko (przewodn. G.A. Jawlinski); Jabłoko opowiada się za kontynuacją polityki rynkowych reform gosp., krytycznie odnosi się do ustroju prezydenckiego wprowadzonego przez konstytucję z 1993. Utworzona 1993 APR (przewodn. M. Łapszyn) skupia gł. biurokrację kołchozową i sowchozową; działa na rzecz utrzymania „socjalistycznych stosunków na wsi" i ograniczeń w obrocie ziemią; APR weszła do Związku Nar.-Patriotycznego. Z pozostałych ugupowań i partii polit. o większym znaczeniu do Dumy po wyborach 1995 dostały się: Władza w Ręce Ludu — blok wyborczy złożony z ugrupowań komunist. i nacjonalistycznych (przewodn. N.I. Ryżkow); Kongres Wspólnot Ros. — zał. 1994 blok partii nacjonalist. i lewicowych (na czele D. Rogozin); Kobiety Rosji — blok wyborczy skupiający organizacje kobiece (przewodn. A. Fiedułowa); Naprzód Rosjo — ruch społ.-polit. zał. 1995 (przewodn. B. Fiodorow). Poza Dumą działa zał. 1995 blok Demokr. Wybór Rosji (przewodn. J.T. Gajdar); ugrupowanie postuluje zdecydowaną kontynuację reform rynkowych, prywatyzację przemysłu i ziemi, zrównoważony budżet, a w polityce zagr. obronę interesów ros. przy dobrej współpracy z Zachodem. W 1997 powstały partie reprezentujące interesy armii: Ros. Partia Nar.-Republ. (przewodn. A.I. Lebied) oraz Ruch Wsparcia Armii (p.o. przewodn. W.I. Iljuchin), które domagają się zwiększenia nakładów na siły zbrojne; 1998 powstała centrowa, proreformatorska partia Ojczyzna z J.M. Łużkowem na czele.

W zał. 1992 Federacji Niezależnych Związków Zaw. Rosji (przewodn. M.W. Szmakow) zrzeszonych jest 65 mln pracowników.

---