WPROWADZENIE DO PROBLEMATYKI PRAWA CYWILNEGO

(pojęcie, przedmiot, zakres i struktura prawa cywilnego)

Prawo cywilne jest gałęzią prawa prywatnego, której przedmiotem regulacji są głównie stosunki o charakterze majątkowym, a także niemajątkowym pomiędzy równorzędnymi podmiotami (osobami fizycznymi, osobami prawnymi i tzw. „ułomnymi” osobami prawnymi), które to podmioty charakteryzuje w stosunkach cywilnoprawnych autonomia woli.

Prawo cywilne jest w Polsce prawem skodyfikowanym - podstawowym źródłem prawa cywilnego jest bowiem Kodeks cywilny - ustawa z dnia 23 kwietnia 1964, obowiązująca od 1 stycznia 1965.

Normy prawa cywilnego wyróżniają się spośród innych norm prawnych zwłaszcza tym, że regulują stosunki między autonomicznymi podmiotami. Oznacza to, że nie występuje charakterystyczny dla prawa publicznego stosunek podporządkowania jednego podmiotu innemu podmiotowi. Ze stosunków cywilnoprawnych wynika więc zasada autonomiczności podmiotów, która oznacza, iż samodzielnie kształtują one relacje między sobą.

Przedmiotem regulacji cywilnoprawnej są następujące stosunki społeczne:

1. stosunki majątkowe mające za przedmiot interes natury ekonomicznej, do których należą:

• stosunki własnościowe w szerokim tego słowa znaczeniu, dotyczące korzystania z rzeczy i innych dóbr (np. własność, użytkowanie i inne);

• stosunki polegające na wymianie dóbr i usług (np. sprzedaż, zamiana, darowizna).

2. stosunki niemajątkowe mające za przedmiot dobra nie przedstawiające bezpośredniej wartości ekonomicznej (np. dobra osobiste człowieka, jak zdrowie, wolność, prywatność itp.).

Prawo cywilne można podzielić na następujące działy:

• część ogólna - dotyczącą zasad oraz instytucji wspólnych całemu prawu cywilnemu;

• prawo rzeczowe - zawierające normy prawa regulujące prawa majątkowe o charakterze bezwzględnym, skuteczne erga omnes (wobec wszystkich), a odnoszące się do rzeczy;

• prawo zobowiązań - zawierające normy prawa regulujące prawa majątkowe o charakterze względnym, skuteczne wobec indywidualnie oznaczonych podmiotów; podzielone na część ogólną i szczegółową;

• prawo spadkowe - zawierające normy prawne dotyczące przejścia majątku po zmarłym na inne podmioty prawa;

• prawo rodzinne - reguluje stosunki majątkowe i niemajątkowe między małżonkami, rodzicami i dziećmi, oraz innymi krewnymi i powinowatymi (uregulowane w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym z 1964r.);

• prawo własności intelektualnej i przemysłowej - zwane prawem na dobrach niematerialnych, które reguluje majątkowe i niemajątkowe prawa podmiotowe do oryginalnego, niematerialnego wytworu umysłu ludzkiego (utworu, wynalazku, wzoru użytkowego, projektu racjonalizatorskiego itp.);

• prawo handlowe - ujęte w Kodeksie spółek handlowych z 2001r.; regulujące sytuację prawną podmiotów (przedsiębiorców) uczestniczących w obrocie gospodarczym (a więc profesjonalne stosunki gospodarcze), do których - na mocy art. 2 KSH - w sprawach nieunormowanych stosuje się wprost przepisy KC.

Status samodzielnej gałęzi prawa uzyskało natomiast^∗:

• prawo pracy - uregulowane w Kodeksie pracy z 1974r., mające przede wszystkim za przedmiot kwestie związane ze stosunkiem pracy (dobrowolnym podjęciem przez pracownika zobowiązania do osobistego i odpłatnego świadczenia pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem oraz w miejscu i czasie wyznaczonym przez pracodawcę), do którego w kwestiach nieunormowanych w KP stosuje się odpowiednio - na mocy art. 300 KP - a nie wprost przepisy KC; prawo pracy zawiera także szereg norm o charakterze publicznoprawnym;

Najważniejsze zasady prawa cywilnego:

1. Zasada uznania i ochrony osobowości każdego człowieka w równej mierze (zdolność prawna i ochrona dóbr osobistych);

2. Zasada pełnej i równej ochrony mienia (zwłaszcza prawa własności);

3. Zakaz nadużywania prawa podmiotowego (art. 5 KC);

4. Zasada autonomii woli i związania z nią zasada swobody umów (art. 353¹KC);

5. Zasada ochrony zaufania i interesu słabszej strony (zwłaszcza konsumenta, osoby trzeciej w dobrej wierze);

6. Zasada cywilnej odpowiedzialności za długi (całym majątkiem a nie osobiście) i za szkodę (każda szkoda powinna być naprawiona przez przywrócenia stanu poprzedniego lub zapłatę odszkodowania).

POJĘCIE I STRUKUTRA STOSUNKU CYWILNOPRAWNEGO:

Pojęcie:

To stosunek społeczny uregulowany przez normy prawa cywilnego tj. ustanowiona w przepisach prawnych więź o charakterze powinnościowym między ludźmi lub utworzonymi przez nich organizacjami uznanymi przez normę prawną za podmioty prawa, polegająca na tym,
że podmioty te mają - w określonej sytuacji - wobec siebie wynikające z dyspozycji normy prawnej uprawnienia i obowiązki, których realizacja jest zagwarantowana przez państwo.

Cechy:

-formalna równość (równorzędność) tych podmiotów (tj. brak podporządkowania charakterystycznego dla stosunku administracyjnoprawnego),

-w szerokim zakresie są one kształtowane decyzjami samych podmiotów występujących
w danym stosunku (np. swoboda zawierania umów, kształtowania treści stosunku zobowiązaniowego - art. 353¹ KC).

Struktura:

W każdym stosunku cywilnoprawnym można wyodrębnić następujące elementy:

a) podmiot

art. 1 KC „kodeks niniejszy reguluje stosunki cywilnoprawne między osobami fizycznymi
i osobami pranymi”

Podmiotowość prawna jest cechą normatywną tzn. o uznaniu za podmiot praw i obowiązków decyduje norma prawna:

• osoba fizyczna: art. 8 KC każdy człowiek od chwili urodzenia ma zdolność prawną (tj. zdolność do bycia podmiotem praw i obowiązków wynikających ze stosunków cywilnoprawnych); wśród osób fizycznych szczególnej ochronie prawnej podlega konsument (art. 22¹ KC), dokonujący czynności prawnej
  z profesjonalistą (przedsiębiorcą - zob. 43¹ KC),

• osoba prawna - jeżeli przepis szczególny tak stanowi (państwowe
  i samorządowe osoby prawne: SP, gmina, powiat, województwo,
  pp; korporacyjne i fundacyjne: KSH o sp. z o.o., S.A.; fundacje),

• tzw. „ułomne (niepełne) osoby” (art. 33¹KC: Do jedn. org. niebędących osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną, stos się odpowiednio przepisy o osobach prawnych) osobowe spółki pr. handlowego (jawna, partnerska, komandytowa i k. a. art. 8 KSH spółka osobowa może
  we własnym imieniu nabywać prawa zaciągać zobowiązania, pozywać i być pozywaną, a także prowadzi przedsiębiorstwo pod własną firmą.

W każdym stosunku prawnym występują co najmniej dwie osoby. Należy jednak odróżniać kategorię podmiotów tego stosunku od stron w nim uczestniczących). Po 1 stronie może bowiem występować jeden lub wiele podmiotów, natomiast strony zazwyczaj są dwie: uprawniona i zobowiązana (wyj. to spółka cywilna, w której jest więcej niż dwóch wspólników)

Przykład: umowa sprzedaży samochodu przez małżonków zawarta z X (dwie strony: kupujący i sprzedający, ale trzy podmioty: maż, żona, X)

b) przedmiot:

To zachowanie się ludzi dozwolone, nakazane czy zakazane - w zależności od treści stosunku (np. w stosunku zlecenia przyjmujący zlecenie jest obowiązany dokonać określonej czynności prawnej dla zamawiającego - art. 734 KC), ale także pewne obiekty materialne których to zachowanie ludzkie dotyczy (np. rzeczy art. 45 KC), czy twory konwencjonalne (np. utwory literackie, naukowe czy artystyczne albo wynalazki).

W odróżnieniu od podmiotu, przedmiot nie może mieć żadnych praw i obowiązków. Kategoria ta pełni funkcję pomocniczą, ułatwia bowiem regulację treści stosunku prawnego.

c) uprawnienia i obowiązki (treść)

Cechą stosunku cywilnoprawnego jest korelatywność (sprzężenie) uprawnień i obowiązków stron danego stosunku. Uprawnieniu jednej strony stosunku prawnego zawsze towarzyszy bowiem obowiązek drugiej strony.

Kategorią nadrzędną wobec uprawnienia jest prawo podmiotowe - czyli wiązka uprawnień,
za pomocą której w prawie cywilnym określa się sytuację prawną podmiotu uprawnionego).

Korelatywność uprawnień (prawa podmiotowego) i obowiązków nie oznacza, że zawsze
1 podmiot jest wyłącznie uprawniony, a drugi wyłącznie zobowiązany (tzw. stosunki proste, np. stosunek zobowiązaniowy powstały na mocy deliktu). Zdecydowana większość stosunków prawnych to te, w których ten sam podmiot jest zarazem uprawniony
i zobowiązany (tzw. stosunki złożone, np. sprzedawca obowiązany jest przenieść na kupującego własność i wydać mu rzecz oraz uprawniony do żądania jej odbioru i zapłaty ceny).

ZDARZENIA CYWILNOPRAWNE

Pojęcie:

To fakty (okoliczności), z którymi hipotezy norm wiążą określone w dyspozycjach norm konsekwencje cywilnoprawne tj. powstanie, zmianę lub ustanie stosunku cywilnoprawnego albo skutki w sferze podmiotowości cywilnoprawnej (np. urodzenie się dziecka powoduje powstanie zdolności prawnej).

Klasyfikacja zdarzeń cywilnoprawnych:

• zdarzenia w ścisłym tego słowa znaczeniu (tj. zdarzenia niezależne od woli ludzkiej: np. upływ czasu, urodzenie, śmierć, pożar) i działania (zachowanie się człowieka, które jest wynikiem jego nieskrępowanej woli; do tej kategorii zalicza się również zaniechanie - powstrzymanie się od działania),

• działania dzielą się na czynności zmierzające do wywołania skutków prawnych oraz czyny.

Wśród czynności zmierzających do wywołania skutków prawnych wyróżnia się:

• czynności prawne (wraz z ich koniecznym składnikiem jakim jest oświadczenie woli; patrz pkt 3),

• orzeczenia sądowe,

• akty administracyjne.

Do zdarzeń cywilnoprawnych zalicza się tylko orzeczenia sądowe o charakterze konstytutywnym (tzw. prawokształtujące). Do tej kategorii zalicza się:

1. prawomocne orzeczenie stwierdzające obowiązek złożenia oświadczenia woli zastępujące te oświadczenia (art. 64 KC),

2. orzeczenia wydawane na podstawie szczególnych upoważnieni ustawowych (np. art. 210 i n. KC - kompetencja sądu do zniesienia współwłasności).

Odrębną kategorię (nie zaliczaną do zdarzeń cywilno prawnych) stanowią orzeczenia
o charakterze deklaratoryjnym, stwierdzające jedynie istniejący stan prawny.

Przez akt administracyjny rozumie się jednostronne oświadczenie organu administracji publicznej określające władczo na podstawie ustawy, lub przepisów wydanych z jej upoważnienia, sytuację prawną konkretnego adresata w konkretnej sprawie (np. decyzja
o wywłaszczeniu nieruchomości). Akty te mogą samodzielnie powodować powstanie, zmianę lub ustanie stosunku prawnego (tzw. akt bezpośredni; przykład jak wyżej) lub też stanowić jedynie ich przesłankę (np. zezwolenie na nabycie nieruchomości przez cudzoziemca).

Czynami - które dzielą się na czyny bezprawne i zgodne z prawem - nazywa się te działania, z którymi norma prawna łączy określony skutek prawny niezależnie od tego, czy wola osoby działającej była skierowana na jego wywołanie.

Czynami bezprawnymi są wszelkie zachowania (działania i zaniechania) sprzeczne z normą prawną, zasadami współżycia społecznego, a nawet zasadami obowiązującymi w danym zawodzie (np. lekarz - zasady sztuki lekarskiej). Klasycznym przykładem tego typu zdarzeń są delikty (czyny niedozwolone) rodzące deliktową odpowiedzialność za szkodę.
Do klasy czynów zgodnych z prawem zalicza się te działania, które nie należą do grupy czynności zmierzających do wywołania skutków prawnych, ani nie są czynami bezprawnymi.

W tej grupie wyróżnia się:

• przejawy woli podobne do oświadczeń woli, a różniące się od nich tym, że skutek prawny następuje niezależnie od woli działającego (np. wezwanie dłużnika do wykonania zobowiązania - art. 455 KC oraz tak zwane uznanie niewłaściwe roszczenia),

• zawiadomienia o pewnych zdarzeniach (np. zawiadomienie sprzedawcy przez kupującego o wadach fizycznych rzeczy - art. 563 KC)

• czynności czysto faktyczne (realne) - zmierzające do osiągnięcia skutku prawnego z którym ustawa łączy następstwa prawne (np. znalezienie
  rzeczy - art.183 KC).

OŚWIADCZENIE WOLI

To takie zachowanie człowieka, które wyraża dostatecznie zamiar (wolę) wywołania skutku prawnego, tj. ustanowienia, zmiany lub zniesienia stosunku cywilnoprawnego. Według art. 60 KC „... wola osoby dokonującej czynności prawnej wyrażona przez każde zachowanie się tej osoby, które ujawnia jej wole w sposób dostateczny, w tym również przez ujawnienie tej woli w postaci elektronicznej (oświadczenie woli)”.

Na oświadczenie woli składa się:

• akt woli (tzw. wola wewnętrzna - proces powstawania decyzji),

• przejaw (oświadczenie) woli (tzw. wola zewnętrzna) - uzewnętrznienie tej decyzji.

W doktrynie wysuwane były różne koncepcje rozwiązania problematyki niezgodności pomiędzy aktem a przejawem woli.

1. teoria woli - XIX w. Koncepcja szkoły pandektystów niemieckich (Savigny), nakazująca rozstrzygać wątpliwości na korzyść aktu woli; w razie sprzeczności czynności prawna była bezwzględnie nieważna,

2. teoria oświadczenia - decydujący walor miała treść złożonego oświadczenia (tak jak było ono rozumiane przez typowego człowieka),

3. teoria zaufania - XX w. Koncepcja zakładająca, iż w razie niezgodności woli wewnętrznej z jej przejawem decydujące znaczenie przypisywać temu ostatniemu elementowi tylko wtedy, gdy wymaga tego wzgląd na zaufanie odbiorcy oświadczenia woli
   (np. testament).

Obecnie w nauce polskiej dominuje pogląd, że decydujące znaczenie ma właśnie oświadczenie woli. Rozstrzygnięcie konfliktu na korzyść elementu aktu woli może mieć miejsce tylko w przypadkach przewidzianych przez ustawę (np. testament - art. 948 KC). Pogląd ten opiera się na założeniu, iż prawo wiąże skutki prawne przede wszystkim z zachowaniem się człowieka, a tylko wyjątkowo uwzględnia pewne elementy psychiczne nie ujawnione na zewnątrz (odmiennie Z. Radwański - w tzw. nurcie obiektywizującym na podstawie
art.65 KC).

Od oświadczeń woli należy odróżniać:

1. oświadczenia wiedzy - np. zawiadomienie o wadzie fizycznej rzeczy,

2. przejawy uczuć - np. przebaczenie.

Maja one wprawdzie charakter zdarzeń prawnych wywołujących skutki prawne, ale określonych w ustawie i niezależnie od woli podmiotu działającego.

CZYNNOŚCI PRAWNE:

Należą one do kategorii zdarzeń cywilnoprawnych o najwyższej doniosłości prawnej. Podstawowym fundamentem, na którym wznosi się ich jurydyczna konstrukcja, jest uznanie przez porządek prawny - w wyznaczonych przez siebie granicach - zasada autonomii (swobody) kształtowania swoimi decyzjami stosunku prawnego przez podmiot dokonujący czynności prawnej. Jej zakres zależy od ustroju społeczno-gospodarczego, leżącego u podstaw danego systemu prawnego oraz od sfery stosunków i typu czynności prawnej. W zakresie obligacyjnych (zobowiązaniowych) stosunków prawnych art. 353¹ KC (strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości-naturze stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego) polski porządek prawny w pełni akceptuję zasadę swobody w zakresie zawierania umów, doboru kontrahenta i kształtowania jej treści. Ograniczenie autonomii stron w zakresie kształtowania swoich stosunków prawnych następuje jednak w innych działach prawa cywilnego (prawo rzeczowe, spadkowe czy rodzinne) oraz jednostronnych czynności prawnych - tzw. zasada numerus clausus dopuszczonych przez prawo typów
czynności prawnych).

Pojęcie:

CZYNNOŚĆ PRAWNA to stan faktyczny, w skład którego wchodzi co najmniej jedno oświadczenie woli, stanowiące uzewnętrznioną decyzję podmiotu prawa cywilnego wywołania określonych skutków prawnych, z którym to stanem faktycznym ustawa wiąże skutki wyrażone w tym oświadczeniu, a także skutki prawne oświadczeniem woli nie objęte, lecz wynikające z ustawy, zasad współżycia społecznego lub ustalonych zwyczajów (por. art. 56 KC).

Zatem treść stosunku prawnego ukształtowanego w następstwie dokonania czynności prawnej może być znacznie bogatsza od treści oświadczenia woli.

Z punktu widzenia gospodarczego najważniejszym rodzajem czynności prawnej jest umowa (zgodne oświadczenia woli dwóch lub więcej stron). Jakkolwiek oświadczenie woli stanowi substrat (rdzeń) każdej czynności prawnej, to niekiedy do jej dokonania potrzebne są jeszcze inne elementy przewidziane przez prawo (np. do ustanowienia hipoteki potrzebna jest umowa między właścicielem nieruchomości a wierzycielem oraz konstytutywny wpis do księgi wieczystej).

Nie są czynnościami prawnymi:

• zachowania o charakterze grzecznościowym (np. do obudzenia pasażera
  w pociągu) bowiem ich celem nie spowodowanie skutków sankcjonowanych przez prawo,

• czynności procesowe dokonywane w toku postępowania przed
  sądem - reguluje je procesowe prawo cywilne (wyj. to czynności procesowe
  o charakterze materialnym - np. ugoda - do których zastosowanie mają zarówno przepisy prawa procesowego, jak i materialnego).

KLASYFIKACJA CZYNNOŚCI PRAWNYCH

1. Jednostronne, dwustronne (umowy) i uchwały

Do dokonania jednostronnej czynności prawnej wystarcza oświadczenie woli tylko jednej strony (np. testament, wypowiedzenie stosunku prawnego, porzucenie rzeczy, przyjęcie
i odrzucenie spadku), umowy zaś dochodzą do skutku przez zgodne oświadczenie woli
co najmniej dwóch stron (np. sprzedaż, spółka, darowizna). Uchwały natomiast dochodzą do skutku w drodze jednostronnych oświadczeń woli i nie wymagają ich całkowitej zgodności,
a jedynie odpowiedniego quorum (większości).

2. Między żyjącymi (inter vivos) oraz na wypadek śmierci (mortis scausa)

Skuteczność tych drugich jest zależna od śmierci osoby, która czynności dokonała a korzyść
z niej może odnieść tylko osoba, która w chwili tej śmierci istnieje. System prawny konstruuje jedynie nieliczne typy tych czynności (np. testament, umowa o zrzeczenie się dziedziczenia).Wszystkie zaś pozostałe to czynności inter vivos.

3. Zobowiązujące, rozporządzające oraz zobowiązująco - rozporządzające (o podwójnym skutku)

Czynność prawna zobowiązująca powiększą pasywa osoby jej dokonującej (osoba ta zobowiązuje się względem innej osoby do świadczenia - działania lub zaniechania - na jej rzecz). Czynności te dzielą się na jednostronnie albo dwustronnie zobowiązujące
(w zależności od tego czy zobowiązana jest jedna lub obie strony stosunku prawnego). Zdecydowana większość tego typu czynności będzie jednak prowadzić w przyszłości do rozporządzenia (wyjątek to np. umowa o przechowanie, której treścią jest zobowiązanie się przechowawcy do czuwania nad oddaną rzeczą).

Czynność prawna rozporządzająca - jej celem i bezpośrednim skutkiem jest przeniesienie (np. przelew), obciążenie, ograniczenie (np. ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego) albo zniesienie istniejącego już prawa majątkowego (np. porzucenie lub zrzeczenie się własności rzeczy ruchomej). Prowadzi ona zatem do zmniejszenia ogólnego stanu aktywów.

Czynności zobowiązująco - rozporządzające (o 2-jnym skutku) wywołują skutek rozporządzający bez potrzeby dokonania odrębnej czynności prawnej. Tak więc wg art. 155, 510 i 1052 KC umowa sprzedaży, zamiany, darowizny lub inna umowa zobowiązująca do przeniesienia własności rzeczy oznaczonej, co do tożsamości albo do przeniesienia wierzytelności albo do zbycia spadku pociąga za sobą równocześnie przeniesienie prawa, jeżeli przepis szczególny lub strony inaczej nie postanowiły. W KC zwyciężyła zatem koncepcja francuska w przeciwieństwie do niemieckiej, która wymaga dwóch kolejnych etapów tj. umowy zobowiązującej i następującej po niej umowy rozporządzającej.
Ze względu na dyspozytywny (względnie obowiązujący) charakter ww. przepisów w prawie polskim dopuszczalne jest jednak zastosowanie modelu niemieckiego.

4. Przysparzające

Czynności, których skutkiem (zamierzonym przez składającego oświadczenie woli) jest przysporzenie korzyści majątkowej innej osobie. Owa korzyść może polegać na zwiększeniu aktywów tej osoby (np. nabycie prawa) lub na zmieszeniu jej pasywów (np. zwolnienie
z długu) - korzyść prawna. Nie chodzi tu natomiast o korzyść gospodarczą (np. sprzedaż towaru poniżej ceny rynkowej stanowi przysporzenie w postaci nabycia prawa własności).

5. Kauzalne (przyczynowe) i abstrakcyjne (oderwane)

Czynność kauzalna to taka, której ważność zależy od istnienia podstawy prawnej przysporzenia (tzw. causy), która ma za zadanie wyjaśnić dlaczego ktoś dokonuje przysporzenia. W polskim systemie prawnym zasadą jest kauzalność czynności prawnych, tylko nieliczne zaś maja charakter abstrakcyjny (oderwane od swej causy; np. przekaz, weksel i czek). Tradycyjnie wyróżnia się następujące trzy typy causy:

1. causa obligandi vel acquirendi - celem jest nabycie prawa lub innej korzyści przed dokonującego czynności prawnej (np. sprzedaż),

2. causa solvendi - celem jest zwolnienie się od obowiązku ciążącego na osobie dokonującej przysporzenia (np. zapłata długu),

3. causa donandi - przysporzenie następuje nieodpłatnie (np. darowizna).

6. Odpłatne i nieodpłatne

Czynność jest odpłatna, jeżeli strona która dokonała przysporzenia, otrzymuje lub ma otrzymać w zamian za nie jego ekwiwalent (korzyść majątkową). Czynności te można podzielić na:

• zawsze odpłatne (np. sprzedaż, najem, dzieło),

• zawsze nieodpłatne (np. darowizna, użyczenie),

• zależne od woli stron (np. pożyczka, zlecenie, przechowanie).

ZDOLNOŚĆ DO CZYNNOŚCI PRAWNYCH

Pojęcie:

Jest to zdolność do tego aby za pomocą własnego działania lub zaniechania (czynności prawnej nabywać prawa i zaciągać zobowiązania.

Zakres zdolności do czynności prawnych w przypadku osób prawnych jest zbieżny z ich zdolnością prawną i nie podlega ograniczeniom. Osoba fizyczna zaś może:

1. nie mieć zdolności do czynności prawnych - nie mają zdolności do czynności prawnych osoby, które nie ukończyły lat 13 oraz osoby ubezwłasnowolnione całkowicie art.12 KC. Ubezwłasnowolnioną całkowicie może być osoba, która ukończyła lat 13, jeżeli w skutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swym postępowaniem art.13§ 1 KC. Dla osoby tej ustanawia się opiekę jeżeli nie pozostaje ona jeszcze pod władzą rodzicielską. W przypadku dokonania czynności prawnej przez osobę, która nie ma zd. do cz. pr. jest ona bezwzględnie nieważna (art.14§ 1 KC), chyba że zawarła umowę należącą do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego. Wówczas staje się ona ważna z chwilą jej wykonania, o ile nie pociąga za sobą rażącego pokrzywdzenia osoby niezdolnej do czynności prawnej (art.14§ 2 KC) - tak zwana konwalidacja (uzdrowienie) nieważnej czynności prawnej lub warunkowa kompetencja do jej dokonania.

2. mieć ograniczoną zdolność do czynności prawnych - ograniczoną zdolność do czynności prawnych maja osoby, które ukończyły 13 lat a nie ukończyły lat 18, osoby ubezwłasnowolnione częściowo (art.15 KC), oraz osoby, dla których sąd ustanowił doradcę tymczasowego. Warto jednak dodać,
   że małoletni uzyskuje pełnoletność przez zawarcie związku małżeńskiego. Ubezwłasnowolnionym częściowo może być osoba pełnoletnia z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych w szczególności pijaństwa lub narkomanii, jeżeli jej stan nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzeba jest pomoc
   do prowadzenia jej spraw. Dla osoby tej ustanawia się kuratelę. Mając na uwadze rodzaj czynności prawnych ograniczony w zdolności do czynności prawnych:

• może sam dokonywać czynności prawnych, ale za zgodą przedstawiciela ustawowego. W przypadku braku jego zgody, czynność prawna zobowiązująca lub rozporządzająca (art.17 KC) oraz jednostronna czynność prawna
  (art. 19 KC) jest bezwzględnie nieważna, w przypadku zaś umowy jej ważność zależy od jej potwierdzenia przez tego przedstawiciela (art.18§ 1 KC) lub od jej potwierdzenia przez osobę ograniczoną w zd. do cz. pr., po uzyskaniu przez nią pełnej zd. cz. pr. (art.18§ 2 KC). Do czasu potwierdzenia tej czynności czynność prawna ma charakter „niezupełny, kulejący”
  (tzw. negotium claudicans) i utrzymuje się w stanie niepewności
  (tzw. bezskuteczność zawieszona). Innymi słowy kontrahent może wyznaczyć przedstawicielowi ograniczonego odpowiedni termin do potwierdzenia umowy, po upływie którego czynność będzie uważana od początku
  za nieważną. Do tego momentu kontrahent pozostaje związany umową i nie może powołać się na jej nieważność (art.18§ 3 KC).

• traktowany jest jak osoba niezdolna do czynności prawnych (sporządzić
  i odwołać testament tylko osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych - art. 944 KC

• traktowany jest jak osoba mająca pełna zdolność do czynności prawnych. Dotyczy to przede wszystkim czynności nie mających charakteru zobowiązującego i rozporządzającego (argumentum a contrario z art. 17 KC) oraz w wypadkach wyraźnie wskazanych w ustawie, takich jak: art. 20 KC (umowy powszechnie zawierane w drobnych bieżących sprawach życia codziennego), art. 21 KC (rozporządzać swoim zarobkiem, o ile sąd opiekuńczy z ważnych powodów nie postanowi inaczej), art. 22 KC
  (w zakresie czynności prawnych dotyczących przedmiotów majątkowych oddanych do swobodnego użytku przez przedstawiciela ustawowego),
  art. 22 § 3 KP (w zakresie nawiązania stosunku pracy oraz dokonywania dotyczących tego stosunku czynności prawnych, z zastrzeżeniem jednak,
  że jeżeli stosunek pracy sprzeciwia się dobru tej osoby, to jej przedstawiciel może za zezwoleniem sądu opiekuńczego go rozwiązać).

3. mieć pełna zdolność do czynności prawnych - pełna zdolność do czynności prawnych przysługuje osobom pełnoletnim (w skutek osiągnięcia 18 - tego roku życia lub w skutek zawarcia małżeństwa), jeżeli nie zostały one ubezwłasnowolnione i nie ustanowiono dla nich doradcy tymczasowego
   (art. 11 KC).

O zakresie zdolności do czynności prawnych osoby fizycznej decyduje zatem określona kategoria zdarzeń prawnych, takich jak:

1. wiek

2. ubezwłasnowolnienie

3. zawarcie przez małoletniego związku małżeńskiego

4. ustanowienie w toku postępowania o ubezwłasnowolnienie, na czas jego trwania, tzw. doradcy tymczasowego dla osoby, która ma być ubezwłasnowolniona

W przypadku zaś osoby prawnej zdolność do czynności prawnych jest korelatem zdolności prawnej (zatem może ja mieć tylko w pełnym zakresie).

TREŚĆ CZYNNOŚCI PRAWNEJ

1. Pojęcie:

Przez treść czynności prawnej należy rozumieć zawarte w oświadczeniu woli postanowienia określające skutki dokonywanej czynności. Zgodnie z art. 56 KC należy jednak pamiętać, że czynność prawna wywołuje nie tylko skutki wyrażone w oświadczeniu woli, lecz również te, które wynikają z:

• ustawy,

• z zasad współżycia społecznego

• i z ustalonych zwyczajów.

Zatem treść stosunku prawnego ukształtowanego w następstwie dokonania czynności prawnej może być znacznie bogatsza od treści oświadczenia woli.

2. Swoboda kształtowania treści:

Czynność prawna należy do kategorii zdarzeń cywilnoprawnych o najwyższej doniosłości prawnej. Podstawowym fundamentem, na którym wznosi się jej jurydyczna konstrukcja, jest uznanie przez porządek prawny - w wyznaczonych przez siebie granicach - zasada autonomii (swobody) kształtowania swoimi decyzjami treści stosunku prawnego przez podmiot dokonujący czynności prawnej. Jej zakres zależy od ustroju społeczno-gospodarczego, leżącego u podstaw danego systemu prawnego oraz od sfery stosunków i typu czynności prawnej.

W zakresie obligacyjnych (zobowiązaniowych) stosunków prawnych (art. 353¹ KC: strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości-naturze stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego) polski porządek prawny w pełni akceptuję zasadę swobody w zakresie zawierania umów, doboru kontrahenta i kształtowania jej treści. Zasada swobody kształtowania treści czynności prawnej - w zakresie umów zobowiązujących - sięga tak dalece, że pozwala podmiotom prawa cywilnego nie stosować się do ustalonych w przepisach prawnych typów czynności prawnych (tzw. WZORZEC KOMPETENCJI GENERALNEJ).

Zasada swobody kształtowania treści czynności prawnej nie obowiązuje jednak na gruncie pozostałych umów oraz jednostronnych czynności prawnych. Uznaje się tu bowiem za ważne tylko czynności prawne mieszczące się w ramach określonych w ustawie typów (tzw. WZORZEC KOMPETENCJI SZCZEGÓLNEJ; zasada numerus clausus dopuszczonych przez prawo typów czynności prawnych). Taki charakter mają przede wszystkim umowy:

• z zakresu prawa rzeczowego (jako kreujące prawa podmiotowe bezwzględne),

• prawa spadkowego,

• odnoszące się do stosunków majątkowo-małżeńskich,

• czy też tworzące spółki

oraz wspomniane już wcześniej jednostronne czynności prawne.

3. Ograniczenia swobody kształtowania treści czynności prawnej oraz skutki ich naruszenia:

Zakres dopuszczalności treści czynności prawnej ograniczony jest regułami typu ogólnego, które można usystematyzować według typologii opartej na ustawie (patrz też art. 56 KC):

1. prawa przyrody (art. 387 § 1 KC) - umowa o świadczenie niemożliwe (tzw. pierwotna niemożliwość świadczenia) jest nieważna (np. zobowiązanie się do skoku na księżyc, czy też do tego aby jutro wzeszło słońce);

2. ustawa (normy bezwzględnie wiążące oraz semiimperatywne) - sprzeczność z tego rodzaju normą prawną zawartą w ustawie powoduje nieważność czynności prawnej (art. 58 § 1 KC);

3. obejście ustawy (in fraudem legis) - traktowane na równi z czynnościami sprzecznymi z ustawą są czynności wprawdzie bezpośrednio nie objęte zakazem prawnym, ale przedsięwzięte w celu osiągnięcia skutku zakazanego przez prawo (art. 58 § 1 KC);

4. zasady współżycia społecznego - powszechnie uznane w kulturze danego społeczeństwa wartości, będące dziedzictwem i składnikiem kultury europejskiej opartej na zasadach demokratycznego państwa prawnego oraz respektującej wolności człowieka; czynność prawna sprzeczna z powyższymi zasadami jest nieważna - art. 58 § 2 KC (np. zmowa licytantów w celu umożliwienia nabycia auta za cenę najniższą).

Naruszenie wspomnianych ograniczeń powoduje - w myśl zasad ogólnych z art. 58 § 1 i 2 KC oraz 387 § 1 KC - bezwzględną nieważność czynności prawnej, poza dwoma wyjątkami przewidzianymi w ustawie, a mianowicie:

• jeżeli właściwy przepis przewiduje inny - aniżeli nieważność - skutek, w szczególności ten, iż na miejsce nieważnych postanowień czynności prawnych wchodzą odpowiednie przepisy ustawy (art. 58 § 1 KC in fine); (np. ustalenie wysokości odsetek na poziome przekraczającym odsetki maksymalne - art. 359 § 2² KC; zob. też art. 359 § 2³ KC);

• jeżeli nieważnością jest dotknięta tylko część czynności prawnej, to pozostaje on w mocy co do pozostałych części, chyba że z okoliczności wynika, że bez postanowień dotkniętych nieważnością czynność nie zostałaby dokonana (tzw. domniemanie utrzymania ważnej części czynności prawnej z art. 58 § 3 KC).

4. Elementy czynności prawnej:

1. Essentialia negotii (elementy przedmiotowo istotne) to ustawowo wyróżnione cechy, według których dokonuje się kwalifikacji konkretnej czynności prawnej do ustawowo wyróżnionych typów czynności prawnej (np. umowa sprzedaży z art. 535 KC: zobowiązanie się jednej strony do przeniesienia własności rzeczy i wydania rzeczy, a drugiej do odebrania rzeczy i zapłaty ceny);

2. Naturalia negotii (elementy nieistotne) to wskazane w ustawie skutki prawne dokonania czynności prawnej określonego typu, których określenie w treści czynności prawnej jest wprawdzie dopuszczalne, ale niekonieczne do tego, aby one nastąpiły (np. przepisy o rękojmi za wady rzeczy sprzedanej z art. 556 i n. KC);

3. Accidentalia negotii (elementy dodatkowe), których zastrzeżenie w treści czynności prawnej - w odróżnieniu od naturalia negotii - stanowi konieczną przesłankę wystąpienia wskazanych w nich skutków prawnych, jednakże - w przeciwieństwie do esentialia negotii - nie określają one cech swoistych dla danego typu czynności prawnej; dzielą się na:

• uregulowane samoistnie (np. warunek; termin; odstępne, wadium, kara umowna itp,);

• uregulowane w ramach określonego typu czynności prawnej (np. zastrzeżenie polecenia w umowie darowizny - art. 893 i n. KC).

5. Warunek i termin jako dodatkowe elementy czynności prawnej:

WARUNEK

Warunek to zawarte w treści czynności prawnej dodatkowe zastrzeżenie, które uzależnia powstanie lub ustanie skutku prawnego od zdarzenia przyszłego i niepewnego (art. 89 KC).

Zdarzenie przyszłe, jest niepewne, gdy strony nie mają wpływu na jego ziszczenie się (np. wybuch wojny, klęska żywiołowa), ale także, wtedy gdy od decyzji jednej lub obu stron zależy jego spełnienie się (np. zawarcie związku małżeńskiego, wybór zawodu). Ten ostatni zwany jest warunkiem potestatywnym.

Warunkiem nie może być objęte zastrzeżenie, które uzależnia skuteczność czynności prawnej od zdarzenia, które na pewno w przyszłości nastąpi (np. jeśli wzejdzie słońce), lub które ziściło się już przed dokonaniem czynności prawnej, a strony o tym nie wiedziały.

Poza warunkiem potestatywnym wyróżnia się także warunek:

• pozytywny (dodatni) - gdy przyszłe i niepewne zdarzenie polega na zmianie istniejącego stanu rzeczy (np. A będzie pił, ożeni się, wyemigruje z kraju);

• negatywny (ujemny) - zakłada utrzymanie się istniejącego stanu rzeczy, czyli niewystąpienie wskazanego w warunku zdarzenia (np. A nie będzie pił, nie ożeni się, nie wyemigruje z kraju);

• bezprawny (wadliwy) - jako warunek niemożliwy, jak również warunek przeciwny ustawie lub zasadom współżycia społecznego (art. 94 KC).

Z punktu widzenia normatywnego najważniejszy jest podział na warunek:

• ZAWIESZAJĄCY - jako zastrzeżenie, które uzależnia powstanie skutków czynności prawnej od zdarzenia przyszłego i niepewnego (np. jeśli wyjdziesz za mąż, dostaniesz posag).

Jeśli warunek zawieszający jest zarazem warunkiem bezprawnym, wówczas cała czynność prawna jest nieważna (art. 94 KC).

• ROZWIĄZUJĄCY - jako zastrzeżenie, według którego skutek czynności prawnej ustaje, jeżeli nastąpi zdarzenie przyszłe i niepewne (np. A wynajmuje pokój B z zastrzeżeniem, że najem ulegnie zakończeniu, jeżeli B się ożeni).

Jeśli warunek rozwiązujący jest zarazem warunkiem bezprawnym, wówczas uważa się go za nie strzeżony (tzn. kreowany przez czynność prawną stosunek prawny utrzymuje się nadal, mimo ziszczenia się takiego warunku) - art. 94 KC in fine.

Ustawa ponadto przewiduje fikcję (nie)ziszczenia się warunku:

• jeżeli strona, której zależy na nieziszczeniu się warunku, przeszkodzi w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego ziszczenia się warunku, następują skutki takie, jak by warunek się ziścił (art. 93 § 1 KC);

• natomiast jeżeli strona, której zależy na ziszczeniu się warunku, doprowadzi w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego do ziszczenia się warunku, następują skutki takie, jak by warunek się nie ziścił (art. 93 § 2 KC).

Ponadto ten, kto ma uzyskać w razie ziszczenia się warunku określone prawo - a więc warunkowo uprawniony - może wykonywać wszelkie czynności zmierzające do zachowania jego prawa (art. 91 KC).

Poza tym art. 92 § 1 KC uznaje za nieważne czynności prawne rozporządzające w zakresie, w jakim udaremniają one lub ograniczają skutek ziszczenia się warunku. Jednakże od tej zasady przewidziane są wyjątki, gdy na podstawie takiego rozporządzenia osoba trzecia działająca w dobrej wierze nabywa prawo lub zostaje zwolniona z zobowiązania (art. 92 § 2 KC).

Zgodnie z art. 90 KC: „ziszczenie się warunku nie ma mocy wstecznej, chyba, że inaczej zastrzeżono”. Zatem jeżeli warunek się ziścił - a strony czego innego w treści czynności prawnej nie zastrzegły - od tego momentu (ex nunc) powstają (przy warunku zawieszającym) albo ustają (przy warunku rozwiązującym) skutki czynności prawnej.

Przyjmuje się, iż zastrzeżenie warunku jest dopuszczalne w każdej czynności prawnej, chyba że:

• ustawa przewiduje wyjątek (np. art. 157 § 1 KC -umowa przenosząca własność nieruchomości nie może być warunkowa ani z zastrzeżeniem terminu);

• albo sprzeciwia się temu właściwość czynności prawnej (np. zawarcie małżeństwa; uchylenie się od skutków prawnych złożonego oświadczenia woli).

TERMIN

W odróżnieniu od warunku zastrzeżenie terminu wiąże powstanie lub ustanie skutków czynności prawnej z określonym zdarzeniem przyszłym, ale pewnym.

Poza tym podobieństwa są tak znaczne, że art. 116 KC nakazuje odpowiednio stosować:

• do terminu początkowego (z nadejściem którego ma nastąpić skutek czynności prawnej) - przepisy o warunku zawieszającym;

• do terminu końcowego (z którym wiąże się ustanie skutków czynności prawnej) - przepisy o warunku rozwiązującym.

Zastrzeżenie terminu wskazującego na przyszłe i pewne zdarzenie nie musi określać, kiedy ono nastąpi. Moment ten może być nieznany w chwili dokonania czynności prawnej (np. śmierć człowieka; trzy pierwsze noce jesieni, w których temp powietrza spadnie o godz. 21.00 poniżej 5 stopni Celsjusza).

Najczęściej jednak owo zdarzenie jest wskazane przez podanie daty lub okresu.

Sposób obliczania terminów:

Zgodnie z art. 110 KC jeżeli ustawa, orzeczenie sądu lub decyzja innego organu państwowego albo czynność prawna oznacza termin nie określając sposobu jego obliczania, to stosuje się następujące reguły interpretacyjne określone w art. 111 - 115 KC:

1. termin oznaczony w dniach kończy się z upływem (tj. o północy) ostatniego dnia, przy czym nie wlicza się dnia, w którym nastąpiło zdarzenie stanowiące początek terminu;

2. termin oznaczony w tygodniach, miesiącach lub latach kończy się z upływem dnia, który nazwą lub datą odpowiada początkowemu dniowi terminu, a gdyby takiego dnia w ostatnim miesiącu nie było (np. 29 lutego) - w ostatnim dniu tego miesiąca (tj. 28 lutego); jednakże przy obliczaniu wiek osoby fizycznej termin upływa z początkiem ostatniego dnia (nabywa się więc pełnoletność w dniu urodzin);

3. jeżeli termin jest oznaczony na początek, środek lub koniec miesiąca, rozumie się przez to pierwszy, piętnasty lub ostatni dzień miesiąca, a termin półmiesięczny jest równy 15-stu dniom (także w miesiącu lutym);

4. jeśli termin jest oznaczony w miesiącach lub latach, a ciągłość terminu nie jest wymagana, miesiąc liczy się za 30 dni, a rok za 365 dni;

5. jeśli koniec terminu do wykonania czynności przypada na dzień uznany ustawowo za wolny od pracy, termin upływa dnia następnego.

Zastrzeżenie terminu (odpowiednie stosowanie art. 89 KC) jest w zasadzie dopuszczalne w każdej czynności prawnej, a wyjątki zaś mogą wynikać ze szczególnych przepisów ustawy albo z właściwości czynności prawnej (por. np. art. 157 § 1 KC).

FORMA OŚWIADCZENIA WOLI

Pojęcie oraz swoboda formy:

Forma oświadczenia woli to sposób zakomunikowania (przejawiania) na zewnątrz woli podmiotu dokonującego czynności prawnej.

O wyrażeniu woli stanowi art. 60 k.c., który to konstytuuje zasadę dowolności (swobody) formy (z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, wola osoby dokonującej czynności prawnej może być wyrażona przez każde zachowanie się tej osoby, które ujawnia jej wolę w sposób dostateczny, w tym również przez ujawnienie tej woli w postaci elektronicznej (oświadczenie woli).

Oznacza to, że wola osoby dokonującej czynność prawną może być wyrażona w jakiejkolwiek postaci, zarówno w formie pisemnej jak i ustnej, a także poprzez tzw. czynności konkludentne, dorozumiane (per facta concludentia) - np. kupno gazety przez wręczenie pieniędzy i jej odebranie.

Formy szczególne i ich rodzaje:

Od ogólnej zasady swobody formy oświadczenia woli, ustawa może (patrz art. 60 KC) przewidywać wyjątki w postaci wymogu formy szczególnej dla dokonania określonej czynności prawnej.

Do najważniejszych, ogólnie uregulowanych w polskim prawie cywilnym rodzajów form szczególnych należą:

1. zwykła forma pisemna:

Najczęściej spotykaną formą dokonania czynności prawnej jest zwykła forma pisemna. Do jej zachowania wystarcza złożenie własnoręcznego podpisu na dokumencie obejmującym treść oświadczenia woli (art. 78 § 1 zd. 1 KC).

Treść oświadczenia woli należy wyrazić w języku pisanym, a więc przy użyciu znaków graficznych (liter). Nie jest przy tym istotne, czy do sporządzenia dokumentu obejmującego treść oświadczenia woli posłużono się wydrukiem komputerowym, pismem maszynowym, czy ręcznym (choć ustawa może przewidywać w tym względzie wyjątki; np. testament holograficzny musi być spisany w całości własnoręcznie przez spadkodawcę - art. 949 § 1 KC). Jednak zarówno w przypadku testamentu pisemnego, jak również maszynopisu, wydruku komputerowego i pisma ręcznego podpis strony (minimum: nazwisko składającego oświadczenie albo pseudonim pod którym jest powszechnie znany) zawsze musi być dokonany własnoręcznie.

Od podpisu należy odróżnić inicjały, na które składają się początkowe litery imienia i nazwiska (mają one charakter parafy, przez co należy rozumieć, że sygnowany nią dokument został jedynie przygotowany do złożenia na nim podpisu).

Jeżeli forma pisemna przewidziana została dla umowy, to nie jest konieczne złożenie podpisu przez strony na tym samym dokumencie. Zgodnie z art. 78 zd. 2 KC mogą one wymienić dokumenty, z których każdy obejmuje treść oświadczenia woli jednej ze stron i jest przez nią podpisany (jest to najczęściej spotykana praktyka zawierania umów).

Nie są podpisem jego formy zastępcze, które wywołują jednak skutki prawne przewidziane dla podpisu. Przepisy art. 79 i 80 KC konstruują tego rodzaju formy dla osób, które z jakichkolwiek powodów nie mogą pisać lub czytać (np. inwalidzi, analfabeci). W szczególności:

1. jeżeli osoba składająca oświadczenie woli nie może pisać, lecz umie czytać (półanalfabeta) wówczas wymóg formy pisemnej może zostać zachowany dwojako:

1. poprzez umieszczenie na dokumencie jej tuszowego odcisku palca, a obok niego inna osoba wpisze imię i nazwisko umieszczając także swój podpis;

2. albo przez podpisanie dokumentu przez osobę trzecią. Podpis ten musi być poświadczony przez notariusza albo też przez wójta (burmistrza, prezydenta miasta), starostę lub marszałka województwa, a także musi zawierać adnotację, że podpis ten został złożony na życzenie nie mogącego pisać, lecz mogącego czytać.

2. w przypadku gdy osoba nie potrafi ani czytać ani pisać (pełny analfabeta) jej pisemne oświadczenie woli powinno być złożone w formie aktu notarialnego (art. 80 KC).

Innego rodzaju formą zastępująca podpis jest jego kopia (faksymila) odbita sposobem mechanicznym na dokumencie (dopuszcza ją np. KSH w odniesieniu do akcji).

2. kwalifikowane formy pisemne:

Niektóre oświadczenia woli składane na piśmie muszą przybrać kwalifikowaną postać. I tak np.:

• umowa zobowiązująca do przeniesienia własności nieruchomości wymaga sporządzenia aktu notarialnego (art. 158 KC);

• umowa o ustanowienie zastawu na prawie powinna być z kolei zawarta na piśmie z datą pewną (art. 329 § 1 KC);

• zbycie przedsiębiorstwa czy też jego wydzierżawienie wymaga urzędowego (notarialnego) poświadczenia podpisów (art. 75¹ § 1 KC).

Rozważmy je kolejno:

Akt notarialny jest specyficznym dokumentem, sporządzanym przez notariusza zgodnie z zasadami określonymi w ustawie prawo o notariacie z 14 lutego 1991 r. (art. 92-94 PrNot). Forma aktu notarialnego polega na:

• spisaniu przez notariusza treści wcześniej złożonych przez strony ustnie oświadczeń woli,

• ich odczytaniu stronom przez notariusza bądź też przez inną osobę w jego obecności oraz

• podpisaniu przez notariusza oraz strony.

Oryginały aktów notarialnych pozostają w biurze notarialnym, a strony uzyskują jedynie ich wypisy, którą są dosłownym powtórzeniem brzmienia oryginałów. Wypisy podpisuje tylko notariusz i opatruje pieczęcią urzędową. W obrocie cywilnoprawnym mają one walor dokumentów oryginalnych. Forma aktu notarialnego wymaga zachowania zasady jedności osób, miejsca i akcji.

Pismo z datą pewną (urzędowe poświadczenie daty) polega na stwierdzeniu wiążącym także osoby nie uczestniczące w czynności prawnej, że czynność ta została dokonana w określonym czasie (art. 81 § 1 KC). Innymi słowy data pewna oznacza, ze czynność prawna, której dotyczy, dokonana została nie później niż w dniu, w którym datę urzędowo odnotowano. Skutek taki wywołuje:

1. urzędowe poświadczenie daty dokonane przez notariusza na okazanym mu dokumencie, w którym stwierdza on datę okazania mu dokumentu (art. 99 PrNot);

2. stwierdzenie dokonania czynności w jakimkolwiek dokumencie urzędowym - od daty dokumentu urzędowego (art. 81 § 2 pkt 1 KC);

3. umieszczenie na obejmjącym treść czynności prawnej dokumencie jakiejkolwiek wzmianki przez oh=gan państwowy, organ samorządu terytorialnego albo notariusza - od daty wzmianki (art. 81 § 2 pkt 2 KC);

4. śmierć jednej z osób podpisanej na dokumencie, bowiem datę złożoną przez tę osobę na dokumancie uważa się za pewną od daty jej śmierci (art. 81 § 3 KC).

Forma pisemna z urzędowym poświadczeniem podpisu oznacza urzędowe stwierdzenie własnoręczności podpisu złożonego przez wskazaną osobę. Stwierdza to powołany do tego organ (w szczególności notariusz), który zamieszcza stosowną klauzulę na dokumencie. Odbywa się to dopiero po ustaleniu tożsamości osoby, której podpis poświadcza. Zastosowanie tej formy eliminuje ryzyko, że osoba, na którą wskazuje podpis, zaprzeczy, że go złożyła, i że dokonała objętą treścią dokumentu czynności prawnej.

3. oświadczenia ustne składane przed właściwym organem:

Nie wszystkie oświadczenia woli ograniczają się wyłącznie do formy pisemnej. Niekiedy ustawodawca przewiduje dokonanie czynności prawnej ustnie, jednak tylko przed właściwym organem. Najczęściej jest to spotykane przy oświadczeniach jednostronnych np. w przypadku oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku - art. 1018 § 2 k.c.), ale czasami także występuje przy czynnościach dwustronnych (np. ugoda sądowa uregulowana w KPC). Treść tak złożonego oświadczenia odnotowuje się w formie protokołu lub innym dokumencie (w przypadku zawarcia małżeństwa w treści specjalnego aktu urzędowego).

4. forma elektroniczna:

Zgodnie z art. 78 § 2 k.c. równoważne formie pisemnej (czyt. zwykłej) jest oświadczenie woli złożone w formie elektronicznej, jednakże musi być ono opatrzone bezpiecznym podpisem elektronicznym weryfikowanym za pomocą ważnego kwalifikowanego certyfikatu. Warunki bezpiecznego podpisu elektronicznego oraz wymogi certyfikacji określa ustawa z 2001 r. o podpisie elektronicznym oraz rozporządzenia wykonawcze. Jakkolwiek forma elektroniczna nie ma waloru prawnego przysługującego kwalifikowanym formom pisemnym (w szczególności aktu notarialnego, podpisu notarialnie uwierzytelnionego), to jednak „znakowanie czasem” wywołuje „skutki prawne daty pewnej w rozumieniu przepisów KC” (art. 7 ustawy).

Zatem podpis elektroniczny pozbawiony cech bezpiecznego i weryfikowanego podpisu elektronicznego nie może być uznany za formę pisemną, jednakże nie jest pozbawiony doniosłości prawnej. Takie oświadczenie woli może być składane przez internet zarówno na stronach www, ale także przy wykorzystaniu domen internetowych, w elektronicznej książce adresów oraz innych mediów elektronicznych.

5. zastępcze oświadczenie woli:

Zgodnie z art. 64 KC prawomocne orzeczenie sądu stwierdzające obowiązek danej osoby do złożenia oznaczonego oświadczenia woli, zastępuje to oświadczenie. Orzeczenie to zastępuje zatem również formy szczególne, jakie ustawa lub strony przewidziały dla oświadczenia woli (w tym formę notarialną).

Według SN orzeczenie takie może - na zasadzie wyjątku - zastępować jednocześnie oświadczenie woli pozwanego oraz powoda (żądającego wydania orzeczenia zastępującego oświadczenie woli pozwanego). W tym wypadku „orzeczenie stwierdza zawarcia umowę i zastępuje umowę”. Wyjątek taki dopuszczono w przypadku:

• gdy sąd uwzględnia powództwo o stwierdzenie obowiązku zawarcia umowy zgodnie z żądaniem powoda

• oraz odnośnie zawarcia umowy przyrzeczonej.

SKUTKI NIEDOCHOWANIA FORMY SZCZEGÓLNEJ

Formy czynności prawnych dzielą się z uwagi na niezachowanie zastrzeżonej formy szczególnej na trzy grupy:

1. Forma pod rygorem nieważności (ad solemnitatem)

Przez formę ad solemnitatem rozumie się formę szczególną, której niezachowanie pociąga za sobą bezwzględną nieważność czynności prawnej. Obowiązek jej zachowania pod rygorem nieważności może wynikać:

a) z przepisu ustawy:

Według art. 73 § 1 KC jeżeli ustawa przewiduje (jako formę szczególną) dla czynności prawnej formę pisemną, jest ona formą ad solemnitatem tylko wtedy, gdy w przepisie wyraźnie statuowany jest rygor nieważności (np. dla pełnomocnictwa ogólnego z art. 99 § 2 KC).

Natomiast przewidziana w ustawie inna forma szczególna aniżeli zwykła pisemna ma charakter formy pod rygorem nieważności, chyba że zachowanie formy szczególnej jest zastrzeżone jedynie dla wywołania określonych skutków prawnych (art. 73 § 2 KC). Przykłady:

- forma notarialna dla umowy zobowiązującej do przeniesienia własności nieruchomości albo dla oświadczenia darczyńcy przy umowie darowizny (art. 158 i 890 § 1 KC);

- pismo z datą pewną dla ustanowienia zastawu na prawie (329 § 1 KC);

- pismo z notarialnym poświadczeniem podpisu dla zbycia/wydzierżawienia przedsiębiorstwa albo ustanowienia na nim użytkowania (art. 75¹ § 1 i 3 KC)

b) z woli stron (z mocy umowy):

Zgodnie z art. 76 KC jeżeli strony zastrzegły w umowie, że określona czynność prawna między nimi powinna być dokonana w szczególnej formie (tzw. pactum de forma - umowa co do formy), czynność ta dochodzi do skutku tylko przy zachowaniu tej zastrzeżonej formy. (innymi słowy: forma szczególna wynikająca z woli strony ma charakter formy ad solemnitatem).

Od tej zasady istnieje wyjątek (art. 76 zd. 2 KC) w postaci reguły interpretacyjnej polegającej na tym, że gdy strony zastrzegły dla dokonania czynności prawnej formę pisemną bez określenia skutków niezachowania tej formy, to w razie wątpliwości poczytuje się, że była ona zastrzeżona wyłącznie dla celów dowodowych (ad probationem)

1. Forma dla celów dowodowych (ad probationem)

Przez formę ad probationem rozumie się formę pisemną, jeżeli jej niezachowanie nie pociąga za sobą nieważności czynności prawnej, lecz ogranicza możność - w razie sporu - skorzystania z niektórych środków dowodowych.

Zgodnie bowiem z art. 74 § 1 KC ograniczenia te polegają na niedopuszczalności prowadzenia dowodu ze świadków i z przesłuchania stron na fakt dokonania czynności prawnej. Będzie ona ważna mimo niezachowania formy pisemnej, ale w razie sporu strona nie będzie mogła udowodnić faktu dojścia do skutku czynności prawnej w postępowaniu przed sądem.

Według art. 74 § 2 KC wspomniane dowody będą jednak dopuszczone przez sąd, jeżeli:

1. obie strony wyrażą na to zgodę (co w praktyce się nie zdarza);

2. żąda tego konsument w sporze z przedsiębiorcą;

3. albo jeżeli fakt dokonania czynności prawnej będzie uprawdopodobniony za pomocą pisma (np. pismo dłużnika z prośbą o prolongatę zapłaty).

Powyższe przesłanki uzupełnia art. 246 KPC, który stwarza możliwość dopuszczenia powyższych dowodów, gdy dokument obejmujący czynność został zagubiony, zniszczony lub zabrany przez osobę trzecią. (art. 247 KPC dopuszcza taki dowód przeciwko lub ponad osnowę dokumentu tylko wtedy, gdy nie doprowadzi to do obejścia przepisów o formie ad solemnitatem i gdy ze względu na szczególne okoliczności sprawy sąd uzna to za konieczne).

Przepisów o formie pisemnej zastrzeżonej dla celów dowodowych nie stosuje się:

1. jeżeli zachowanie formy pisemnej jest zastrzeżone pod rygorem nieważności albo dla wywołania określonych skutków prawnych (art. 74 § 1 zd. 1 i 2 KC);

2. do czynności prawnych w stosunkach między przedsiębiorcami (art. 74 § 3 KC).

Forma ad probationem może również wynikać:

1. z przepisu ustawy:

Według art. 74 § 1 KC, ilekroć ustawa wymaga zachowania formy pisemnej bez zastrzeżenia rygoru nieważności (ad solemnitatem), jest ona tylko formą dla celów dowodowych (ad probationem), chyba że została zastrzeżona jedynie dla wywołania określonych skutków prawnych (ad eventum; art.74 § 1 zd. 2 KC).

Np. uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu lub groźby (art. 88 KC), czy umowa spółki (art. 860 § 2 KC).

2. albo z woli stron (z mocy umowy):

Z prowadzonej wcześniej analizy art. 76 KC wynika, ze strony mogą zastrzec formę pisemną ad probationem w wypadkach przez ustawę nie przewidzianych, przy czym obowiązuje reguła interpretacyjna, iż w razie wątpliwości taki charakter ma umowne zastrzeżenie formy pisemnej bez równoczesnego określenia skutków niezachowanie tej formy.

2. Forma dla wywołania oznaczonych skutków prawnych (ad eventum)

Forma ad eventum polega zaś na tym, że ustawa uzależnia wywołanie przez czynność prawną niektórych skutków prawnych od zachowania formy szczególnej, tzn. że mimo niezachowania formy, czynność prawna będzie ważna i wywoła skutki prawne, ale nie wszystkie

Przykład: jeżeli strony zawarły nieformalną umowę przedwstępną, w której zobowiązały się do zawarcia w przyszłości innej umowy, dla której zastrzeżona jest forma notarialna, a następnie jedna ze stron uchyla się od zawarcia umowy przyrzeczonej - to druga strona może żądać naprawienia powstałej stąd szkody (art. 390 § 1 KC). Jeżeli jednak umowę przedwstępną zawarto w formie atu notarialnego - tp strona uprawnuiona może dochodzić zawarcia umowy przyrzeczonej, i nie musi poprzestawać jedynie na żądaniu odszkodowania (art. 390 § 2 KC).

Podobnie jak w przypadku formy ad solemnitatem oraz ad probationem, forma ad eventum może wynikać zarówno z przepisu ustawy, jak i z pactum de forma.

Wniosek ogólny:

Tylko zwykła forma pisemna może być zastrzeżona pod rygorem ad solemnitatem, ad prabationem oraz ad eventum; pozostałe (nie-pisemne) formy szczególne nie mogą - ze swojej natury - być zastrzeżone pod rygorem ad probationem.

FORMA NASTĘPCZYCH CZYNNOŚCI PRAWNYCH

Termin „następcza czynność prawna” nie jest zwrotem języka prawnego (ustawy), lecz używa się go w nauce na zbiorcze oznaczenie czynności prawnych pozostających w związku z czynności prawną (umową) pierwotną i oczywiście dokonywanych po czynności (umowie) pierwotnej.

Czynności następcze mogą prowadzić do modyfikacji pierwotnej czynności (np. zmiana lub uzupełnienie umowy) albo do zakończenia pierwotnego stosunku umownego (np. rozwiązanie, wypowiedzenie lub odstąpienie od umowy).

Formę tego typu czynności reguluje art. 77 KC, zgodnie z którym:

1) następcze czynności modyfikujące umowę pierwotną wymagają zachowania takiej formy, jaką ustawa lub strony przewidziały dla zawarcia umowy pierwotnej (art. 77 § 1 KC wyraża tzw. zasadę ekwiwalentności formy pierwotnej i następczej czynności prawnej modyfikującej).

W nauce podkreślą się przy tym, że:

• strony mogą w umowie pierwotnej zastrzec dla umowy modyfikującej formę surowszą od przewidzianej w ustawie dla umowy pierwotnej lub z surowszymi sznakcjami (sytuacja odwrotna jest niedopuszczalna);

• jeżeli strony zawarły umowę pierwotną w formie szczególnej (np. zwykła forma pisemna), mimo że ustawa jej nie przewiduje, albo w formie surowszej od wymagań ustawy to i umowa modyfikująca będzie wymagać tej formy.

1. przy czynnościach następczych prowadzących do zakończenia pierwotnego stosunku umownego:

1. jeżeli umowa pierwotna została zawarta w formie pisemnej, to i czynność następcza (rozwiązanie, wypowiedzenie i odstąpienie od umowy) powinna być stwierdzona pismem, ale jedynie pod sankcją dowodową ad probationem (art. 77 § 3 KC);

2. jeżeli umowa pierwotna została zawarta w innej formie szczególnej (inna niż zwykła forma pisemna) to zgodnie z art. 77 § 3 KC:

• jej rozwiązanie za zgodą obu stron wymaga takiej formy, jaką ustawa lub strony przewidziały w celu jej zawarcia;

• natomiast odstąpienie od umowy albo jej wypowiedzenie powinno być stwierdzone pismem, ale jedynie pod sankcją dowodową (ad probationem).

PISMO POTWIERDZAJĄCE ZAWARCIE UMOWY MIĘDZY PRZEDSIĘBIORCAMI BEZ ZACHOWANIA FORMY PISEMNEJ

Niewątpliwie pismo potwierdzające jako dokument prywatny stanowi - w myśl art. 245 KPC - dowód tego, że osoba, która go podpisała, złożyła oświadczenie wyrażone w takim dokumencie. Natomiast nie stanowi dowodu, że umowa została zawarta o określonej w tym piśmie treści.

Jednakże taka kwalifikacja pisma potwierdzającego ulega istotnej modyfikacji, gdy zostaną łącznie spełnione przesłanki z art. 77¹ KC, a mianowicie:

1. umowa zastałą zawarta pomiędzy przedsiębiorcami bez zachowania formy pisemnej;

2. jedna strona niezwłocznie po zawarciu umowy prześle drugiej stronie pismo potwierdzające fakt zawarcia umowy;

3. pismo to nie zawiera istotnej zmiany treści umowy potwierdzanej;

4. druga strona niezwłocznie nie sprzeciwi się na piśmie przesłanemu jej pismu potwierdzającemu.

W przypadku łącznego spełnienia tych przesłanek strony wiąże umowa o treści określonej w piśmie potwierdzającym. Skutek ten nastąpi zarówno wtedy:

-gdy pismo potwierdzające wiernie odtwarza treść zawartej umowy (jako przyznanie faktu, a więc oświadczenie wiedzy),

-jak i gdy w nieistotnej mierze zmienia treść zawartej umowy (jako oświadcznie woli).

Regulacja ta ma na celu usprawnienie a zarazem umocnienie profesjonalnego obrotu gospodarczego i nie należy jej mylić z instytucją potwierdzenia czynności prawnej przez osobę trzecią, o której mowa w art. 63 KC.

WYKŁADNIA OŚWIADCZEŃ WOLI

1. Pojęcie wykładni i jej ogólne dyrektywy:

Wykładnia (interpretacja) oświadczenia woli to pewien proces myślowy zmierzający do ustalenia ich właściwego znaczenia (sensu).

Wykładni oświadczeń woli może dokonywać każdy, jednakże tylko interpretacja sądu ma charakter wiążący.

Ogólne dyrektywy wykładni oświadczeń woli ustawodawca polski wyraził w art. 65 KC. Wskazują one jakich operacji myślowych należy dokonać, aby ustalić liczący się w procesie stosowania prawa sens oświadczenia woli:

Oświadczenie woli należy tak tłumaczyć, jak tego wymagają ze względu na okoliczności, w których złożone zostało, zasad współżycia społecznego oraz ustalone zwyczaje. W umowach należy raczej badać, jaki był zgodny zamiar stron i cel umowy, aniżeli opierać się na jej dosłownym brzmieniu.

Z art. 65 KC można wyprowadzić trzy zasadnicze (ogólne) dyrektywy wykładni:

1. nakazująca uwzględniać ukształtowane już reguły znaczeniowe, które z określonymi zachowaniami człowieka (np. znakami językowymi i parajęzykowymi; ustalonymi zwyczajami), wiążą pewne treści myślowe;

2. nakazująca uwzględniać owe zachowania w ich kontekście sytuacyjnym, tj. zarówno przed, w trakcie, jak i po dokonaniu czynności prawnej oraz w kontekście przestrzennym;

3. (szczególnie ważne przy niejęzykowych postaciach składania oświadczenia woli); nakazująca uwzględniać cel, ku któremu zmierzają podmioty składające oświadczenie woli oraz zasady współżycia społecznego, przy jednoczesnym założeniu, że działają one rozsądnie i uczciwie.

2. Metoda wykładni:

Przez metodę wykładni należy rozumieć założenia ideologiczne (wartości), które stanowią podstawę porządkującą system dyrektyw wykładni.

Ową podstawę porządkującą system dyrektyw wykładni stanowią dwie wartości (tzw. KOMBINOWANA metoda wykładni), tj.:

1. respektowanie woli składającego świadczenie oraz

2. zaufanie do złożonego oświadczenia ze strony osób trzecich.

Zastosowanie dyrektyw interpretacyjnych wynikających z tej metody będzie jednak uzależnione od postaci określonej czynności prawnej. I tak np.:

1. składane indywidualnym adresatom:

Z uwagi na to, że w tej postaci czynności prawnych uwikłane są zawsze interesy obu stron (składającego i przyjmującego oświadczenie woli) za nadrzędną dyrektywę interpretacyjną należy przyjąć ustalenie takiego sensu oświadczenia woli, w jakim zgodnie obie strony go zrozumiały.

Natomiast, gdy nie zrozumiały go tak samo, to za miarodajny należy uznać sens ustalony z punktu widzenia odbiorcy oświadczenia woli. Może on jednak powołać się na sens przez siebie rozumiany tylko wtedy, gdy każdy uczestnik obrotu , który znajdowałby się w analogicznej do niego sytuacji, tak samo zrozumiałby jego znaczenie. Zatem za miarodajny należy uznać normatywny, ale i zindywidualizowany punkt widzenia odbiorcy, który dokonuje z należytą starannością interpretacji zmierzającej do odtworzenia treści myślowych składającego oświadczenie woli.

2. kierowane do nieoznaczonego kręgu odbiorców:

Chodzi tu głównie o przyrzeczenia publiczne (np. ktoś w gazecie przyrzeka nagrodę za odnalezienie psa), pełnomocnictwa, ogólne warunki ubezpieczeń, statuty korporacji itp.

W odniesieniu do takich świadczeń obowiązuje zasada, że należy uwzględnić możliwości poznawcze adresatów. Z uwagi na anonimowy krąg potencjalnych odbiorców powinno się ową kwestię rozstrzygać mając na względzie typowego adresata. Wzorzec ocenny powinien mieć charakter zobiektywizowany (tj. jeżeli adresatem nie są wszyscy obywatele, a np. określona grupa zawodowa, to decydujące dla wykładni są reguły znaczeniowe wyspecjalizowanego języka tej grupy).

3. wyrażonych pisemnie:

Chodzi tu przede wszystkim o oświadczenia woli wyrażone w dokumencie (piśmie uzewnętrzniającym jakieś myśli).

Należy tu po pierwsze odnieść się do językowych reguł znaczeniowych (pamiętając o dyrektywie clara non sunt interpretanda - jasne zwroty językowe nie podlegają wykładni).

Następnie uwzględnić kontekst, w jakim poszczególne zwroty występują (w szczególności tzw. związki treściowe), pamiętając o tym, że definicje zawarte w dokumencie mają pierwszeństwo przez znaczeniem wyrażeń ustalonych w życiu powszednim. Powinno się też wykorzystywać paralingwistyczne środki wyrazu związanego z organizowaniem wypowiedzi pisemnej - w przestrzeni dwuwymiarowej znakami graficznymi (np. zastosowanie odstępów, stosowanie czcionek różnych rozmiarów, barwy, układ artykułów i paragrafów, itp.) oraz uwzględniać cel sporządzenia takiej wypowiedzi.

Warto na koniec wskazać, iż w polskim systemie prawnym obowiązuje zakaz prowadzenia dowodu ze świadków albo z przesłuchania stron przeciwko lub ponad osnowę dokumentu obejmującego czynność prawną. Dowód taki będzie dopuszczalny tylko wtedy, gdy jego przeprowadzenie nie doprowadzi do obejścia przepisów o formie zastrzeżonej pod rygorem nieważności (ad solemnitatem) oraz sąd uzna to za konieczne ze względu na szczególne okoliczności sprawy (art. 247 KPC).

Szczególne zasady wykładni dotyczą TESTAMENTU jako dokumentu prywatnego o charakterze ściśle osobistym, nie wymagającym zakomunikowania beneficjentom testamentu. Należy bowiem tłumaczyć go tak, aby wyłącznie zapewnić „możliwie najpełniejsze urzeczywistnienie woli spadkodawcy” (art. 948 § 1 KC). W tym przypadku system prawny nie chroni zatem zaufania osób trzecich do treści testamentu.

UMOWA I SPOSOBY JEJ ZAWARCIA

I. Pojęcie umowy oraz zasada swobody umów w ogólności:

Umowa to czynność prawna dwustronna, która dochodzi do skutku przez zgodne oświadczenie woli dwóch lub więcej stron, czyli konsens.

Według prof. Woltera umowa to stan faktyczny, w skład którego wchodzą co najmniej dwa oświadczenia woli, stanowiące uzewnętrznioną decyzję podmiotów prawa cywilnego wywołania określonych skutków prawnych, z którym to stanem faktycznym ustawa wiąże skutki wyrażone w tych oświadczeniach, a także skutki prawne tymi oświadczeniami woli nie objęte, lecz wynikające z ustawy, zasad współżycia społecznego lub ustalonych zwyczajów (por. art. 56 KC).

Minimalny zakres konsensu wyznaczają postanowienia niezbędne (konieczne), które każda umowa powinna zawierać (tj. określenie stron umowy, jej przedmiotu oraz niezbędnej treści).

Umowa należą do kategorii zdarzeń cywilnoprawnych o najwyższej doniosłości prawnej. Podstawowym fundamentem, na którym wznosi się ich jurydyczna konstrukcja, jest uznanie przez porządek prawny - w wyznaczonych przez siebie granicach - zasada autonomii (swobody) kształtowania swoimi decyzjami stosunku prawnego przez podmiot dokonujący czynności prawnej. Jej zakres zależy od ustroju społeczno-gospodarczego, leżącego u podstaw danego systemu prawnego oraz od sfery stosunków i typu czynności prawnej.

W zakresie obligacyjnych (zobowiązaniowych) stosunków prawnych (art. 353¹ KC: strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości-naturze stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego) polski porządek prawny w pełni akceptuję zasadę swobody w zakresie zawierania umów, doboru kontrahenta i kształtowania jej treści (maksymalny zakres konsensu). Ograniczenie autonomii stron w zakresie kształtowania swoich stosunków prawnych następuje jednak w innych działach prawa cywilnego (prawo rzeczowe, spadkowe czy rodzinne) oraz jednostronnych czynności prawnych - tzw. zasada numerus clausus dopuszczonych przez prawo typów czynności prawnych).

Szczególną kategorią umów są umowy adhezyjne (przystąpienia). Ich istota polega na faktycznej (ale nie prawnej, bowiem i one dochodzą do skutku przez zgodne oświadczenia woli) nierównorzędności stron, która przejawia się na ogół w tym, że indywidualny konsument, zdając sobie sprawę z tego, że jeżeli nie zaakceptuje zaproponowanej przez przedsiębiorcę (który nierzadko zajmuje pozycję dominującą z punktu widzenia gospodarczego) treści umowy, to nie będzie mógł uzyskać potrzebnej mu rzeczy lub usługi (np. umowy zawierane z PKP, Pocztą Polską itp.).

II. Sposoby zawierania umów:

Wprawdzie umowa dochodzi do skutku przez zgodne oświadczenia woli strony (konsens), to jednak w praktyce wykształciły się swoiste sposoby zawierania umów, do których prawo cywilne (art. 66 - 72¹ KC) zalicza:

1. ofertę i jej przyjęcie;

2. negocjacje (rokowania);

3. aukcja oraz przetarg.

TRYB OFERTOWY

1. pojęcie:

OFERTA - oświadczenie drugiej stronie woli zawarcia umowy, określające istotne postanowienia tej umowy (art. 66 § 1 KC). Musi ono zatem spełniać dwa podstawowe warunki:

• zawierać stanowczą propozycję zawarcia umowy (bez zwrotów osłabiających, jak np.: „informuje, że”, „chciałbym”, „bez zobowiązania”);

• zawierać istotne postanowienia tej umowy (np. w umowie sprzedaży: zobowiązanie do przeniesienia własności i wydania rzeczy, oznaczenie rzeczy - przedmiotu oraz oznaczenie ceny).

Brak spełnienia powyższych wymogów powoduje, że możemy mieć do czynienia co najwyżej z zaproszeniem do zawarcia umowy. Wątpliwości interpretacyjne, czy oświadczenie woli jest stanowi ofertę, czy zaproszenie (...) należy rozstrzygać na podstawie ogólnych reguł wykładni oświadczenia woli (art. 65 KC: § 1. Oświadczenie woli należy tak tłumaczyć, jak tego wymagają ze względu na okoliczności, w których złożone zostało, zasady współżycia społecznego oraz ustalone zwyczaje. § 2. W umowach należy raczej badać, jaki był zgodny zamiar stron i cel umowy, aniżeli opierać się na jej dosłownym brzmieniu.).Jeżeli one nie dają jednomyślnych wyników to wówczas należy posłużyć się normą interpretacyjną z art. 71 KC: Ogłoszenia, reklamy, cenniki i inne informacje, skierowane do ogółu lub do poszczególnych osób, poczytuje się w razie wątpliwości nie za ofertę, lecz za zaproszenie do zawarcia umowy.

Z art. 71 KC wynika, że oferta może być także skierowana do nieoznaczonego kręgu adresatów (np. art. 543 KC: wystawienie rzeczy w miejscu sprzedaży na widok publiczny z oznaczeniem ceny uważa się za ofertę sprzedaży; zachowania przedsiębiorców polegające na wystawieniu automatów do sprzedaży biletów lub rzeczy, do świadczenia usług telefonicznych, fotograficznych, przechowywania bagaży; bankomaty). Ponadto nie jest konieczne posługiwanie się wprost terminem „oferta”.

PRZYJĘCIE OFERTY wyraża natomiast wyłącznie wolę zawarcia umowy o treści określonej w umowie. Może ono być wyrażone także przez bierne zachowanie się adresata (tzw. milczenie), jeżeli kontekst sytuacyjny interpretacyjny w świetle ustalonych zwyczajów oraz zasad współżycia społecznego na to wskazuje.

Składający ofertę to OFERENT, a jej adres to OBLAT.

1. skutki złożenia oferty:

Oferta wiąże oferenta w ten sposób, iż od chwili jej złożenia nie ma on już dalszego wpływu na to, czy umowa dojdzie do skutku. Stan związanie polega więc na tym, że oblat (adresat oferty) może sam poprzez jej przyjęcie doprowadzić do zawarcia umowy. Oferta stanowi zatem element procesu powstawania dwustronnej czynności prawnej (umowy), w którym to oblatowi służy kompetencja (nie prawo podmiotowe) do przyjęcia oferty.

Stan związania oferty powstaje w różnym czasie:

• gdy oferta została złożona indywidualnemu adresatowi - to, jako oświadczenie woli, jest złożona z chwilą, gdy doszła do adresata w taki sposób, że mógł on zapoznać się z jej treścią (art. 61 § 1 KC); tego typu oferta złożona w postaci elektronicznej jest złożona innej osobie, gdy wprowadzono ją do środka komunikacji elektronicznej w taki sposób, że osoba ta mogła zapoznać się z jego treścią (art. 61 § 2 KC) - np. za pomocą poczty elektronicznej lub podobnych środków indywidualnego porozumiewania się na odległość;

• natomiast oferty kierowane do nieoznaczonego kręgu adresatów wiążą od chwili ich ogłoszenia, jednak zgodnie z art. 66¹ KC oferta złożona w postaci elektronicznej, ale nie adresowana do indywidualnych osób (np. przez internet) wiąże składającego, jeżeli druga strona niezwłocznie potwierdzi jej otrzymanie (art. 66¹ § 1 KC); w doktrynie podkreśla się, że owo potwierdzenie nie jest oświadczeniem woli, a jedynie oświadczeniem wiedzy o tym, że potwierdzający otrzymał ofertę; warto zaznaczyć, że regulacja art. 66¹ KC ma charakter bezwzględnie obowiązujący (ius cogens) w relacji przedsiębiorca - konsument (w relacjach między przedsiębiorcami ma ona charakter dyspozytywny - ius dispositivi - gdyż strony mogą wyłączyć jego zastosowanie - art. 66¹ § 4 KC).

Warto zaznaczyć, że podjęcie dyskursu w postaci elektronicznej wymaga zgody adresata (stosunkach obrotu profesjonalnego wystarczy zgoda dorozumiana np. przez podanie adresu internetowego na blankiecie firmowym).

c) ustanie stanu związania ofertą:

Stan związania ofertą jest uciążliwy dla oferenta, bowiem musi on liczyć się z przyjęciem oferty przez oblata i w związku z tym pozostawać w gotowości do wykonania umowy. Z tego też względu ustawodawca w art. 66 § 2 określił kiedy stan ten ustaje:

• generalna zasada: oferta przestaje wiązać z upływem terminu oznaczonego w ofercie, w ciągu którego oferent oczekuje odpowiedzi od oblata;

• jeżeli jednak terminu tego w ofercie nie oznaczono to:

• gdy ofertę złożono w obecności drugiej strony albo za pomocą środka bezpośredniego porozumiewania się na odległość - oferta przestaje wiązać, gdy nie zostanie przyjęta niezwłocznie;

• gdy ofertę złożono w inny sposób - oferta przestaje wiązać z upływem czasu, w którym składający ofertę mógł w zwykłym toku czynności otrzymać odpowiedź wysłaną bez nieuzasadnionego opóźnienia (tzn. uwzględnia się czas potrzebny na: dojście oferty do oblata, do jego namysłu i powzięcia decyzji oraz do zwrotnego przesłania oferty).

Ewentualne ryzyko opóźnienia w odpowiedzi na ofertę ponosi adresat, bowiem zgodnie z art. 67 KC: „jeżeli oświadczenie nadeszło z opóźnieniem, lecz z jego treści lub okoliczności wynika, że zostało wysłane w czasie właściwym, umowa dochodzi do skutku, chyba że składający ofertę zawiadomi niezwłocznie drugą stronę, iż wskutek opóźnienia poczytuje się umowę za niezawartą”.

• śmierć/utrata zdolności do czynności prawnych oferenta nie powoduje ustania stanu związania ofertą, chyba że co innego wynika z treści oświadczenia woli (tu: oferty), ustawy lub okoliczności (wg reguły ogólnej z art. 62 KC);

• odwołanie oferty - wg zasady ogólnej z art. 61 § 1 KC odwołanie oświadczenia woli złożonego innej osobie jest skuteczne, jeżeli doszło jednocześnie z tym oświadczeniem lub wcześniej;

zasada ta doznaje jednak modyfikacji w stosunkach między przedsiębiorcami (art. 66² KC): w tym wypadku oferta może być odwołana przed zawarciem umowy, jeżeli oświadczenie o odwołaniu zostało złożone drugiej stronie przed wysłaniem przez nią oświadczenia o przyjęciu oferty; w żadnym jednak wypadku oferta nie może być odwołana, jeżeli wynika to z jej treści lub określono w niej termin przyjęcia.

d) przyjęcie, odrzucenie i zmiany w ofercie:

Przyjęcie oferty to oświadczenie woli zawarcia umowy o treści określonej w umowie. Regułę stanowi zatem dojście oświadczenia o przyjęciu oferty do oferenta.

Ustawa przewiduje jednak od niej wyjątki:

• tzw. konkludentne (dorozumiane) oświadczenie o przyjęciu oferty (art. 69 KC): umowa dochodzi do skutku poprzez samo przystąpienie do wykonania, jeżeli dojście oświadczenia o przyjęciu oferty do oferenta nie jest konieczne według:

• ustalonego w danych stosunkach zwyczaju

• lub treści oferty; w szczególności jeżeli oferent żąda niezwłocznego wykonania umowy;

• milczące przyjęcie oferty między przedsiębiorcami (art. 68 ² KC): jeżeli przedsiębiorca otrzymał od osoby, z którą pozostaje w stałych stosunkach gospodarczych, ofertę zawarcia umowy w ramach swojej działalności - brak niezwłocznej odpowiedzi poczytuje się za przyjęcie oferty;

Oblat może zatem:

• przyjąć ofertę w całości bez zmian, co doprowadzi do zawarcia umowy

• albo odrzucić ofertę.

Nie ma on w zasadzie możliwości dokonywania zmian i uzupełnień w treści oferty, bowiem zgodnie z art. 68 KC przyjęcie oferty dokonane z zastrzeżeniem zmiany lub uzupełnienia jej treści poczytuje się za nową ofertą (w takiej sytuacji nastąpi odwrócenie ról - dotychczasowy oferent stanie się oblatem, a dotychczasowy oblat - oferentem, zwanym tutaj kontroferentem).

Powyższa zasada obowiązywała bez wyjątków do 25.09.2003 r. (wejście w życie noweli z 14.02.2003r.), kiedy to dokonano w niej dość poważnego wyłomu, uzasadnianego koniecznością uproszczenia i ułatwienia obrotu profesjonalnego. W obrocie profesjonalnym oblat może przyjąć ofertę z zastrzeżeniem zmian lub uzupełnień (tzw. przyjęcie modyfikujące), jeżeli spełnione są łącznie następujące przesłanki (art. 68 ¹ KC):

• zmiany lub uzupełnienia nie zmieniają istotnie treści oferty;

• w ofercie nie zastrzeżono, że może być przyjęta jedynie bez zastrzeżeń;

• oferent niezwłocznie nie sprzeciwił się włączeniu zastrzeżeń do mowy albo gdy oblat uzależniając w odpowiedzi na ofertę jej przyjęcie od zgody oferenta na włączenie zastrzeżeń do umowy, niezwłocznie tę zgodę otrzymał.

e) czas i miejsce zawarcia umowy:

Zgodnie z art. 70 KC umowę poczytuje się w razie wątpliwości za zawartą:

• w chwili, gdy oferent otrzymał od oblata oświadczenie o przyjęciu oferty, a jeżeli dojście do składającego ofertę oświadczenia o jej przyjęciu nie jest potrzebne - w chwili przystąpienia przez drugą stronę do wykonania umowy;

• w miejscu otrzymania przez oferenta oświadczenia oblata o przyjęciu oferty, a jeżeli dojście do składającego ofertę oświadczenia o jej przyjęciu nie jest potrzebne - w miejscu zamieszkania (albo w siedzibie) składającego ofertę w chwili zawarcia umowy.

NEGOCJACJE

NEGOCJACJE (przed nowelą z 14.02.2003r. w obrocie funkcjonował termin rokowania) to drugi ze sposobów zawarcia umowy uregulowany w części ogólnej, polegający na wzajemnym oddziaływaniu stron w celu zawarcia umowy (zwykle umów bardziej złożonych, o nietypowej postaci lub dotyczących świadczeń o dużej wartości).

Negocjacje są procesem „płynnych i wzajemnych interakcji”, a zarazem ciągłym, charakteryzującym sytuację „targu” i stopniowego „ucierania” wzajemnych stanowisk. W ich toku dochodzi do wymiany informacji, formułowania ocen i stopniowego uzgadniania treści przyszłej (bo zawieranej) umowy.

Strony w toku negocjacji nie są związane swoimi oświadczeniami, wobec czego zachowują swobodę decyzji co do zawarcia umowy. W toku zaś zawierania umowy strony mogą przemiennie stosować procedurę ofertową lub negocjacyjną,

Kodeks cywilny formułuje pewne minimum zasad, które powinny być zachowane w toku negocjacji:

• strony obowiązane są rozpocząć i prowadzić negocjacje w sposób zgodny z dobrymi obyczajami, w szczególności z zamiarem zawarcia umowy (a nie dla pozoru); w przeciwnym wypadku obowiązana jest naprawienia szkody, jaką druga strona poniosła przez to, że liczyła na zawarcie umowy (art. 72 § 2 KC );

• jeżeli zastrzeżono poufność informacji, strona która je uzyskała jest obowiązana do nieujawniania i nieprzekazywania ich innym osobom oraz do niewykorzystywania tych informacji dla własnych celów, chyba że strony uzgodniły inaczej; w przeciwnym wypadku uprawniony może żądać od drugiej strony naprawienia szkody albo wydania uzyskanych przez nią korzyści (art. 72¹ KC ).

Zgodnie art. 72 § 1 KC z do zawarcia umowy w trybie negocjacyjnym dochodzi, gdy strony dojdą do porozumienia co do wszystkich jej postanowień, które były przedmiotem negocjacji.

Przepis ten ma jednak charakter reguły interpretacyjnej i strony mogą ustalić, że doszło do zawarcia umowy już po uzgodnieniu koniecznych elementów jej treści.

Zgodnie z art. 71 KC ogłoszenia, reklamy, cenniki i inne informacje, skierowane do ogółu lub do poszczególnych osób, poczytuje się w razie wątpliwości nie za ofertę, lecz za zaproszenie do zawarcia umowy (czyt. także zaproszenie do wszczęcia negocjacji).

LIST INTENCYJNY

W Polsce (za wzorem amerykańskim) kształtuje się praktyka podpisywania w toku negocjacji zmierzających do zawarcia umów handlowych o dużej wartości i skomplikowanej strukturze, tzw. listów intencyjnych (Letters of Intent). Wyrażają one dążenie stron do zawarcia negocjowanej umowy (definitywnej). Deklarowane w listach intencyjnych dążenie stron do zawarcia umowy definitywnej nie kreuje prawnego obowiązku jej zawarcia (nie jest więc możliwe stosowanie przez sąd art. 64 KC). Nie zostały one jednak uregulowane normami prawnymi. Ich doniosłość prawną można uznać jedynie na gruncie umów zawieranych w trakcie negocjacji i określających postępowanie stron w toku tej procedury.

AUKCJA i PRZETARG

AUKCJA i PRZETARG to odrębne (obok oferty i negocjacji) sposoby zawierania umów, mające charakter postępowania wielostronnego i eliminacyjnego zarazem. Przed nowelą z 14.02.2003r. w obrocie prawnym funkcjonujące pod nazwą przetarg ustny i pisemny,

Ich celem jest umożliwienie podmiotowi zainteresowanemu w zawarciu określonej umowy wyboru najkorzystniejszej dla niego oferty spośród ofert zgłaszanych przez uczestników tych postępowań i zawarcia z wybranym oferentem umowy. Wszyscy uczestnicy mają takie same prawa i obowiązki oraz podlegają jednolitym regułom postępowania.

REGULACJA WSPÓLNA

Oba postępowania inicjuje organizator aukcji lub przetargu (podmiot zainteresowany w zawarciu umowy lub innym podmiot specjalizujący się w tym - np. dom aukcyjny - działający na zlecenie i rachunek podmiotu pierwszego).

Ogłoszenie o aukcji/przetargu, które może być kierowane do ograniczonego lub nieograniczonego kręgu adresatów w dowolnej formie powinno zawierać (art. 70¹ § 2 KC):

• zaproszenie do składanie ofert;

• czas, miejsce, przedmiot oraz warunki aukcji albo przetargu albo sposób udostępnienia tych warunków.

Ogłoszenie, a także warunki aukcji albo przetargu mogą być zmienione lub odwołane tylko wtedy, gdy zastrzeżono to w ich treści (art. 70¹ § 3 KC).

Organizator od chwili udostępnienia warunków, a oferent od chwili złożenia oferty zgodnie z ogłoszeniem aukcji albo przetargu są obowiązani postępować zgodnie z postanowieniami ogłoszenia, a także warunków aukcji albo przetargu (pod rygorem odpowiedzialność odszkodowawczej za niedojście umowy do skutku - czyli w granicach tzw. ujemnego/negatywnego interesu umownego) - art. 70¹ § 4 KC.

RÓŻNICE

AUKCJA polega na tym, że osoby zamierzające zawrzeć umowę (LICYTANCI) obecni w miejscu aukcji albo komunikujący się za pomocą środków bezpośredniego porozumiewania się na odległość, składają oferty słownie lub za pomocą równoważnych znaków (np. przez podniesieni ręki).

Prowadzący aukcję oczekuje zarazem kolejnych postąpień - coraz korzystniejszych ofert składanych sukcesywnie przez licytantów.

Zgodnie z art. 70² KC:

• jeżeli w warunkach aukcji nie zastrzeżono inaczej, oferta złożona w toku aukcji przestaje wiązać, gdy inny uczestnik aukcji (licytant) złożył ofertę korzystniejszą;

• zawarcie umowy w wyniku aukcji następuje z chwilą udzielenia przybicia;

• jeżeli ważność umowy zależy od spełnienia szczególnych wymagań przewidzianych w ustawie, zarówno organizator aukcji, jak i jej uczestnik, którego oferta została przyjęta, mogą dochodzić zawarcia umowy (art. 70² § 3 KC).

PRZETARG zaś tym różni się od aukcji, że oferty osób zamierzających zawrzeć umowę nie są składane w toku ich równoczesnego i bezpośredniego komunikowania się (dyskursu). W postępowaniu przetargowym organizator oczekuje składania ofert w określonym miejscu przez niego wskazanym oraz rozpatruje je bez udziału oferentów.

Zgodnie z art. 70³ KC:

- jeżeli w warunkach przetargu nie zastrzeżono inaczej oferta złożona w toku przetargu przestaje wiązać, gdy została wybrana inna oferta albo gdy przetarg został zamknięty bez wybrania którejkolwiek z ofert; 

• organizator jest obowiązany niezwłocznie powiadomić na piśmie uczestników przetargu o jego wyniku albo o zamknięciu przetargu bez dokonania wyboru;

• do ustalenia chwili zawarcia umowy w drodze przetargu stosuje się przepisy dotyczące przyjęcia oferty, chyba że w warunkach przetargu zastrzeżono inaczej. Przepis art. 70² § 3 stosuje się odpowiednio.

WADIUM

WADIUM (art. 70⁴ KC) to dodatkowe zastrzeżenie umowne zamieszczane przez organizatora aukcji lub przetargu, polegające na obowiązku wpłacenia przez przystępujących do aukcji/przetargu określonej sumy pieniężnej (zwykle % od wartości przedmiotu zawieranej umowy) albo ustanowienia odpowiedniego zabezpieczenia jej zapłaty (np. przez udzielenie poręczenia) pod rygorem niedopuszczenia do aukcji/przetargu.

W przypadku wpłaty wadium przystępujący do aukcji/przetargu stają się jego uczestnikami.

Wadium ma tejn skutek, że:

1. jeżeli uczestnik aukcji albo przetargu, mimo wyboru jego oferty, uchyla się od zawarcia umowy, której ważność zależy od spełnienia szczególnych wymagań przewidzianych w ustawie, organizator aukcji albo przetargu może pobraną sumę zachować albo dochodzić zaspokojenia z przedmiotu zabezpieczenia;

2. w pozostałych wypadkach zapłacone wadium należy niezwłocznie zwrócić, a ustanowione zabezpieczenie wygasa;

3. jeżeli jednak organizator aukcji albo przetargu uchyla się od zawarcia umowy, ich uczestnik, którego oferta została wybrana, może żądać zapłaty podwójnego wadium albo naprawienia szkody.

Z powyższego wynika zatem, iż zastrzeżenie wadium uchyla możliwość dochodzenia zawarcia umowy w drodze sądowej. Konstrukcja prawna wadium jako swoiste, dodatkowe zastrzeżenie umowne najbardziej zbliża się do instytucji zadatku uregulowanego w art. 394 KC.

UNIEWAŻNIENIE UMOWY w trybie art. 70⁵ KC:

1. organizator aukcji/przetargu;

2. uczestnik;

3. albo osoba, na której rachunek lub zlecenie umowę zawarto

może żądać UNIEWAŻNIENIA zawartej umowy,

jeżeli strona tej umowy, inny uczestnik lub osoba działająca w porozumieniu z nimi wpłynęła na wynik aukcji albo przetargu w sposób sprzeczny z prawem lub dobrymi obyczajami.

Wyrok sądu będzie miał charakter konstytutywny, unieważniający umowę z mocą wsteczną (ex tunc).

Uprawnienie powyższe wygasa z upływem miesiąca od dnia, w którym uprawniony dowiedział się o istnieniu przyczyny unieważnienia, nie później jednak niż z upływem roku od dnia zawarcia umowy (termin zawity/ prekluzyjny).

W sytuacji tej powstaje stan wzruszalności umowy (nieważności względnej), tzn. umowa jest ważna i wywołuje wszelkie skutki prawne dopóki nie zostanie wzruszona przez uprawnionego w właściwym terminie i postępowaniu przewidzianym przez prawo.

Norma art. 70⁵ KC ma charakter normy iuris cogentis.

SWOBODA ZAWIERANIA UMÓW ORAZ JEJ OGRANICZENIA

Swoboda zawierania umów

To zasada prawa zobowiązań polegająca na przyznaniu podmiotom prawnym ogólnej możliwości zawierania i kształtowania treści umów w granicach zakreślonych przez prawo.

Na swobodę umów składają się cztery elementy:

• swoboda w zawieraniu umowy

• swoboda w wyborze kontrahenta

• swoboda w kształtowaniu treści umowy

• swoboda w wyborze formy zawarcia umowy

Zakres swobody umów wyznacza treść lub cel stosunku zobowiązaniowego, które nie mogą sprzeciwiać się właściwości (naturze) tego stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego. Zasada swobody umów zapisana jest w art. 353¹ Kodeksu cywilnego.

Zasada swobodnego kształtowania treści

Czynność prawna tylko wtedy może spełniać funkcję instrumentu prawnego, za pomocą którego podmioty same kształtują swoje stosunki cywilnoprawne, gdy przysługuje im swoboda decydowania co do ich treści.

Zasada swobodnego kształtowania czynności prawnej wyraża normę, w myśl której podmiotom przysługuje kompetencja do kształtowania treści czynności prawnej oraz, że przepisy prawne dotyczące tej kwestii należy interpretować na rzecz tej kompetencji.

Tak pojęta zasada znajduje uzasadnienie w Konstytucji (zasada wolności gospodarczej) oraz w treści art. 353¹ KC, dotyczącego umów zobowiązujących.

Wzorzec kompetencji generalnej

Zgodnie z treścią art. 353¹ KC wynika, że w zakresie umów zobowiązujących strony nie są związane ustawowymi typami umów, panuje tu wzorzec kompetencji generalnej.

Wzorzec ten nie obejmuje czynności prawnych, które z uwagi na ich funkcje są skuteczne wobec osób nieuczestniczących w dokonywaniu tych czynności.

Przyjmuje się, że swoboda kształtowania treści umów ograniczona jest ustawą do określonych ich typów, tzw. numerus clausus.

Taki charakter maja umowy, które:

• kreują prawa podmiotowe bezwzględne

• tworzą spółki

• kreują prawa podmiotowe ucieleśnione w papierach wartościowych

• regulują stosunki majątkowo - małżeńskie

• dotyczą spadków

Ograniczenia

W każdym systemie prawnym zakres swobodnego kształtowania treści czynności prawnej podlega ograniczeniom przez reguły typu ogólne. Są to:

• prawa przyrody

• normy bezwzględnie wiążące

• obejście ustawy

• zasady współżycia społecznego

Prawa przyrody

Ograniczenie to wyraża art. 387 KC, zgodnie z którym „umowa o świadczenie niemożliwe jest nieważna”. Postanowienie to dotyczy wszelkich czynności prawnych.

Np. zobowiązanie do skoku na Księżyc

Normy bezwzględnie wiążące

Niedopuszczalne są postanowienia czynności prawych, które byłyby niezgodne z zakazami wyrażonymi w normach bezwzględnie wiążących i semiimperatywnych (art. 58 § 1 KC).

Czynność prawna jest sprzeczna z ustawą (art. 58 § 1 KC) nie tylko gdy zawiera postanowienia z nią niezgodne, ale również gdy nie zawiera postanowień nakazanych przez prawo.

Obejście ustawy

Na równi z czynnościami sprzeczni z ustawą traktuje art. 58 § 1 KC czynności prawne mające na celu obejście ustawy, czyli czynności wprawdzie nieobjętą zakazem prawnych, ale przedsięwziętą celu osiągnięcia skutku zakazanego przez prawo. Tak więc nie tylko treść ale i cel dokonania czynności prawnej znany obu stronom, w przypadku gdy koliduje z zakazami prawnymi powoduje jej nieważność (art. 353¹ KC).

Zasady współżycia społecznego

Zgodnie z artykułem 58 § 2 KC „Nieważna jest czynność prawna sprzeczna z zasadami współżycia społecznego”. Niedopuszczalna jest taka czynność, której zarówno treść jak i czyn godzi w uznane powszechnie wartości i reguły moralne.

Ograniczenia swobody zawierania umów

Ograniczenia swobody zawierania umów występują tylko w momencie, gdy wynikają z ustawy lub z jej upoważnienia wydanego aktu wykonawczego, inaczej mówiąc gdy mają heterogeniczną genezę.

Najmniejszą dolegliwością cechują się zakazy dokonywania określonych typów czynności prawnych z innymi niż ze wskazanym w ustawie rodzajami podmiotów.

Tego rodzaju decyzje zezwalające upoważniają jedynie do dokonania czynności prawnej, nie jest z nimi połączony żaden obowiązek dokonania tych czynności. Natomiast czynność tego typu dokonana bez wymaganego zezwolenia administracyjnego jest bezwzględnie nieważna (art. 58 § 1 KC).

Kolejne ograniczenia swobody doboru kontrahenta znajdują wyraz w postaci ustalania ustawowych priorytetów w tym względzie na rzecz określonych rodzajowo podmiotów.

Wybór kontrahenta ograniczają również obowiązkowe procedury wyłaniania kandydatów - zwłaszcza w trybie aukcyjnym lub przetargowym.

Najdalej ingerują w swobodę kontraktową nakazy zawierania umów. Gdyż nie tylko wyłączają swobodę decyzji stron co do zawarcia umowy, ale również określają ich treść, przez co eliminują swobodę decyzji stron.

Np. obowiązek zawarcia umowy o świadczenie usługi przesyłowych (ciepła, paliw, gazu, elektryczności).

Umowy adhezyjne

Masowy charakter świadczonych usług i towarów wymaga szybkich sposobów zawierania umów. Ich treść z reguły określają świadczący owe usługi lub dostarczający towary. Są to tzw. „umowy adhezyjne” inaczej przystąpienia.

Dochodzą one do skutku przez zgodne oświadczenie woli obu stron. Wywołują jednak problemy w sferze kontroli ich treści; stworzenia dogodnych przesłanek pozwalających masowym odbiorcom na zapoznanie się z treścią proponowanej treści umowy oraz z ustaleniem czy rzeczywiście została ona zaakceptowana przez indywidualnego kontrahenta.

Zastępcze oświadczenie woli

Jeżeli osoba, na której ciąży obowiązek złożenia oświadczenia woli, uchyla się od jego spełnienia, to obowiązek ten może zostać ustalony w orzeczeniu sądowym. Sąd w takim przypadku opiera rozstrzygnięcie na prawie materialnym stwierdzając w szczególności, czy z mocy prawa lub czynności prawnej pozwany jest obowiązany złożyć oświadczenie woli określonej treści.

Polskie prawo stanowi w art. 64 KC oraz art. 1047 § 1 KPC, że prawomocne orzeczenie sądowe zastępuje oświadczenie woli, tak więc wywołuje identyczne skutki prawne.

Orzeczenie sądowe zastępuje formy szczególne przewidziane przez ustawę lub decyzje samych stron dla oświadczenia woli. Wywiera ono pełne skutki prawne także w przypadkach, gdy zastąpione oświadczenie woli objęte było rygorem zachowania formy szczególnej.

Orzeczenia te mają postać orzeczeń konstytutywnych czyli prawo tworzących i mogą odnosić się zarówno do jednostronnych czynności prawnych, jak i do umów.

Jednostronna czynność prawna dochodzi do skutku przez złożenie oświadczenia woli tylko przez jedną osobę. Jeżeli osoba zobowiązana złożyć to oświadczenie uchyla się od tej czynności, to sąd wydaje orzeczenie zastępcze, jednocześnie doprowadzając do dokonania danej czynności prawnej.

Np. orzeczenie stwierdzające obowiązek wierzyciela hipotecznego do złożenia oświadczenia o wyrażeniu zgody na zwolnienie od obowiązku.

Zagadnienie komplikuje się w momencie, gdy orzeczenie sądu zastępuje oświadczenie woli, które stanowi tylko element umowy. W praktyce sądowej najczęściej dochodzi do wydawania takich orzeczeń.

Np. wspólnik zobowiązał się wnieść swój wkład do spółki w postaci własności nieruchomości, a następnie uchyla się od zawarcia umowy przenoszącej jego nieruchomość na rzecz spółki.

Orzeczenie sądu zastępuje w zasadzie tylko oświadczenie jednej ze stron. Obejmuje ono zawarcie umowy przyrzeczonej oraz sytuację, gdy sąd uwzględnia powództwo o stwierdzenie obowiązku zawarcia umowy zgodnie z żądaniem powoda. W takim przypadku orzeczenie sądu stwierdza zawarcie umowy i ją zastępuje. Zbędne jest wtedy składanie osobnego oświadczenia woli.

Orzeczenie sądowe jako zdarzenie cywilnoprawne

W wyjątkowych sytuacjach, wyraźnie przewidzianych przez ustawę sytuacjach sądy mają kompetencje do wydawania orzeczeń konstytutywnych, które mają walor zdarzeń cywilnoprawnych. Na ich podstawie powstaje, gaśnie lub zmienia swoją dotychczasową treść stosunek cywilnoprawny, a strony uzyskują odpowiednie prawa i obowiązku.

Np. artykuły 145, 14 357¹ KC wskazują okoliczności, w których sądowi przysługuje kompetencja do ustanowienia służebności.

W takich przypadkach w ogóle nie dochodzi do zawarcia umowy, a w konsekwencji autonomia decyzji stron zostaje zupełnie wyłączona.

WADY OŚWIADCZENIA WOLI

1. Pojęcie oświadczenia woli oraz wad oświadczeń woli:

OŚWIADCZENIE WOLI to takie zachowanie człowieka, które wyraża dostatecznie zamiar (wolę) wywołania skutku prawnego, tj. ustanowienia, zmiany lub zniesienia stosunku cywilnoprawnego. Według art. 60 KC „... wola osoby dokonującej czynności prawnej wyrażona przez każde zachowanie się tej osoby, które ujawnia jej wole w sposób dostateczny, w tym również przez ujawnienie tej woli w postaci elektronicznej (oświadczenie woli)”.
Oświadczenie woli jest nieodzownym i koniecznym elementem (rdzeniem) każdej czynności prawnej.

Proces składania oświadczenia woli obejmuje:

• akt woli (tzw. wola wewnętrzna - proces powstawania decyzji),

• przejaw (oświadczenie) woli (tzw. wola zewnętrzna) - uzewnętrznienie tej decyzji.

W doktrynie wysuwane były różne koncepcje rozwiązania problematyki niezgodności pomiędzy aktem a przejawem woli.

1. teoria woli - XIX w. Koncepcja szkoły pandektystów niemieckich (Savigny), nakazująca rozstrzygać wątpliwości na korzyść aktu woli; w razie sprzeczności czynności prawna była bezwzględnie nieważna,

2. teoria oświadczenia - decydujący walor miała treść złożonego oświadczenia (tak jak było ono rozumiane przez typowego człowieka),

3. teoria zaufania - XX w. Koncepcja zakładająca, iż w razie niezgodności woli wewnętrznej z jej przejawem decydujące znaczenie przypisywać temu ostatniemu elementowi tylko wtedy, gdy wymaga tego wzgląd na zaufanie odbiorcy oświadczenia woli
   (np. testament).

Obecnie w nauce polskiej dominuje pogląd, że decydujące znaczenie ma właśnie oświadczenie woli. Rozstrzygnięcie konfliktu na korzyść elementu aktu woli może mieć miejsce tylko w przypadkach przewidzianych przez ustawę (np. testament - art. 948 § 1 KC). Pogląd ten opiera się na założeniu, iż prawo wiąże skutki prawne przede wszystkim z zachowaniem się człowieka, a tylko wyjątkowo uwzględnia pewne elementy psychiczne nie ujawnione na zewnątrz (odmiennie Z. Radwański - w tzw. nurcie obiektywizującym na podstawie art. 65 KC).

Od oświadczeń woli należy odróżniać:

3. oświadczenia wiedzy - np. zawiadomienie o wadzie fizycznej rzeczy,

4. przejawy uczuć - np. przebaczenie.

Maja one wprawdzie charakter zdarzeń prawnych wywołujących skutki prawne, ale określonych w ustawie i niezależnie od woli podmiotu działającego.

Pod pojęciem WAD OŚWIADCZENIA WOLI należy rozumieć:

1. określone w ustawie i ujęte w pewne typy nieprawidłowości występujące przy podjęciu decyzji (aktu woli) lub towarzyszące przejawowi woli (oświadczeniu);

2. zespół instytucji uregulowanych w art. 82 - 88 KC wskazujące w jakich okolicznościach pewne stany psychiki i wiedzy człowieka towarzyszące procesowi składania oświadczenia woli (tj. aktowi woli i jego oświadczeniu) uwzględnia system prawny, określając ich wpływ na ważność czynności prawnych.

Kodeks cywilny po części tylko przyjął koncepcję psychologiczną wad oświadczeń woli, tzn. w szerokiej mierze uwzględnia się stany psychiki osoby składającej oświadczenie woli, ale ponadto także interesy oraz dobrą wiarę osób, do których oświadczenie woli jest kierowane (adresata).

2. Charakterystyka poszczególnych wad oświadczeń woli:

W poczet wad oświadczenia woli kodeks cywilny zalicza następujący katalog instytucji:

BRAK ŚWIADOMOŚCI ALBO SWOBODY W POWZIĘCIU DECYZJI I WYRAŻENIU WOLI (art. 82 KC):

Czynności prawnej może dokonać tylko osoba mogąca ze względu na stan psychiczny odpowiedzialnie podjąć i wyrazić decyzję o wywołaniu skutków prawnych.

Na decyzję o podjęciu czynności prawnej mogą mieć wpływ takie stany zaburzające świadome i swobodne myślenie jak w szczególności:

• choroba psychiczna;

• niedorozwój umysłowy;

• przymus fizyczny (w czasie którego umysł człowieka sterowany jest nie poprzez centralny układ nerwowy, ale przez nacisk zewnętrzny);

• albo nawet przemijające zaburzenia czynności psychicznych (np. pijaństwo, narkomania, wysoka gorączka.

Istotne jest, aby określony stan zaburzenia sprawności psychofizycznej, chociażby nawet przemijający, istniał w chwili dokonywania czynności prawnej.

Czynność prawna obarczona tą wadą - niezależnine od interesu czy dobrej wiary osoby trzecie - jest zawsze bezwzględnie nieważna (na tę postać nieważności powołać się może każdy, kto ma w tym interes prawny i w każdym czasie).

Obowiązek przeprowadzenia dowodu, że oświadczenie woli złożone zostało w okolicznościach opisywanych przez art. 82 KC spoczywa na osobie powołującej się na nieważność czynności prawnej. Przeprowadzenie dowodu jest łatwe w przypadku osoby ubezwłasnowolnionej prawomocnym orzeczeniem sądu.

POZORNOŚĆ (art. 83 KC):

Zgodnie z art. 83 § 1 KC: „nieważne jest oświadczenie woli złożone drugiej osobie za jej zgodą dla pozoru”.

W literaturze wyróżnia się dwa podstawowe typy pozorności:

1. tzw. pozorność zwykła - chodzi tu o okoliczności, w których strony czynności prawnej ujawniły osobom trzecim swe pozorne oświadczenia woli, uprzednio umawiając się potajemnie, że owe pozorne oświadczenia nie wywrą skutków prawnych. Takie oświadczenia woli tracą ważność bezwzględnie.

2. pozorność kwalifikowana - gdy strony dokonały między sobą ukrytej (dyssymulowanej) czynności prawnej, która ma wywołać określone skutki prawne, ale inne niż wynika to z treści pozornej czynności prawnej. Taka czynność prawna ukryta nie traci ważności, o ile pozostaje zgodna z przesłankami (właściwościami) nieformalnie dokonanej czynności prawnej - art. 83 § 1 zd. 2 KC (np. strony zawarły umowę darowizny nieruchomości dla ukrycia nieformalnej umowy sprzedaży - jeżeli darowizna miała formę aktu notarialnego to ukryta umowa sprzedaży będzie ważna).

Ponadto zgodnie z art. 83 § 2 KC pozorność nie będzie miała wpływu na skuteczność odpłatnej czynności prawnej, na podstawie której osoba trzecia działająca w dobrej wierze nabyła prawo lub została zwolniona z zobowiązania (np. A pozornie scedował wierzytelność osobie B, a B rzeczywiście scedował ją na osobę C - wierzycielem będzie C, o ile nie wiedział on że umowa zawarta pomiędzy B i C była pozorna).

Od pozornego oświadczenia woli należy odróżniać:

1. oświadczenie woli złożone nie na serio, które - podobnie jak pozorność - nie wywołuje skutków prawnych co, można poznać już po sytuacji w jakiej takie oświadczenie jest wyrażane (np. oświadczenia podawane dla przykładu, aby zobrazować pewne sytuacje: profesor podający przykład na wykładzie lub aktor na scenie);

2. zastrzeżenie potajemne (reservatio mentalis) jako przemyślane zastrzeżenie, że czynność prawna nie wywoła należytych skutków prawnych, jednak pozbawione wyrazu zewnętrznego.

BŁĄD (art. 84 KC):

Przez błąd rozumie się niezgodność między obiektywną rzeczywistością a jej odbiciem w świadomości człowieka.

Błąd prawnie doniosły (relewantny) musi spełniać łącznie dwa wymogi, a mianowicie być błędem:

1. co do treści czynności prawnej (np. klient galerii kupuje obraz mylnie sądząc że jest to oryginał); nie ma zatem znamion błędu mylne przeświadczenie składającego oświadczenie woli dotyczące okoliczności nieuregulowanych w treści czynności prawnej (np. kiedy kupujący lokal mieszkalny zgromadził sumę pieniędzy, za którą nabył ów lokal, ale spostrzegł się, że suma pieniędzy, która mu została nie wystarczy na remont tego lokalu);

2. istotnym - a więc uzasadniającym przypuszczenie, że gdyby składający oświadczenie woli nie działał pod wpływem błędu i oceniał sprawę rozsądnie, nie złożyłby oświadczenia tej treści (art. 84 § 2 KC); owa istotność ma być oceniana według kryterium obiektywnego (wzorzec człowieka rozsądnego) i zindywidualizowanego (składający oświadczenia woli).

Ustawodawca uwzględnia tu jednocześnie interesy osoby przyjmującej oświadczenie woli (adresata).

Zgodnie bowiem z art. 84 § 1 zd. 2 KC jeżeli oświadczenie woli zostało złożone innej osobie, uchylenie się od skutków prawnych odpłatnego oświadczenia woli może nastąpić tylko wtedy, gdy:

• błąd został wywołany przez adresata (chociażby bez jego winy)

• albo też wiedział on o błędzie

• lub z łatwością mógł go zauważyć.

Powyższe ograniczenia odpadają jednak przy czynnościach prawnych nieodpłatnych.

Przepis ten ma zastosowanie przede wszystkim w przypadku odpłatnych czynności prawnych zawieranych w toku umów. Należy tu również dodać, że adresat oświadczenia woli nie zasługuje na ochronę prawną, o ile nie wyprowadził składającego oświadczenie woli z błędu. Regulacja ta odnosi się również do oświadczeń woli składanych drogą elektroniczną. W tych przypadkach, jeśli błąd w oświadczeniu woli wynika z nieprawidłowego działania urządzenie elektronicznego, odpowiedzialność za taką sytuację ponosi osoba sprawująca kontrolę nad tym urządzeniem.

UWAGA !!!

Błąd oświadczenia woli nie powoduje bezwzględnej nieważności czynności prawnej, stanowi natomiast podstawę do uchylenia się od skutków prawnych złożonego oświadczenia woli - tzw. nieważność względna (art. 84 § 1 zd. 2 KC w związku z art. 84 KC).

Ponadto ustawa (art. 85 KC) na równi z błędem traktuje zniekształcenie oświadczenia woli przez posłańca przenoszącego to oświadczenie (np. dziecko posłane przez mamę kupuje 10 zamiast 3 butelek mleka).

PODSTĘP (art. 86 KC):

Podstęp to świadome działanie polegające na wprowadzeniu jakiejś osoby w błąd lub na umocnieniu jej błędnego przekonania (mniemania) w celu skłonienia do złożenia określonego oświadczenia woli. Podstępem można także uznać przemilczenie pewnych ważnych informacji, gdy istnieje prawny obowiązek ich ujawnienia.

Innymi słowy podstęp to kwalifikowana (bo zawiniona) postać błędu.

Kodeks cywilny wyróżnia dwie sytuacje błędu podstępnego:

1. podstęp strony (art. 86 § 1 KC) - wówczas uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu może nastąpić także wtedy, gdy błąd:

• nie był istotny,

• jak również wtedy, gdy nie dotyczył treści czynności prawnej.

W tym wypadku ustawa wyraźnie liberalizuje przesłanki uchylenia się od podstępnie złożonego oświadczenia woli.

2. podstęp osoby trzeciej (art. 86 § 2 KC) - który jest jednoznaczny z podstępem strony jeżeli ta (czyt. strona):

• o podstępie osoby trzeciej wiedziała i nie zawiadomiła o nim drugiej strony

• albo jeżeli czynność prawna była nieodpłatna

Podstępne działanie osoby trzeciej/strony stosunku prawnego stanowi podstawę do uchylenia się od skutków prawnych złożonego oświadczenia woli w trybie art. 88 KC.

GROŹBA BEZPRAWNA (art. 87 KC):

Groźba to zapowiedź wyrządzenia komuś zła na wypadek gdyby nie dokonał on żądanej czynności prawnej. Osoba taka działa wówczas pod wpływem przymusu psychicznego, obawiając się o bezpieczeństwo swoje lub jakiejś innej osoby.

Rozpatrując doniosłość prawną groźby należy łącznie wziąć pod uwagę czy była ona:

• bezprawna - jako zapowiedź dokonania czynu nie tylko bezwzględnie zabronionego przez system prawny (np. pobicia lub zabicia kogoś), lecz również sprzecznego z zasadami współżycia społecznego, z regułami zawodowymi, z zasadami etyki, itp. (bezprawność sensu largo);

• poważna - czyli powodująca poważne niebezpieczeństwo dla dóbr osobistych i majątkowych osoby składającej oświadczenie woli lub jakiejkolwiek innej osoby; o tym czy groźba jest poważna rozstrzygają okoliczności danego przypadku uzasadniające obawy osoby składającej oświadczenie woli wyżej wymienionych następstw (zob. art. 87 KC).

Groźba może pochodzić nie tylko od strony stosunku prawnego, ale również od innej osoby (osoby trzeciej), działającej na zlecenie strony czynności prawnej.

Składający oświadczenie woli pod wpływem groźby może - podobnie jak w przypadku błędu i podstępu - uchylić się od skutków prawnych złożonego świadczenia woli.

3. Uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu (podstępu) lub groźby (art. 88 KC):

Podmiotowe prawo kształtujące do uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego innej osobie pod wpływem błędu lub groźby przyjmuje postać pisemnego oświadczenia woli składanego przez uprawnionego tej osobie (art. 88 § 1 KC). Forma pisemna zastrzeżona jest jednak w celach dowodowych (ad probationem).

Zgodnie z art. 88 § 2 KC uprawnienie to jest ograniczone rocznym terminem zawitym (prekluzyjnym) liczonym:

• w przypadku błędu - od jego wykrycia;

• a w przypadku groźby - od ustania stanu obawy.

Uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli realizuje się (co do zasady) bez udziału organu orzekającego (np. sądu) i powoduje zgaśnięcie wszelkich, związanych z nim konsekwencji prawnych i to już od momentu złożenia wadliwego oświadczenia woli, a więc z mocą wsteczną (ex tunc).

4. Szczególna regulacja wad oświadczenia woli - zagadnienia wybrane:

Przedstawione powyżej zasady ogólne dotyczące wad oświadczeń woli podlegają - na mocy przepisów szczególnych - pewnym modyfikacjom.

I tak np.:

a) zgodnie z art. 945 KC testament jest nieważny, jeżeli został sporządzony:

• w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli;

• pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści;

• pod wpływem groźby.

b) uchylenie się od oświadczenia o przyjęciu/ odrzuceniu spadku złożonego pod wpływem błędu lub groźby wymaga udziału i zatwierdzenia przez sąd (art. 1019 § 3 KC);

c) oświadczenie o wstąpieniu w związek małżeński może być unieważnione, jeżeli zostało złożone (art. 15¹ § 1 KRO):

• przez osobę, która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świadome wyrażenie woli;

• pod wpływem błędu co do tożsamości drugiej strony

• pod wpływem groźby bezprawnej.

Żądanie to należy zgłosić przed upływem 6 miesięcy (od: ustania stanu wyłączającego świadome wyrażenie woli/wykrycia błędu/ustania stanu obawy), a w każdym wypadku przed upływem 3 lat od zawarcia małżeństwa (art. 15¹ § 3 KRO).

d) uchylenie się od skutków prawnych:

• ugody (art. 918 KC) albo

• umowy o dział spadku (art. 1045 KC)

zawartej pod wpływem błędu jest dopuszczalne tylko wtedy, gdy błąd dotyczył stanu faktycznego, który obie strony uważały za niewątpliwy.

SKUTKI WADLIWOŚCI CZYNNOŚCI PRAWNYCH

I. Pojęcie „wadliwej” i „niewadliwej” czynności prawnej:

Nauka o wadliwości czynności prawnych stanowi wycinek ogólnej nauki o wadliwości aktów prawnych, w tym także aktów administracyjnych i orzeczeń sądowych, zwanej przez niektórych autorów żartobliwie „defektologią prawniczą”.

Wadliwość stanowi określenie zbiorcze dla wszystkich wypadków, w których czynność prawna wprawdzie została dokonana i w tym znaczeniu jest istniejąca, lecz występują w niej braki, które nie pozwalają jej zakwalifikować jako w pełni prawidłowej.

Pojęcie wadliwości przejawia się zawsze w sferze skutków prawnych, stąd czynność prawna jest wadliwa wówczas, gdy jest dotknięta takimi usterkami, które sprawiają, że powstające skutki prawne nie odpowiadają w pełni treści złożonych oświadczeń woli.

Wadliwe są zatem czynności:

• nie wywołujące żadnych skutków prawnych;

• wywołujące nie wszystkie z tych skutków, jakie stosownie do treści czynności prawnej miałyby powstać;

• wywołujące wprawdzie skutki prawne, ale przy dopuszczalności ich wzruszenia lub uchylenia;

• wywołujące skutki niepełne wymagające dla ich skuteczności określonego zdarzenia,

Owe „usterki” mogą w szczególności odnosić się do:

1. treści czynności prawnej (np. sprzeczność z ustawą, z zasadami współżycia społecznego lub ustalonymi zwyczajami - art. 58 KC)

2. do formy czynności prawnej (np. niezawarcie umowy w formie aktu notarialnego - art. 158 KC)

3. do podmiotów dokonujących czynności prawnych (np. brak zdolności do czynności prawnych - art. 14 KC) oraz prawidłowości złożonych przez nie oświadczeń woli (wady oświadczeń woli - art. 82 i nast. KC)

Czynność prawna zaś niewadliwa to taka, która zgodnie z art. 56 KC wywołuje skutki prawne wyrażone w oświadczeniu woli, a także te, które wynikają z ustawy, z zasad współżycia społecznego oraz z ustalonych zwyczajów.

Tak więc co do zasady to treść czynności prawnej jest wyznacznikiem jej skutków, ale nie jedynym, bowiem skutki te określają też:

• ustawy (przez co należy rozumieć tu wszystkie normy prawne powszechnie obowiązujące mieszczące się w zawartym w art. 87 Konstytucji RP katalogu źródeł prawa);

• zasady współżycia społecznego;

• ustalone zwyczaje.

Istotne jest, że ewentualny brak wiedzy lub zamiaru wywołania skutków prawnych wynikających z ustawy, z zasad współżycia społecznego lub z ustalonych zwyczajów u podmiotu dokonującego czynności prawnej nie ma wpływu na wadliwość owej czynności.

II. Systematyka wadliwych czynności prawnych:

Wątpliwości związane z pojęciem oraz systematyką wadliwych czynności prawnych nie zostały wyeliminowane do chwili obecnej. Różnice często sprowadzają się do odmiennie stosowanej aparatury pojęciowej, odrębnej terminologii, podejmowania próby własnego spojrzenia na tę skomplikowaną problematykę.

Abstrahując od klasyfikacji dokonywanych przez S. Grzybowskiego, K. Gandora, czy A. Szpunara na uwagę zasługują koncepcje przedstawione przez A. Woltera i Z. Radwańskiego.

A. Wolter wyróżnił cztery kategorie wadliwych czynności prawnych:

1. nieważność bezwzględna

2. nieważność względna

3. bezskuteczność względna

4. bezskuteczność zawieszona

Z. Radwański stanął natomiast na stanowisku, że do kategorii wadliwych czynności prawnych nie należą czynności bezwzględnie nieważne, ponieważ nie wywierają one żadnych określonych w oświadczeniu woli skutków prawnych, a tym samym nie mają koniecznej cechy każdej czynności prawnej. Owe „nieważne czynności prawne” są więc zdarzeniami prawnymi, ale nie są czynnościami prawnymi.

Poglądy Radwańskiego uległy jednak zmianie, bo już w ostatniej publikacji przedstawia systematykę wadliwych czynności prawnych w zgodzie z systematyką przyjętą przez A. Woltera, dlatego też taką systematykę przyjmiemy na potrzeby naszego wykładu, uznając ją za najbardziej klarowną i zrozumiałą, choć niepozbawioną pewnych uproszczeń.

iii. Postacie wadliwości czynności prawnych

NIEWAŻNOŚĆ BEZWZGLĘDNA

1.Uwagi ogólne.

Jest to najdalej idąca sankcja wadliwości czynności prawnej. Powoduje ona, że dokonana czynność nie wywołuje skutków prawnych zamierzonych przez strony, wynikających z ustawy, z zasad współżycia społecznego, czy z ustalonych zwyczajów (art. 56 KC), może mimo to wywoływać inne skutki prawne już niezwiązane z jej treścią (np. może powstać obowiązek naprawienia szkody, czy też w razie spełnienia świadczeń przez strony nieważnej czynności prawnej powstaje obowiązek ich zwrotu). Krótko można powiedzieć, że sytuacja przedstawia się tak, jakby czynność nie została w ogóle dokonana. Zazwyczaj ustawodawca sygnalizuje ten typ wadliwości poprzez stwierdzenie w ustawie „czynność (…) jest nieważna”, „nieważne jest oświadczenie woli” lub podobne.

Nieważność bezwzględną charakteryzują następujące cechy:

• na ten rodzaj nieważności może powołać się w każdym czasie każda osoba zainteresowana, a więc nie tylko strony nieważnej czynności prawnej;

• skutek nieważności powstaje z mocy samego prawa (ex lege) i czynność jest nieważna od samego początku (ex tunc, tj. od chwili jej dokonania a nie od unieważnienia);

• nieważność taką sąd powinien uwzględnić z urzędu (bez konieczności zgłaszania przez stronę jakichkolwiek wniosków w tym względzie);

• orzeczenie sądu ma w tym zakresie charakter deklaratoryjny (stwierdzający);

• może odnosić się nie do całej, lecz tylko do części czynności prawnej (art. 58 § 3 kc „Jeżeli nieważnością jest dotknięta tylko część czynności prawnej, czynność pozostaje w moc co do pozostałych części, chyba że z okoliczności wynika, iż bez postanowień dotkniętych nieważnością czynność nie zostałaby dokonana.”).

Spotykane w praktyce postanowienia umów stanowiące, iż „nieważność poszczególnych postanowień nie wpływa na ważność pozostałych składników umowy zwane są klauzulami salwatoryjnymi.

Nieważność bezwzględna czynności prawnej zachodzi przede wszystkim w następujących przypadkach:

1. dokonanie czynności prawnej przez osobę niemającą zdolności do czynności prawnych (art. 14 §1 KC z zastrzeżeniem §2);

2. dokonanie jednostronnej czynności prawnej bez zgody przedstawiciela ustawowego przez osobę ograniczoną w zdolności do czynności prawnych (art. 19 KC);

3. sprzeczność treści lub celu czynności prawnej z ustawą lub z zasadami współżycia społecznego, w tym mającej na celu obejście przepisów ustawy (art. 58 KC);

4. dokonanie czynności bez zachowania formy zastrzeżonej pod rygorem nieważności (ad solemnitatem, art. 73 i art. 76 KC);

5. wady oświadczenia woli: brak świadomości lub swobody (art. 82 KC) oraz pozorność (art. 83 KC);

6. dokonanie jednostronnej czynności prawnej w cudzym imieniu bez umocowania lub z przekroczeniem jego zakresu (art. 104 zd. 1 KC z zastrzeżeniem zd. 2);

7. brak zgody organu administracji państwowej;

8. brak wpisu do księgi wieczystej (art. 67 ust. 1 KWU);

9. niemożliwość świadczenia (art. 387 KC - imposibilium nulla obligatio est)

W tak zarysowanej koncepcji bezwzględnej nieważności wyłom czynią dwie uznane przez dominujący pogląd instytucje, a mianowicie:

1) konwalidacja oraz

2) konwersja

1. KONWALIDACJA (convalidatio).

Przez konwalidację rozumie się przywrócenie skuteczności nieważnej czynności prawnej (uznanie jej z mocą wsteczną za czynność ważną w następstwie jakichś faktów późniejszych, z którymi ustawa wiąże taki skutek). Przywrócenie to może nastąpić tylko w przypadkach wyraźnie wskazanych w ustawie.

I tak np.:

- według art. 14 KC czynność prawna dokonana przez osobę, która nie ma zdolności do czynności prawnych jest nieważna, jednakże umowa zawarta przez taką osobę w drobnych bieżących sprawach życia codziennego staje się ważna przez jej wykonanie, jeśli nie pociąga za sobą rażącego pokrzywdzenia osoby niezdolnej do czynności prawnych;

- umowa zawarta przez osobę ograniczoną w zdolności do czynności prawnych bez zgody przedstawiciela ustawowego, może zostać następnie konwalidowana w drodze jej potwierdzenia przez przedstawiciela ustawowego tej osoby (art. 18 §1 KC);

- umowa darowizny zawarta bez zachowania formy aktu notarialnego (bo oświadczenie darczyńcy powinno być złożone w tej formie) staje się ważna, leżeli przyrzeczone świadczenie zostało spełnione(art. 890 KC);

- art. 945 §2 KC (konwalidacja nieważnego testamentu w następstwie upływu określonego ustawą czasu);

- inne.

2. KONWERSJA (conversio).

Od konwalidacji należy odróżniać konwersję czynności prawnej, przez co rozumie się przemianę nieważnej czynności prawnej na inną ważną czynność prawną, odpowiadającą chociażby częściowo hipotetycznej woli stron (umożliwiającą realizację tego samego lub podobnego celu). Oznacza to, że nieważna czynność prawna może wywoływać inne skutki prawne niż te, które zostały w niej wyrażone. Uzależnione jest to od zaistnienia dwóch przesłanek:

1. czynność nieważna co do zamierzonych przez strony skutków prawnych musi spełniać warunki, od których zależy ważność innej czynności prawnej

2. musi istnieć podstawa do przyjęcia, że gdyby strony wiedziały, iż dokonana przez nie czynność jest nieważna, dokonałyby owej innej czynności prawnej, która wywołałaby zamierzone przez nie skutki prawne

Konwersję charakteryzują następujące trzy podstawowe cechy:

1) dokonuje się na podstawie szczególnego przepisu prawnego odnoszącego się do konkretnego stanu faktycznego;

2) następuje z mocy samego prawa;

3) rezultat jest ściśle określony przez normę prawną.

I tak np. nieważne poręczenie wekslowe może być w określonej sytuacji uznane za ważne poręczenie (art. 876 KC i nast.).

NIEWAŻNOŚĆ WZGLĘDNA (WZRUSZALNOŚĆ, UNIEWAŻNIALNOŚĆ)

Względnie nieważna czynność prawna nie jest nieważna z mocy prawa, lecz może być unieważniona (wzruszona) w drodze czynności prawnej lub orzeczenia sądowego. Innymi słowy, czynność wywołuje wszystkie określone w jej treści skutki prawne (sama przez się mogłaby być ważna), jednakże skutki te mogą ulec uchyleniu lub zmianie (z mocą wsteczną ex tunc) w przypadkach wskazanych w ustawie, jeżeli uprawniona do tego osoba skorzysta z przysługującego jej w tym względzie prawa podmiotowego i to we wskazanym terminie.

Nieważność względna różnie się od nieważności bezwzględnej tym, że:

1. czynność prawna nie jest nieważna ex lege, a jej skuteczność może być uchylona w drodzy czynności prawnej lub orzeczenia sądowego

2. może na nią powołać się jedynie wyraźnie przez ustawodawcę wskazany krąg osób

3. sąd uwzględnia ten rodzaj nieważności na wniosek zainteresowanych osób, nigdy natomiast z urzędu

4. czynność prawna względnie nieważna może być konwalidowana wyraźnie, a nawet milcząco (np. przez upływ czasu)

Nieważność względna jest kategorią zróżnicowaną wewnętrznie w tym sensie, że czynność prawna może być wzruszona:

1) przez samo (pozasądowe) oświadczenie woli uprawnionego podmiotu, jeżeli skorzysta on z przysługującego mu w tym względzie prawa podmiotowego

-sytuację tę przewiduje art. 88 kc, według którego można uchylić się od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego innej osobie pod wpływem błędu lub groźby, składając jej drugie oświadczenia na piśmie; uprawnienie to ma charakter kształtujący i wygasa z upływem roku od wykrycia błędu, a w przypadku groźby-z upływem roku od chwili kiedy stan obawy ustał (jednoroczny termin zawity);

Przepis ten przyjmuje zasadę pozasądowej drogi uchylenia się od skutków prawnych złożonego oświadczenia woli.

2) w drodze konstytutywnego orzeczenia sądu, które prowadzi do unieważnienia albo do zmiany treści czynności prawnej;

W tym przypadku uprawnionemu zostaje przyznana możliwość domagania się, aby sąd unieważnił/zmienił wadliwą czynność prawną.

-ten sposób unieważnienia czynności prawnej przewiduje przepis art. 388 KC (instytucja wyzysku; uprawniony może wytoczyć powództwo o unieważnienie umowy, która prowadzi do wyzysku w zawitym terminie dwóch lat)

Jak widać w obydwu przypadkach, możliwość unieważnienia czynności prawnej jest ograniczona w czasie (terminem zawitym). Bezskuteczny upływ terminu (tzn. uprawniony nie podejmuje żadnych działań w sądzie lub poza sądem), w którym może ona być unieważniona, prowadzi do jej milczącej konwalidacji.

Reasumując czynność prawna względnie nieważna jest czynnością od początku wadliwą i jako taka nie powinna więc wywoływać normalnych skutków prawnych. Z woli ustawodawcy wywołuje jednak takie skutki dopóty, dopóki nie zostanie unieważniona.

BEZSKUTECZNOŚĆ ZAWIESZONA

Istota bezskuteczności zawieszonej wyraża się w tymczasowym wstrzymaniu skutków dokonanej czynności prawnej do momentu nadejścia określonego zdarzenia.

Stan bezskuteczności zawieszonej znamionuje zatem to, że wadliwie dokonana czynność prawna wprawdzie nie wywołuje przewidzianych w niej skutków prawnych, ale wiąże ona strony w tym sensie, że żadna z nich nie może w okresie oczekiwania uwolnić się od zawartej umowy powołując się na jej nieważność.

Tylko przepis ustawy (a nie oświadczenie woli) może wyznaczać sytuacje, w których owy stan powstaje. I tak np.:

- art. 17 KC wymaga zgody przedstawiciela ustawowego na zaciągnięcie zobowiązania lub rozporządzenie prawem przez osobę ograniczoną w zdolności do czynności prawnych;

- art. 103 §2 KC wymaga zgody osoby reprezentowanej przez rzekomego pełnomocnika na dojście do skutku zawartej przez niego umowy z osobą trzecią;

- art. 248 §2 KC wymaga zgody osoby uprawnionej na zmianę treści ograniczonego prawa rzeczowego;

- art. 519 §2 KC wymaga zgody wierzyciela lub dłużnika na zawarcie umowy o przejęcie długu przez osobę trzecią;

- art. 36 §2 KRO wymaga zgody drugiego małżonka na dokonanie czynności przekraczającej zakres zwykłego zarządu majątkiem wspólnym;

- art. 77 KRO wymaga zgody matki, innego przedstawiciela dziecka oraz samego dziecka, jeżeli jest już pełnoletnie na uznanie dziecka;

- art. 182 KSH przewiduje możliwość uzależnienia skuteczności zbycia udziałów od zgody spółki.

Zgoda osoby trzeciej na dokonanie czynności prawnej jest oświadczeniem woli w rozumieniu art. 60 KC. Brak takiej zgody powoduje, że czynność prawna będzie nieważna.

W myśl art. 63 KC wyróżnia się trzy warianty udzielania zgody, wymaganej dla ważności czynności prawnej:

1. w formie zezwolenia-udzielane jeszcze przed dokonaniem czynności prawnej (do tego czasu może ono być cofnięte;

2. zgoda udzielana jednocześnie przy dokonywania czynności;

3. w formie potwierdzenia-udzielana dopiero po dokonaniu czynności prawnej.

Zgoda osoby trzeciej może zostać wyrażona w sposób wyraźny lub dorozumiany. Jeżeli jednak do ważności czynności prawnej wymagana jest forma szczególna (ad solemnitatem), zgoda osoby trzeciej powinna być wyrażona w tej samej formie (art. 63 §2 KC).Wyrażona zgoda ma moc wsteczną od daty złożenie oświadczenia przez strony dokonujące czynności.

Jeżeli więc przepis prawa wymaga zgody osoby trzeciej na dokonanie czynności prawnej, czynność dokonana bez zgody nie wywołuje skutków prawnych do czasu jej potwierdzenia. W tym czasie jest ona czynnością niezupełną, kulejącą (negotium claudicans), sankcją związaną z jej wadliwością jest bezskuteczność zawieszona. Jeżeli osoba trzecia potwierdzi czynność, to staje się ona w pełnie skuteczna od samego początku (ex tunc), a jeżeli nie potwierdzi, to stanie się ona nieważna. W okresie owego oczekiwania strony są związane treścią czynności prawnej, czynność przestaje wiązać dopiero po odmowie potwierdzenia przez osobę trzecią lub po bezskutecznym upływie wyznaczonego terminu do jej potwierdzenia (art. 18 §3 KC).

Warto dodać, że do konstytutywnych elementów bezskuteczności zawieszonej nie należy to, aby potwierdzającym czynność prawną koniecznie była osoba trzecia. Przepis art. 18 §2 KC przewiduje możliwość samodzielnego potwierdzenia umowy przez osobę ograniczoną w zdolności do czynności prawnych po uzyskaniu przez nią pełnej zdolności do czynności prawnych (podobnie art. 17 KSH).

Na zakończenie należy zwrócić uwagę, iż zgodnie z art. 19 kc dokonanie jednostronnej czynności prawnej przez osobę ograniczoną w zdolności do czynności prawnej, od której ustawa wymaga zgody przedstawiciela ustawowego, obarczone jest sankcją bezwzględnej nieważności od samego początku (ex tunc) i art. 63 KC (w zakresie dotyczącym potwierdzenia) nie będzie miał tu zastosowania.

BEZSKUTECZNOŚĆ WZGLĘDNA

1. Uwagi ogólne.

Bezskuteczność względna czynności prawnej polega na tym, że w stosunku do jednych osób czynność ta jest bezskuteczna, natomiast w stosunku do innych, w tym zwłaszcza tych, które je dokonały (np. stron umowy sprzedaży), jest w pełni skuteczna. Ustawodawca posługuje się tą konstrukcją, gdy z jakichś szczególnych powodów chce zapobiec temu, aby skądinąd niewadliwa czynność prawna (umowa) nie uniemożliwiała wykonywanie prawa jakiejś innej osoby, nieuczestniczącej w owej czynności (umowie).

Cechą wyróżniającą względną bezskuteczność czynności prawnej jest więc ograniczony podmiotowo zakres jej oddziaływania. W ramach tej konstrukcji wierzytelność uprawnionego uzyskuje szczególną, poszerzoną skuteczność, bowiem może on wykonywać swe prawo tak, jakby czynność ta względem niego w ogóle nie została dokonana (może realizować swoją wierzytelność wobec swego dłużnika-co jest zasadą- jak również wobec jego kontrahenta-uczestnika względnie bezskutecznej czynności prawnej).

Czynność prawna może być względnie bezskuteczna:

1. z mocy samego prawa:

-przewidziana jest w art. 1036 zd. 2. KC („rozporządzenie udziałem w przedmiocie należącym do spadku bez zgody innego spadkobiercy jest bezskuteczne, jeżeli narusza jego uprawnienia, które wynikają z przepisów o dziale spadku.”; czyli przy dokonywaniu działu spadku określony przedmiot traktowany jest tak, jakby udział w nim nadal przysługiwał spadkobiercy, który dokonał zbycia bez zgody pozostałych)

2. z mocy konstytutywnego orzeczenia sądu (art. 59, 527, 916 i 1024 KC)

Konstrukcja ta najczęściej jest omawiana na gruncie art. 59 KC, ze względu na ogólny zakres zastosowania tego przepisu.

2. Konstrukcja bezskuteczności względnej na podstawie art. 59 KC.

Zgodnie z art. 59 kc: ”W razie zawarcia umowy, której wykonanie czyni całkowicie lub częściowo niemożliwym zadośćuczynienie roszczeniu osoby trzeciej, osoba ta może żądać uznania umowy za bezskuteczną w stosunku do niej, jeżeli strony o jej roszczeniu wiedziały albo jeżeli umowa była nieodpłatna. Uznania umowy za bezskuteczną nie można żądać po upływie roku od jej zawarcia.”.

Przepis ten znajdzie zastosowanie jeżeli łącznie zostaną spełnione następujące przesłanki:

1. osoba A (osoba trzecia) ma roszczenie do osoby B (dłużnika A) np. zawarto umowę najmu i na tej podstawie A ma roszczenie wobec B o wydanie mu w określonym terminie najętego lokalu;

2. po powstaniu tego roszczenia B zawarła umowę z osobą C, której wykonanie czyni całkowicie lub częściowo niemożliwym zadośćuczynienie roszczeniu osoby A (np. B wynajął ten sam lokal osobie C, wskutek czego nie może go wydać A); według SN niemożliwość zaspokojenia roszczeniu A powinna być bezpośrednim skutkiem wykonania umowy;

3. osoby B i C wiedziały o roszczeniu osoby A-jeżeli zawarli oni umowę odpłatną (przy czym nie jest konieczne, żeby osoby B i C wiedziały, że wykonanie umowy uniemożliwi zadośćuczynienie roszczeniu A wobec B; ciężar dowodu, że B i C wiedzieli o wcześniejszym roszczeniu A wobec B spoczywa zgodnie z art. 6 KC na osobie A); natomiast jeżeli B i C zawarli umowę nieodpłatną to korzystne skutki dla osoby A z art. 59 KC nastąpią także wtedy, gdy B i C nie wiedzieli o wcześniejszym roszczeniu A wobec B (znajduje tu wyraz ogólna zasada KC, że prawo silniej pozycję osoby, która odpłatnie nabyła jakieś prawo; w tym wypadku osoby C).

W art. 59 KC jest mowa o niemożliwości zadośćuczynienia roszczeniu osoby trzeciej. W grę zatem będą wchodzić roszczenia o charakterze niepieniężnym (w tym zwłaszcza rzeczy oznaczone co do tożsamości). W przypadku roszczeń o charakterze pieniężnym albo dotyczących rzeczy oznaczonych co do gatunku niemożliwość mogłaby wystąpić tylko w przypadku niewypłacalności dłużnika, a wtedy znalazłby zastosowanie art. 527 KC, a nie art. 59 KC.

Jeżeli spełnią się wyżej wspomniane przesłanki, to osoba trzecia (A) może żądać, w rocznym terminie zawitym liczonym od dnia zawarcia umowy, uznania umowy zawartej pomiędzy B i C za bezskuteczną w stosunku do niej. To znaczy może pozwać B i C (wszystkich uczestników umowy), a sąd w wyroku konstytutywnym orzeknie o bezskuteczności. W analizowanym przypadku A może domagać się wydania najętego lokalu bezpośrednio od osoby C; w braku tej konstrukcji mógłby tylko żądać od B odszkodowania za niewykonanie zobowiązania.

NIEISTNIEJĄCA A NIEWAŻNA CZYNNOŚĆ PRAWNA

Nie ulega wątpliwości, że bezwzględnie nieważna czynność prawna jest bezskuteczna. Otwarty pozostaje tylko problem, czy nie wywołuje ona tylko zamierzonych przez działającego skutków prawnych, czy też jest całkowicie bezskuteczna?

Na ogół akceptuje się wariant pierwszy, odmawiając bezwzględnie nieważnej czynności prawnej owych „zamierzonych skutków prawnych”, choć nie brak też odmiennych poglądów w najnowszych opracowaniach cywilistycznych. Najczęściej jednak spotykamy się z zapatrywaniem, iż nieważna czynność prawna nie jest czymś niebyłym, mogą bowiem powstać skutki prawne, które nie odpowiadają wprawdzie treści oświadczenia woli, lecz wynikają z faktu dokonania czynności prawnej. Są to tzw. skutki pośrednie, a więc w wyjątkowych sytuacjach możliwość konwalidacji bezwzględnie nieważnej czynności prawnej, oraz w pewnych okolicznościach skutek natury funkcjonalnej-możliwość konwersji.

Czy jednak różnica pomiędzy czynnością nie istniejącą, a nieważną polega na tym, że ta pierwsza jest całkowicie bezskuteczna, podczas gdy druga wywołuje pewne niezamierzone skutki?

Zasadniczo tak, w nauce prawa cywilnego wprowadza się pojęcie „zewnętrznego stanu faktycznego”, co oznacza fakt podjęcia określonego działania, które rejestruje się w świadomości otoczenia jako czynność prawna określonego rodzaju. Stąd taka czynność istnieje, bo istnieje zewnętrzny stan faktyczny czynności prawnej, jednakże ze względu na wady (usterki) jakimi czynność jest dotknięta, nie będzie ona zdolna do wywołania zamierzonego skutku prawnego.

W literaturze podkreśla się jednocześnie, że nie istniejącą czynnością prawną (acte inexistant, acte nul) jest takie zachowanie faktyczne, zmierzające do wywołania skutków prawnych, któremu brak jest konstytutywnego elementu danego aktu, które to zachowanie tylko z pozoru przedstawia się jako czynność prawna (gdy zewnętrzny stan faktyczny jest niepełny). Odpowiedź zaś na pytanie, czy zdolność do wywołania skutku prawnego stanowi taki element czynności prawnej, nie jest łatwa. Doktryna prawa cywilnego nie zajmuje w tej kwestii stanowiska jednoznacznego. Prawdę mówiąc tylko oświadczenie woli określające przedmiotowo istotne elementy czynności prawnej traktowane jest przez ogół cywilistów jako przesłanka „istnienia takiej czynności”.

Rozważania na temat instytucji nieważności warto wzbogacić o rozpatrywany w teorii prawa problem stosunku prawa do rzeczywistości. Dostrzega się tu dwa przeciwstawne sobie nurty badawcze:

1. wartościująco-normatywny

2. empiryczny (socjologiczny)

Doktryny wartościująco-normatywne nie rozpatrują skutków faktycznych ludzkich poczynań, lecz zmierzają do oceny zachowania się w sferze prawnej. Stanowisko takie reprezentowali przedstawiciele pozytywizmu prawniczego, którzy rozgraniczali sferę bytu (Sein) i powinności (Sollen). Uważali, że nieważna czynność prawna jest bezskuteczna w płaszczyźnie normatywnej, nieważność zaś jest odrębną kategorią prawną, tworem myślenia prawniczego nie dającą się sprowadzić do „przyrodniczych form myślenia”. Koncepcja nieważności okazuje się nieprzydatna na gruncie tych wszystkich poglądów, które utożsamiają stosunki prawne bezpośrednio ze stosunkami życiowymi i społecznymi ujmowanymi jako tzw. „żywe prawo”.

Jednak wydaje się, że ścisłe rozdzielenie tych dwóch płaszczyzn nie jest możliwe. „Jeżeli prawo ignoruje rzeczywistość, nie liczy się z faktycznymi następstwami zdarzeń, to w konsekwencji powstaje rozdźwięk pomiędzy prawem a życiem. Postulat praworządności, ścisłego przestrzegania prawa wymaga, aby czynności takie nie powodowały w dziedzinie stosunków prawnych zamierzonych skutków. Z drugiej strony, niepodobna lekceważyć faktów dokonanych, nie brać w rachubę tego, co w następstwie wadliwej czynności już się stało”. Uzasadnia to więc pogląd, że prawo nie może zupełnie ignorować rzeczywistości, czego przejawem jest fakt, iż prawo wiąże z bezwzględnie nieważną czynnością prawną pewne skutki związane z faktem jej dokonania (patrz konwalidacja i konwersja).

Niesporne jest, że zarówno nieważna jak i nie istniejąca czynność prawna nie wywołuje tych skutków prawnych, jakie uznajemy za zamierzone przez składającego oświadczenie woli. Z całym naciskiem trzeba jednak stwierdzić, że w przeciwieństwie do sytuacji, w których mamy do czynienia z nieważnością bezwzględną, bezskuteczność będąca następstwem nie istniejącej czynności prawnej ma zawsze charakter definitywny oraz wynika wprost ex lege. W doktrynie stwierdza się jednocześnie brak wyraźnie sprecyzowanego kryterium odróżnienia obu tych kategorii, toteż o ile istnieje praktyczna potrzeba takiego rozróżnienia, to wiąże się ona z problemem ewentualnej konwalidacji lub konwersji bezwzględnie nieważnej czynności prawnej, bowiem należy podkreślić, że przedmiotem tego rodzaju zabiegu mogą być tylko bezwzględnie nieważne czynności prawne, w żadnym zaś przypadku te, które prawnie nie istnieją.

Sankcja w postaci nieistnienia czynności jest więc najdalej idącą sankcją przewidzianą przez przepisy prawa. Tę postać wadliwości przewiduje ustawodawca, gdy oświadczenie o zawarciu małżeństwa nie spełnia wymagań określonych w art. 1 KRO (małżeństwo nieistniejące -matrimonium non existens - art. 2 KRO).

PRZEDSTAWICIELSTWO

ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM PEŁNOMOCNICTWA I PROKURY

PRZEDSTAWICIELSTWO:

Podmioty prawa cywilnego mogą w obrocie cywilnoprawnym działać same lub przez osobę trzecią, czyli swojego przedstawiciela.

Istota przedstawicielstwa polega na tym, że jedna osoba (przedstawiciel P) dokonuje w imieniu i na rzecz drugiej osoby (reprezentowanego R) czynności prawnej (np. sprzedaje samochód od X), a czynność ta, jeżeli mieści się w granicach umocowania do działania w cudzym imieniu, pociąga za sobą bezpośredni skutek dla mocodawcy (reprezentowanego).

Jeżeli P sprzedaje w imieniu R samochód osobie X, to stroną tej umowy jest nie P a R; w konsekwencji wiąże ona R z T.

skutek prawny

Prawo polskie wyróżnia dwa źródła umocowania (kompetencji) do działania w cudzym imieniu:

• ustawę (przedstawicielstwo ustawowe), np. rodzice, opiekun, kurator, zarządca rzeczy wspólnej, likwidator spółki i inni;

• jednostronne oświadczenie woli reprezentowanego zwanego mocodawcą złożone pełnomocnikowi (pełnomocnictwo); samo pełnomocnictwo nie nakłada obowiązku reprezentowania, zatem zgoda pełnomocnika nie jest wymagana, chyba że obowiązek taki wynika ze stosunku prawnego podstawowego (np. umowy zlecenia).

Przedstawicielstwo (przedstawicielstwo ustawowe i pełnomocnictwo) należy odróżnić od instytucji prawnych, mających zbliżoną konstrukcję prawną (funkcję):

1. Posłaniec- sam nie składa oświadczenia woli, lecz tylko je przenosi; nie musi mieć zdolności do czynności prawnych, ani umiejętności rozumienia sensu przenoszonego oświadczenia woli (np. dziecko posłane przez ojca po gazetę).

2. Organ osoby prawnej, którego działanie traktuje się jako działanie samej osoby prawnej.

3. Zastępca pośredni, który dokonuje czynności prawnej we własnym imieniu, lecz na rachunek innej osoby; zastępca pośredni sam nabywa prawa lub zaciąga zobowiązania, jednak obowiązany jest następnie przenieść je na tego, w czyim interesie działa (np. komisant, syndyk masy upadłościowej).

4. Osoba faktycznie tylko pomagająca przy dokonywaniu czynności prawnych, np. pośrednicy i agenci bez pełnomocnictw, notariusze.

5. Osoba wykonujące pewne czynności faktyczne w zastępstwie innego podmiotu (np. dzierżyciel), które liczą się tak, jakby dokonał ich podmiot zastąpiony.

6. Podpisujący dokument in blanco, który wyraża tylko zgodna wypełnienie go przez inną osobę.

7. Osoba upoważniona do odbioru oświadczeń woli (np. przyjmowania ofert), która sama nie dokonuje czynności prawnej i dlatego nie jest przedstawicielem innej osoby.

__________________________________________________________________________________________

PEŁNOMOCNICTWO - OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA

Pełnomocnictwo może być udzielone w dowolnej formie (także per facta concludentia - w sposób dorozumiany), z wyjątkiem gdy:

1. pełnomocnictwo zawiera umocowanie do dokonania czynności prawnej, dla której pod sankcją nieważności przewidziana została forma szczególna - wówczas powinno być udzielone w tej samej formie, tzw. forma pochodna (np. forma aktu notarialnego dla umowy zobowiązującej do przeniesienia własności nieruchomości);

2. dla określonych rodzajów pełnomocnictw przepis szczególny wymaga określonej formy (np. pełnomocnictwo ogólne powinno być pod rygorem nieważności udzielone na piśmie).

Do skutecznego udzielenia pełnomocnictwa wystarczy, aby pełnomocnik miał co najmniej ograniczoną zdolność do czynności prawnych. Mocodawca zaś może udzielić pełnomocnictwa do dokonania tylko takich czynności prawnych, jakich sam mógłby dokonać w imieniu własnym, a zarazem nie mających charakteru ściśle osobistego (np. nie można udzielić pełnomocnictwa do sporządzenia testamentu).

Ustanowienie przez pełnomocnika dalszych pełnomocników (substytutów) jest dopuszczalne tylko wtedy, gdy umocowanie takie wynika z:

• treści pełnomocnictwa,

• z ustawy lub

• ze stosunku prawnego będącego podstawą pełnomocnictwa.

Jeżeli mocodawca ustanowił kilku pełnomocników z takim samym zakresem umocowania, każdy z nich może działać samodzielnie, chyba że co innego wynika z treści pełnomocnictwa. Przepis ten stosuje się odpowiednio do pełnomocników substytucyjnych ustanowionych przez pełnomocnika.

RODZAJE PEŁNOMOCNICTW

1. Pełnomocnictwo ogólne - to umocowanie jedynie do czynności zwykłego zarządu; wymaga zachowania formy pisemnej pod sankcją nieważności (np. pobieranie czynszu, dokonywanie bieżących remontów domu); do czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu (np. zbycia lub przeprowadzenie generalnego remontu budynku) potrzebne jest pełnomocnictwo określające ich rodzaj, chyba że ustawa wymaga pełnomocnictwa do poszczególnej czynności.

2. Pełnomocnictwo rodzajowe (gatunkowe) - wskazuje na określoną kategorię (rodzaj) czynności prawnych, do których umocowany jest pełnomocnik (np. sprzedawania nieruchomości, zawierania umów o pracę w imieniu przedsiębiorstwa itp.); nie jest jednak ono dopuszczalne w zakresie tych czynności prawnych, co do których ustawa wymaga udzielenia pełnomocnictwa szczególnego.

3. Pełnomocnictwo szczególne - dotyczy indywidualnie określonej czynności prawnej (np. sprzedaży oznaczonej nieruchomości); ryzyko naruszenia interesów mocodawcy jest tu stosunkowo mniejsze i dlatego ten typ pełnomocnictwa dopuszczalny jest w odniesieniu do wszystkich typów czynności prawnych, nie mających wprawdzie ściśle osobistego charakteru.

CZYNNOŚĆ „Z SAMYM SOBĄ”

Do tej sytuacji może dojść w następujących dwóch przypadkach:

1. gdy A występuje we własnym imieniu, a równocześnie jako reprezentant osoby B, która jest drugą stroną czynności prawnej (umowy);

2. gdy A sam nie jest stroną czynności prawnej (umowy), lecz równocześnie reprezentuje obie jej strony - osoby B i C.

Z uwagi na to, że pełnomocnik nie będzie z należytą troską dbał o interesy mocodawcy, kodeks cywilny generalnie wyłącza we wspomnianych sytuacjach dopuszczalność występowania tej samej osoby w roli pełnomocnika. Od tej reguły przewidziano jednak dwa wyjątki:

1. gdy ze względu na treść czynności prawnej wyłączona jest możliwość naruszenia interesów mocodawcy (np. A w imieniu własnym darowuje B samochód, a jednocześnie - jako pełnomocnik B - przyjmuje darowiznę);

2. gdy mocodawca na to zezwoli.

PEŁNOMOCNIK RZEKOMY (falsus procurator):

Pełnomocnik rzekomy występuje wówczas, gdy nie ma on w ogóle umocowania do działania w cudzym imieniu albo, mając je, wykracza poza jego zakres. Działanie bez należytego umocowania nie pociąga bezpośrednich skutków dla reprezentowanego. Od tej ogólnej zasady kodeks cywilny przewiduje odstępstwa:

1. Umowa zawarta przez rzekomego pełnomocnika staje się bezwzględnie nieważna dopiero po bezskutecznym upływie terminu wyznaczonego przez kontrahenta rzekomego pełnomocnika reprezentowanemu do jej potwierdzenia.

2. Jednostronne czynności prawne dokonane przez rzekomego pełnomocnika są od razu nieważne, chyba że ten, któremu zostało złożone oświadczenie woli wiedział o braku jego należytego umocowania i mimo to zgodził się na jego działanie; w takim wypadku czynność ta również wymaga potwierdzenia przez „reprezentowanego”.

Brak potwierdzenia czynności prawnej przez reprezentowanego - oprócz jej bezwzględnej nieważności- skutkuje ponadto obowiązkiem zwrotu przez rzekomego pełnomocnika tego, co otrzymał od drugiej strony przy wykonaniu umowy oraz do naprawienia szkody, którą ta strona poniosła przez to, że zawarła umowę nie wiedząc o braku umocowania lub przekroczeniu jego zakresu (odszkodowanie w granicach tzw. ujemnego interesu umownego).

WYGAŚNIĘCIE PEŁNOMOCNICTWA

Najczęściej pełnomocnictwo wygasa wskutek:

1. okoliczności wskazanych w treści samego pełnomocnictwa (np. termin na jaki zostało udzielone);

2. odwołania pełnomocnictwa przez mocodawcę (może on w każdym czasie i bez jakiegokolwiek uzasadnienia odwołać pełnomocnictwo, a ponadto zrzec się odwołania pełnomocnictwa z przyczyn uzasadnionych treścią stosunku prawnego będącego podstawą pełnomocnictwa);

3. śmierć pełnomocnika lub mocodawcy (mocodawca może jednak zastrzec w treści pełnomocnictwa inaczej i wówczas w miejsce zmarłego pełnomocnika lub mocodawcy wstępują odpowiednio jego spadkobiercy); likwidacja osoby prawnej jest równoznaczna ze śmiercią osoby fizycznej);

4. zrzeczenie się pełnomocnictwa przez pełnomocnika;

5. utrata przez pełnomocnika zdolności do czynności prawnych.

Jeżeli pełnomocnik po wygaśnięciu umocowania dokona w imieniu mocodawcy czynności prawnej w granicach pierwotnego umocowania, czynność prawna jest ważna, chyba że druga strona o wygaśnięciu umocowania wiedziała lub z łatwością mogła się dowiedzieć.

Po wygaśnięciu umocowania pełnomocnik obowiązany jest zwrócić mocodawcy dokument pełnomocnictwa (na żądanie pełnomocnika może on jednak poprzestać na wydaniu poświadczonego odpisu tego dokumentu z zaznaczeniem wygaśnięcia umocowania).

__________________________________________________________________________________________

PROKURA - POJĘCIE I ZAKRES

Od wejścia w życie noweli z 14.02.2003r. prokura uregulowana jest w art. 109¹ - 109⁹ KC (pierwotnie uregulowana była w nieobowiązującym już kodeksie handlowym z 1934r., którego przepisy stosowało się na mocy art. 632 Kodeksu spółek handlowych z 2001r.).

PROKURA jest szczególnego rodzaju pełnomocnictwem udzielonym przez przedsiębiorcę podlegającego obowiązkowi wpisu do rejestru przedsiębiorców (w Krajowym Rejestrze Sądowym) osobie fizycznej posiadającej pełną zdolność do czynności prawnych (tj. prokurentowi), które to pełnomocnictwo obejmuje umocowanie do czynności sądowych i pozasądowych, jakie są związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa^∗.

Prokura obejmuje umocowanie do dokonywania wszelkich czynności (sądowych i pozasądowych) związanych z prowadzeniem przedsiębiorstwa, z wyjątkiem jednak czynności polegających na:

• zbyciu przedsiębiorstwa;

• oddaniu go do czasowego korzystania;

• oraz zbywaniu i obciążaniu nieruchomości,

co do których konieczne jest pełnomocnictwo szczególne.

Prokura nie może być przeniesiona na inna osobę, prokurent może jednak udzielić innej osobie pełnomocnictwa do poszczególnej czynności lub pewnego rodzaju czynności (tzw. substytucja). Ponadto nie można jej ograniczyć ze skutkiem wobec osób trzecich, o ile przepis szczególny nie stanowi inaczej.

RODZAJE PROKURY

• prokura samodzielna (samoistna) - udzielona kilku osobom oddzielnie, prokurent(ci) działa(ją) zatem samodzielnie;

• prokura łączna - udzielona kilku osobom łącznie, zatem dla dokonania czynności prawnej konieczne jest współdziałanie wszystkich prokurentów (jednak kierowane do przedsiębiorcy oświadczenia lub doręczenia pism mogą być dokonywane wobec jednego z prokurentów łącznych); w praktyce funkcjonuje także, zaakceptowana przez SN, prokura łączna nieprawidłowa, która polega na tym, że dla dokonania czynności konieczne jest współdziałanie prokurenta z inną osobą, która prokurentem nie jest (np. z członkiem zarządu, wspólnikiem);

• prokura oddziałowa - zakres umocowania prokurenta ograniczony jest do zakresu spraw wpisanych do rejestru oddziału przedsiębiorstwa.

UDZIELENIE I WYGAŚNIĘCIE PROKURY

Podmiotem kompetentnym do udzielania prokury jest wyłącznie przedsiębiorca, którym - zgodnie z art. 43¹ KC -jest osoba fizyczna, osoba prawna, jak i jednostka organizacyjna nie posiadająca osobowości prawnej, której ustawa przyznaje zdolność prawną, prowadząca we własnym działalność gospodarczą lub zawodową^∗.

Prokurentem może być natomiast tylko i wyłącznie osoba fizyczna mająca pełną zdolność do czynności prawnych.

Udzielenie prokury (tak jak przy udzieleniu pełnomocnictwa) dokonuje się na mocy jednostronnej czynności prawnej przedsiębiorcy. Jeśli przedsiębiorcą jest osoba prawna albo jednostka organizacja z art. 33¹ KC, to ich struktura wewnętrzna określa organ kompetentny do udzielenia prokury (np. spółkach osobowych dla ustanowienia prokury konieczna jest zgoda wszystkich wspólników mających prawo prowadzenia spraw spółki, a w spółkach kapitałowych - zgoda wszystkich członków zarządu).

Prokura powinna być udzielona na piśmie (zwykła forma pisemna) pod rygorem nieważności.

Prokura może być w każdym czasie odwołana, jednak zrzeczenie się odwołania prokury - w odróżnieniu od pełnomocnictwa - jest niedopuszczalne. Dla odwołania prokury wystarcza oświadczenie - odpowiednio - jednego wspólnika lub członka zarządu.

Prokura wygasa na skutek:

• odwołania prokury;

• ustania dotychczasowej działalności przedsiębiorcy (tj. „wykreślenia przedsiębiorcy z rejestru, a także ogłoszenia upadłości, otwarcia likwidacji oraz przekształcenia przedsiębiorcy”);

• śmierci prokurenta.

Natomiast śmierć przedsiębiorcy ani utrata przez niego zdolności do czynności prawnych nie powoduje wygaśnięcia prokury.

Udzielenie i wygaśnięcie prokury przedsiębiorca powinien zgłosić do rejestru przedsiębiorców. Zgłoszenie o udzieleniu prokury powinno określać jej rodzaj, a w przypadku prokury łącznej także sposób jej wykonywania.

Prokurent składa własnoręczny podpis zgodnie ze znajdującym się w aktach rejestrowych wzorem podpisu, wraz z dopiskiem wskazującym na prokurę, chyba że z treści dokumentu wynika, że działa jako prokurent.

___________________________________________________________________________

STOSUNEK PODSTAWOWY (wewnętrzny) a PEŁNOMOCNICTWO/PROKURA

Od stosunku pełnomocnictwa/prokury, należy odróżnić odrębny stosunek prawny między mocodawcą/przedsiębiorcą, a pełnomocnikiem/prokurentem, na podstawie którego ten ostatni jest zobowiązany do działania w imieniu i na rzecz mocodawcy/przedsiębiorcy. Samo bowiem pełnomocnictwo (prokura) daje mu jedynie kompetencję do działania w cudzym imieniu.

Podstawą takiego zobowiązania nie jest zatem stosunek pełnomocnictwa, lecz odrębne zdarzenie prawne (np. umowa zlecenia, umowa o pracę, umowa menedżerska itp.).

Należy jednak zaznaczyć, że jakkolwiek zazwyczaj udzielenie prokury łączy się z istnieniem między stronami takiego stosunku podstawowego (zwanego również wewnętrznym), to nie jest to warunek konieczny udzielenia pełnomocnictwa (prokury). Nie ma bowiem przeszkód, aby pełnomocnictwo, a zatem i prokura, była udzielona bez istnienia odrębnego, podstawowego stosunku prawnego, który zobowiązywałby pełnomocnika (prokurenta) do działania w imieniu i na rzecz mocodawcy^∗.

UPŁYW CZASU (DAWNOŚĆ) JAKO ZDARZENIE CYWILNOPRAWNE

DAWNOŚĆ - to kategoria zbiorcza zdarzeń cywilnoprawnych (instytucji prawa cywilnego) powodujących utratę albo nabycie prawa wskutek upływu czasu i odpowiednio zaniechania/działania uprawnionego/nieuprawnionego. Na dawność w aktualnym polskim stanie prawnym składają się:

• zasiedzenie;

• przemilczenie;

• przedawnienie;

• prekluzja.

ZASIEDZENIE - polega na nabyciu prawa przez osobę nieuprawnioną wskutek faktycznego wykonywania przez nią tego prawa przez określony ustawą okres. W taki sposób nabywa się prawa rzeczowe: własność (art. 172-178 KC) i służebność gruntową (art. 292 KC). Dodatkową przesłanką nabycia prawa - oprócz upływu czasu i faktycznego wykonywania prawa - może być dobra wiara posiadacza (na ten temat szerzej przy problematyce prawa rzeczowego).

PRZEMILCZENIE - prowadzi do nabycia prawa przez nieuprawnionego na skutek niewykonywania tego prawa przez osobę uprawnioną po upływie określonego czasu (np. pieniądze, papiery wartościowe, kosztowności oraz rzeczy mające wartość naukową/artystyczną nieodebrane przez uprawnionego w ciągu roku od wezwania przez właściwy organ, a w razie niemożności wezwania - w ciągu 2 lat od znalezienia, stają się własnością państwa; pozostałe zaś rzeczy znalezione - własnością znalazcy).

PREKLUZJA (zwany również terminem zawitym albo prekluzyjnym) - określa termin przeznaczony na dokonanie odpowiednich czynności prawnych, po upływie którego uprawnienie do dokonania czynności (prawo) wygasa. Upływ terminu prekluzyjnego podlega uwzględnieniu przez sąd z urzędu, a nie zaś na zarzut strony przeciwnej jak w przypadku przedawnienia. Takimi terminami są np. termin do przyjęcia oferty (art. 66 KC), termin do uchylenia się od skutków oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu lub groźby (art. 88 KC) i inne.

PRZEDAWNIENIE - prowadzi do ograniczenia lub wyłączenia możliwości dochodzenia roszczenia na drodze sądowej po upływie określonego czasu.

Zgodnie z art. 117 § 2 KC „ten przeciwko komu przysługuje roszczenie (dłużnik) może uchylić się od jego zaspokojenia (czyli podnieść zarzut przedawnienia)”. Kreuje ono zatem prawo podmiotowe dłużnika do podniesienia zarzutu przedawnienia materialnoprawnego roszczenia majątkowego (sąd nie może z urzędu uwzględnić przedawnienia, a jedynie na zarzut; roszczenia procesowe i niemajątkowe nie podlegają przedawnieniu!!!).

Przedawnienie roszczeń realizuje jedną z głównych zasad prawa cywilnego, iż ochrony sądowej należy udzielać tylko tym uprawnieniom majątkowym, które są lub mogą być efektywnie wykonywane.

Przedawnieniu podlegają tylko i wyłącznie roszczenia majątkowe, to znaczy takie, w które w pierwszej kolejności prowadzą do powiększenia lub utrzymania dotychczasowego stanu majątkowego osoby uprawnionej. Wyjątkowo nie przedawnia się roszczenie windykacyjne dotyczące nieruchomości, co jednak nie wyklucza jej zasiedzenia. Terminy przedawnienia nie mogą być skracane ani przedłużane przez czynność prawną. Dłużnik może jednak zrzec się prawa korzystania z zarzutu przedawnienia, ale tylko po upływie terminie zakończeniu przedawnienia. Wówczas powstaje sytuacja, jak gdyby roszczenie się nie przedawniło.

Terminy Przedawnienia

Ogólne terminy przedawnienia (zawarte w części ogólnej KC) przedstawiają się następująco:

• dla roszczeń związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej - 3 lata;

• dla roszczeń o świadczenie okresowe (np. czynsz najmu, odsetki) - 3 lata;

• dla pozostałych roszczeń oraz roszczeń stwierdzonych prawomocnym orzeczeniem sądu lub innego organu powołanego do rozpoznawania spraw danego rodzaju albo orzeczeniem sądu polubownego, ugodą zawartą przed sądem albo przed sądem polubownym, poza roszczeniami okresowymi należnymi w przyszłości - 10 lat.

Szczegółowe terminy przedawnienia poszczególnych rodzajów roszczeń zawierają dalsze księgi kodeksu oraz liczne ustawy szczególne (np. dla roszczeń z tytułu czynów niedozwolonych art. 442¹ KC).

Początek Biegu Terminu Przedawnienia

Bieg terminu przedawnienia rozpoczyna się co do zasady od dnia, w którym roszczenie stało się wymagalne (np. dla roszczeń z określonym dniem płatności - od dnia płatności).

Zawieszenie Biegu Przedawnienia

Zarówno przed jak i po rozpoczęciu biegu przedawnienia mogą pojawić się sytuacje, które obiektywnie uniemożliwiają wierzycielowi wykonywanie swych uprawnień w stosunku do dłużnika. Przeszkody te mogą utrzymywać się przez dowolnie długi okres. By zapobiec oczywistemu pokrzywdzeniu wierzyciela, którego roszczenie mogłoby się przedawnić zanim uzyskałby faktyczną możliwość jego dochodzenia, ustawa w niektórych przypadkach zatrzymuje bieg przedawnienia lub uniemożliwia jego rozpoczęcie. Bieg przedawnienia nie rozpoczyna się, a rozpoczęty ulega zawieszeniu:

• co do roszczeń, które przysługują dzieciom przeciwko rodzicom - przez czas trwania władzy rodzicielskiej;

• co do roszczeń, które przysługują osobom nie mającym pełnej zdolności do czynności prawnych przeciwko osobom sprawującym opiekę lub kuratelę - przez czas sprawowania przez te osoby opieki lub kurateli;

• co do roszczeń, które przysługują jednemu z małżonków przeciwko drugiemu - przez czas trwania małżeństwa;

• co do wszelkich roszczeń, gdy z powodu siły wyższej uprawniony nie może ich dochodzić przed sądem lub innym organem powołanym do rozpoznawania spraw danego rodzaju - przez czas trwania przeszkody.

Po ustaniu przeszkody przedawnienie biegnie dalej z uwzględnieniem okresu pomiędzy rozpoczęciem biegu, a powstaniem przeszkody (innymi słowy do biegu terminu przedawnienia nie wlicza się okresu od powstania do ustania przeszkody).

Przerwanie Biegu Przedawnienia

Dotychczasowy okres niezakończonego przedawnienia może być zniweczony na dwa sposoby:

• przez każdą czynność przed sądem lub innym organem powołanym do rozpoznawania spraw lub egzekwowania roszczeń danego rodzaju albo przed sądem polubownym, przedsięwziętą bezpośrednio w celu dochodzenia lub ustalenia albo zaspokojenia lub zabezpieczenia roszczenia (np. wniesienie pozwu);

• przez wszczęcie mediacji;

• przez uznanie roszczenia przez dłużnika.

Przez czas trwania postępowania przed odpowiednim organem lub mediatorem bieg przedawnienia jest zatrzymany. Skuteczne przerwanie terminu przedawnienia powoduje, że jego bieg rozpoczyna się na nowo, a dotychczasowy okres traktuje się jak niebyły. Ten skutek odróżnia przerwanie biegu przedawnienia od jego zawieszenia. Przerwanie biegu przedawnienia przez czynność przed sądem nie następuje, jeżeli z przepisów prawa procesowego wynika, że jest ona bezskuteczna (np. wniesienie pozwu w sprawie, która następnie zostaje umorzona).

Wstrzymanie Zakończenia Biegu Przedawnienia

Chodzi tu o wzmocnienie ochrony wierzyciela w postaci wydłużenia terminu z uwagi na brak po jego stronie pełnej zdolności do czynności prawnych lub wystąpienie podstaw do jego ubezwłasnowolnienia. Bieg przedawnienia nie może się wówczas zakończyć wcześniej niż przed upływem dwóch lat od daty ustanowienia dla tej osoby przedstawiciela ustawowego lub ustania przyczyny jego ustanowienia (np. wskutek uzyskania pełnoletności, bądź ustąpienia zaburzeń psychicznych będących podstawą ubezwłasnowolnienia).

Zakończenie Biegu Przedawnienia

Zakończenie biegu terminu przedawnienia skutkuje osłabieniem uprawnienia bezczynnego wierzyciela. Wprawdzie może on nadal dochodzić swego roszczenia przed sądem, lecz dłużnik do czasu wydania prawomocnego wyroku może podnieść zarzut przedawnienia, który spowoduje - o ile sąd nie uzna go za bezzasadny - oddalenie powództwa wierzyciela.

Dłużnik spełniający dobrowolnie świadczenie przedawnione nie może domagać się jego zwrotu, gdyż jest to świadczenie należne. Niepodniesienie zarzutu przedawnienia w toku sprawy sądowej powoduje, że z chwilą prawomocnego orzeczenia zasądzającego wierzytelność dotychczasowe przedawnienie uznaje się za niebyłe. Bieg przedawnienia rozpoczyna się wówczas na nowo i jest obliczany wedle zasad dla roszczeń stwierdzonych prawomocnym orzeczeniem sądu.

^∗ W doktrynie nie ma zgodności co do tego, czy prawo pracy ma status samodzielnej gałęzi prawa; niektórzy autorzy nadal bowiem uznają je za część (dział) prawa cywilnego (podobnie zresztą jak prawo spółdzielcze czy prawo rolne). Tak np. Z. Radwański.

Tak pojęta zasada znalazła najpierw uzasadnienie normatywne w proklamowanej w Konstytucji RP zasadzie wolności gospodarczej (wykładnia SN w uchwale z 10.01.1990r.), a następnie expressis verbis w art. 353¹ KC wprowadzonym do kodeksu cywilnego nowelą z 1990r.

Jednostronne czynności prawne (np. testament, przyrzecznie publiczne) z natury swojej są skuteczne wobec osób nie uczestniczących w dokonywaniu tych czynności. Zatem ich wolność oraz interesy wymagają ochrony prawnej poprzez ograniczenie kompetencji podmiotu dokonującego jednostronnych czynności prawnych do ich ustawowych typów.

Zob. nabycie w dobrej wierze rzeczy ruchomej od osoby nieuprawnionej do jej rozporządzania - art. 169 KC.

W nowszej literaturze oraz orzecznictwie SN pogląd ten jest jednak kwestionowany.

Radwański Z., Prawo cywilne - części ogólna, Warszawa 2007, s 277

Op.cit., 278-279

W literaturze nie ma zgodności co do tego, czy podstęp to odrębna wada oświadczenia woli, czy jedynie postać błędu. Za tym ostatnim przemawia treść art. 86 § 1 KC oraz redakcja art. 88 KC (nie wspomina on błędzie). Odmiennie Z. Radwański, Prawo cywilne - część ogólna, W-wa 2003, s. 264.

T. Zieliński, Nieważność czynności sprzecznych w ustawą w prawie cywilnym, W-wa 1967, z. 2, s.69.

T. Zieliński, Nieważność rozwiązania stosunku prawnego, Kraków 1968, s. 5.

^∗ Zgodnie z art. 55¹ KC przedsiębiorstwo jest zorganizowanym zespołem składników majątkowych i niemajątkowych przeznaczonym do prowadzenia działalności gospodarczej. Uwaga: można prowadzić działalność gospodarczą nie prowadząc jednocześnie przedsiębiorstwa (sytuacja odwrotna nie zachodzi).

^∗ Przez działalność gospodarczą należy rozumieć „zarobkową działalność wytwórczą, budowlaną, handlową, usługową oraz poszukiwanie, rozpoznawanie i wydobywanie kopalin ze złóż, a także działalność zawodową, wykonywaną w sposób zorganizowany i ciągły” - art. 2 ustawy z dnia 2 lipca 2004r. o swobodzie działalności gospodarczej; działalność zawodowa to działalność wykonywana w ramach tzw. wolnego zawodu, np. lekarza, adwokata, notariusza, radcy prawnego, architekta, rzeczoznawcy majątkowego itp.; zob. też np. art. 88 KSH.

^∗ Stosunek podstawowy nie jest całkowicie pozbawiony doniosłości prawnej, bowiem rozstrzyga m.in. o tym, czy pełnomocnik może ustanowić substytutów, oraz czy dopuszczalne jest ustanowienie pełnomocnictwa nieodwołalnego lub niewygasającego wskutek śmierci pełnomocnika albo mocodawcy.

58

działanie

w cudzym imieniu

umocowanie

R

reprezentowany

P

przedstawiciel

X

osoba trzecia

---