Rozpoczęcie i zakończenie działań wojennych.
Okupacja wojenna.
Neutralność wojenna
Opracowanie: dr Marcin Marcinko
Rozpoczęcie działań wojennych:
Prawo do wojny (ius ad bellum) - ograniczenia prawa do wojny w ujęciu historyczno-prawnym:
- chrześcijańska doktryna wojny sprawiedliwej (rozwijana następnie przez szkołę prawa natury) - państwa mają prawo wszczynać wojny tylko wówczas, gdy istnieje sprawiedliwa przyczyna (iusta causa), a w szczególności w obronie własnej oraz dla uzyskania zadośćuczynienia za doznane bezprawie, jeśli w inny sposób nie można go uzyskać - wojna ma zatem charakter środka egzekwującego prawa przysługujące państwom;
- pozytywistyczna szkoła prawa - prawo międzynarodowe przyznaje państwom nieograniczone prawo prowadzenia wojen, na suwerenność państwa w stosunkach międzynarodowych składa się bowiem - obok prawa zawierania traktatów (ius tractatuum) i prawa do wysyłania i przyjmowania posłów (ius legationis) - prawo do wojny (ius ad bellum);
- do 1919 r. prawo do wojny traktowane było jako prawo mieszczące się w kompetencjach suwerennego państwa;
- Konwencja Drago-Portera (II konwencja haska z 1907 r.) - pierwsza próba ograniczenia użycia siły zbrojnej - dotyczyła ona przypadku ograniczenia użycia siły w celu ściągnięcia długów zawarowanych umową, w zasadzie jednak nie pozbawiała państw uprawnień do użycia siły w celu wyegzekwowania przestrzegania prawa międzynarodowego;
- Pakt Ligi Narodów z 1919 r. - w istotny sposób ograniczał prawo państw do wszczynania wojen - państwa nie miały prawa wszczynania wojen przed wyczerpaniem procedury załatwiania sporów przewidzianej w art. 12-15 Paktu; Pakt nie wprowadził więc bezwzględnego zakazu wszczynania wojny, ponadto przyjmował, że nie budzi zastrzeżeń legalność wojny obronnej;
- Pakt Brianda-Kellogga (Traktat Paryski z 1928 r.) - strony Paktu potępiły uciekanie się do wojny celem załatwiania sporów międzynarodowych i wyrzekły się wojny jako „narzędzia polityki międzynarodowej w swych wzajemnych stosunkach”; państwa-strony uznawały jednak prawo do legalnej samoobrony; Pakt ten został powołany przez Trybunał Norymberski dla uzasadnienia wyroku skazującego zbrodniarzy wojennych oskarżonych o wszczęcie wojen napastniczych;
- Karta Narodów Zjednoczonych z 1945 r. - art. 2 ust. 4 - zakaz groźby użycia siły lub jej użycia - jest to zakaz bezwzględny, a użycie siły zastrzeżono dla samej ONZ (na podstawie rozdziału VII Karty NZ) oraz dla organizacji regionalnych działających z upoważnienia Rady Bezpieczeństwa ONZ (art. 53 Karty NZ); wyjątek od zakazu użycia siły wynikający z Karty NZ - art. 51 - prawo do indywidualnej lub zbiorowej samoobrony;
- zakaz jednostronnego odwoływania się do użycia siły przez państwa jest powszechnie uważany za zasadę międzynarodowego prawa zwyczajowego i stanowi w prawie międzynarodowym normę o charakterze ius cogens.
Ustalenie momentu rozpoczęcia wojny:
- usuwa wątpliwości co do tego, czy między państwami ma miejsce stan wojny czy też inna sytuacja, np. zbrojne represalia, zastosowanie środków przymusu z pogranicza wojny i pokoju;
- pozwala określić, od kiedy stan wojny pociąga za sobą skutki prawne związane z tym stanem.
Rozpoczęcie wojny - rozpoczyna się ona z chwilą jej wypowiedzenia bądź też z chwilą rozpoczęcia działań wojennych.
Wypowiadanie wojen - rys historyczny:
- wypowiadanie wojen należy do najstarszych instytucji prawa zwyczajowego - instytucja ta znana była wielu narodom starożytności, a ugruntowała się w stosunkach międzynarodowych w okresie formowania i konsolidacji organizmów państwowych;
- starożytny Rzym - skomplikowana procedura sakralno-prawna (wypowiadanie wojny, jak też zawieranie pokoju, leżało w ręku kapłańskiego kolegium fecjałów - fetiales); Rzymianie nie stosowali procedury wypowiadania wojen w przypadku napaści na państwo rzymskie, w wojnach domowych oraz w wojnach z ludami niezorganizowanymi w państwa; Rzymianie znali też pojęcie wojny sprawiedliwiej - bellum iustum (sformułował je Marcus Tullius Cicero w I w. n.e.);
- średniowiecze - zwyczaj wypowiadania wojen był powszechnie przestrzegany, co wiązało się w pewnym stopniu z zasadami rycerskimi, zabraniającymi atakowania przeciwnika nie przygotowanego do odparcia ataku;
- czasy nowożytne - w praktyce od początków XVIII wieku wypowiadanie wojny stosuje się coraz rzadziej - w latach 1700—1870 tylko w dziesięciu przypadkach wypowiedziano wojnę w sposób formalny, podczas gdy nie wypowiedzianych wojen było ponad sto;
- III konwencja haska z 1907 r. - zabrania rozpoczynania działań wojennych „bez uprzedniego i niedwuznacznego zawiadomienia, które mieć będzie formę bądź umotywowanego wypowiedzenia wojny, bądź ultimatum z warunkowym wypowiedzeniem wojny” (art. 1); stan wojny powinien być „bez zwłoki zakomunikowany państwom neutralnym i wywrze swe skutki prawne w stosunku do nich dopiero po otrzymaniu notyfikacji”; państwa neutralne nie mogą powoływać się na nieotrzymanie zawiadomienia, „jeżeli zostało ustalone w sposób niewątpliwy, że o stanie wojny istotnie wiedziały” (art. 2).
Wypowiedzenie wojny - jest aktem jednostronnym, nie wymaga zatem przyjęcia ani zgody drugiego państwa; prawo nie określa formy, w jakiej wypowiedzenie wojny powinno nastąpić - z reguły jest to nota skierowana do drugiego państwa; prawo nie określa również terminu, po upływie którego po wypowiedzeniu wojny można rozpocząć działania wojenne, wolno je zatem rozpocząć bezpośrednio po wypowiedzeniu wojny (konwencja haska zabrania rozpoczęcia kroków nieprzyjacielskich „bez uprzedniego zawiadomienia”).
Ultimatum z warunkowym wypowiedzeniem wojny - państwo w takim ultimatum oświadcza, że jeżeli drugie państwo w wyznaczonym terminie nie zastosuje się do przedstawionych żądań, to po upływie tego terminu będzie miał miejsce stan wojny między tymi państwami; ultimatum musi mieć formę kategoryczną i musi określać termin.
Rozpoczęcie działań wojennych bez wypowiedzenia wojny oraz rozpoczęcie ich przed wypowiedzeniem wojny - stanowią naruszenie prawa międzynarodowego - przepis konwencji haskiej, zabraniający prowadzenia działań wojennych bez uprzedniego zawiadomienia, jest przepisem powszechnego prawa międzynarodowego, gdyż konwencja haska była kodyfikacją prawa zwyczajowego powszechnie obowiązującego.
Międzynarodowe prawo humanitarne - obowiązuje zarówno w wojnie wypowiedzianej zgodnie z prawem haskim, jak i w wojnie rozpoczętej przy naruszeniu przepisów prawa haskiego w tym zakresie - według art. 2 wspólnego dla czterech konwencji genewskich z 1949 roku, konwencje te znajdują zastosowanie we wszystkich konfliktach zbrojnych między umawiającymi się stronami, „nawet gdyby jedna z nich nie uznała stanu wojny”.
Organ upoważniony do wypowiedzenia wojny - kompetencje te określa prawo wewnętrzne, najczęściej jest to przepis prawa konstytucyjnego; Polska - art. 116 Konstytucji RP: „Sejm decyduje w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej o stanie wojny i o zawarciu pokoju. Sejm może podjąć uchwałę o stanie wojny jedynie w razie zbrojnej napaści na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej lub gdy z umów międzynarodowych wynika zobowiązanie do wspólnej obrony przeciwko agresji. Jeżeli Sejm nie może się zebrać na posiedzenie, o stanie wojny postanawia Prezydent Rzeczypospolitej”.
Stan wojny a stan wojenny - stan wojenny odpowiada w swej treści prawnej w większym lub mniejszym stopniu instytucji stanu wyjątkowego, znanej prawu konstytucyjnemu wielu państw; w niektórych państwach instytucja ta nosi nazwę stanu oblężenia (we Francji - l'état de siège) lub wprowadzenia prawa wojennego (w krajach anglosaskich - martial law); Polska - art. 229 Konstytucji RP: „W razie zewnętrznego zagrożenia państwa, zbrojnej napaści na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej lub gdy z umowy międzynarodowej wynika zobowiązanie do wspólnej obrony przeciwko agresji, Prezydent Rzeczypospolitej na wniosek Rady Ministrów może wprowadzić stan wojenny na części albo na całym terytorium państwa”; istotę wymienionych wyżej instytucji stanowi czasowe zawieszenie praw i wolności obywatelskich ze względu na szczególne, wyjątkowe okoliczności (vide art. 4 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych z 1966 r.).
Zobowiązanie się do udzielenia zbrojnej pomocy sojusznikowi w określonych umową warunkach - nie oznacza, że z chwilą powstania takich warunków (np. agresji na sojusznika) państwo sojusznicze znajduje się w stanie wojny z napastnikiem i ewentualnie także z jego sojusznikami - ma to miejsce dopiero w następstwie wypowiedzenia wojny lub innych działań świadczących o decyzji rozpoczęcia wojny w stosunku do poszczególnych państw.
Prowadzenie działań wojennych przez dwa lub więcej państw przeciwko temu samemu wrogowi nie oznacza jeszcze, że państwa te są sojusznikami w świetle prawa międzynarodowego.
Skutki prawne związane z rozpoczęciem wojny:
- obowiązujące dotychczas prawo międzynarodowe okresu pokoju w szerokim zakresie przestaje obowiązywać między państwami wojującymi i zostaje zastąpione międzynarodowym prawem humanitarnym konfliktów zbrojnych;
- stosunki dyplomatyczne i konsularne zostają przerwane - przedstawiciele dyplomatyczni opuszczają kraj, w którym byli akredytowani, a konsulowie przestają pełnić funkcje urzędowe; opiekę nad obywatelami państwa nieprzyjacielskiego oraz nad budynkami i archiwum przedstawicielstwa dyplomatycznego przekazuje się placówce dyplomatycznej jednego z państw neutralnych (tzw. mocarstwa opiekuńczego);
- podczas gdy prawo międzynarodowe obowiązujące w czasie pokoju zabrania interwencji w sprawy wewnętrzne drugiego państwa, to wejście w stan wojny upoważnia do stosowania siły i innych środków wyrządzających szkodę przeciwnikowi, jeśli tylko środki te są dozwolone przez międzynarodowe prawo humanitarne.
Zakończenie wojny:
Sposoby zakończenia wojen:
- zawarcie traktatu pokoju (regulacja stosunków związanych z przywróceniem pokoju i likwidacją skutków wojny);
- faktyczne zaprzestanie działań wojennych.
Brak jest konwencji międzynarodowej w odniesieniu do zakończenia wojny, dlatego wszystkie rodzaje zakończenia wojny są zgodne z prawem międzynarodowym - często państwa w jednostronnych aktach stwierdzają zakończenie stanu wojny, co pociąga za sobą określone skutki prawne w danym państwie, a ponadto oznacza formalne potwierdzenie zakończenia działań wojennych.
Zawojowanie (debellatio) - trzeci sposób zakończenia wojny, występujący w klasycznym prawie międzynarodowym, obecnie jednak jest on bezwzględnie zakazany jako sprzeczny z art. 2 ust. 4 Karty NZ, zobowiązującym państwa członkowskie ONZ do „powstrzymania się w swych stosunkach międzynarodowych od groźby użycia siły lub użycia jej przeciwko integralności terytorialnej lub niezawisłości politycznej któregokolwiek państwa bądź w jakikolwiek inny sposób niezgodny z celami Organizacji Narodów Zjednoczonych”.
Układ rozejmowy, kapitulacja jednej ze stron - przewidują zakończenie działań wojennych, często poprzedzają zawarcie traktatu pokoju; jeśli zakończenie działań wojennych nie nastąpiło przed zawarciem traktatu pokoju, wówczas traktat pokoju spełnia podwójne zadanie: kończy wojnę i reguluje sprawy związane z likwidacją wojny.
Traktat preliminaryjny - może poprzedzać zawarcie traktatu pokoju - określa on zasady, na których oparty będzie definitywny traktat pokoju.
Z reguły traktaty pokoju zawierają następujące postanowienia:
a) dotyczące zakończenia działań wojennych, jeśli postanowienia tego rodzaju nie zostały uprzednio uzgodnione w układach poprzedzających zawarcie traktatu pokoju (np. w układzie rozejmowym),
b) przewidujące nawiązanie stosunków pokojowych, w szczególności stosunków dyplomatycznych,
c) terytorialne (cesja części terytorium, umiędzynarodowienie rzek i inne),
d) dotyczące zwolnienia jeńców i ich repatriacji,
e) wojskowe (np. przekazanie okrętów wojennych, demilitaryzacja określonych obszarów, ograniczenie stanu liczebnego armii i uzbrojenia),
f) dotyczące zwrotu zajętego mienia i odszkodowań,
g) dotyczące mocy obowiązujących umów zawartych przed wybuchem wojny,
h) dotyczące ukarania przestępców wojennych,
i) dotyczące grobów wojskowych,
j) klauzule gwarantujące wykonanie traktatu pokoju.
Z prawnego punktu widzenia traktat pokoju zachowuje moc obowiązującą bez względu na to, czy i w jakim stopniu zwyciężony znajdował się w sytuacji zmuszającej go do wyrażenia zgody na niekorzystne jego postanowienia, zgodnie z maksymą coactus voluit - tamen voluit („choć wyraził wolę pod przymusem, ale ją wyraził”).
Faktyczne zakończenie działań wojennych - kończy wojnę, jeśli z zachowania się stron wynika, że zdecydowane są zakończyć wojnę i ustanowić stosunki pokojowe; faktyczne zakończenie wojny skutkuje jednak tym, że wiele kwestii związanych z likwidacją skutków wojny pozostaje nie uregulowanych - w takim przypadku co do zasady znajduje zastosowanie zasada, że utrzymany zostaje stan posiadania w chwili zakończenia działań wojennych (zasada uti possidetis) i że stan ten uznany zostaje za stan prawny (niekiedy - dla uniknięcia niejasności - jedna strona wydaje odpowiednie oświadczenie, podczas gdy druga strona nie wyraża sprzeciwu).
Faktyczne zakończenie wojny zazwyczaj ma miejsce wtedy, gdy zawarcie traktatu pokoju napotyka trudności bądź ze względów wewnątrzpolitycznych (np. niemożność uzyskania zgody większości parlamentarnej na traktat pokoju), bądź też gdy brak zgody wśród zwycięzców co do treści traktatu pokoju.
Okupacja wojenna:
Okupacja wojenna - rozwój historyczny:
- starożytność i średniowiecze - prawa i kompetencje państwa, które dokonało najazdu na terytorium drugiego państwa, były uważane za nieograniczone - praktyka wojenna polegała na grabieży mienia zarówno należącego do państwa, jak i do osób prywatnych, a nawet sprowadzaniu tych osób do stanu niewolniczego;
- okres nowożytny - od starożytności aż do XVIII w. okupację wojenną uważano za tytuł prawny zwierzchnictwa terytorialnego, a zajęcie siłą terytorium nieprzyjaciela traktowane było jako regularny sposób nabycia terytorium;
- doktryna Rousseau-Portalisa (XVIII w.) - koncepcja wojny oraz praw ludności cywilnej w czasie wojny ulega przeobrażeniu;
- XVIII-XIX w. - okupacja wojenna jest prawnie konstruowana jako przejściowy zarząd zajętych terytoriów, ograniczający w pewnym zakresie dotychczasową suwerenność, ale utrzymujący ją aż do czasu podjęcia ostatecznej decyzji po zakończeniu działań wojennych; nieratyfikowana deklaracja brukselska z 1874 r. - na terytorium okupowanym „zwierzchnictwo władzy prawowitej jest zawieszone i faktycznie przechodzi w ręce okupanta, który podejmie wszelkie środki zależne od niego w celu przywrócenia i zapewnienia w miarę możności porządku i życia publicznego. W tym celu utrzyma w mocy obowiązujące na tym terytorium w czasie pokoju ustawy, nie będzie ich zmieniał ani zawieszał, ani zastępował innymi poza przypadkami, gdy zachodzi konieczność”;
- konferencje haskie w 1899 i 1907 r. - przepisy dotyczące okupacji wojennej zostały zamieszczone w Regulaminie haskim praw i zwyczajów wojny lądowej (art. 42-56) i obowiązują do dzisiaj;
- okres międzywojenny - konferencja ILA w Warszawie w 1928 r. - przyjęto reguły będące wykładnią przepisów regulaminu haskiego dotyczących okupacji wojennej, ale jednocześnie propozycjami de lege ferenda; Międzynarodowa Konferencja Czerwonego Krzyża (Tokio, 1934 r.) opracowała projekt umowy o ochronie ludności cywilnej posiadającej obywatelstwo państwa nieprzyjacielskiego na obszarze państwa wojującego oraz na terytoriach okupowanych;
- okres po II wojnie światowej - przyjęcie w 1949 r. IV Konwencji Genewskiej o ochronie osób cywilnych podczas wojny - konwencja zawiera dział poświęcony ochronie ludności cywilnej na terytoriach okupowanych (art. 47-78).
Charakter prawny okupacji wojennej:
Definicja okupacji wojennej (occupatio bellica) - jest to zajęcie przez wojska i władze nieprzyjaciela części lub całości terytorium przeciwnika; określenie „okupacja” jest generalnie stosowane w prawie międzynarodowym w kilku odmiennych znaczeniach:
- okupacja terytorium nie należącego do żadnego państwa (occupatio terrae nullius) to jeden ze sposobów pierwotnego nabycia terytorium;
- okupacja pokojowa (occupatio pacifica) to zajęcie terytorium przez wojska i władze drugiego państwa na podstawie umowy międzynarodowej (np. na podstawie traktatu wersalskiego Nadrenia była okupowana przez wojska alianckie).
Praktyka międzynarodowa - przewiduje szczególne rodzaje okupacji, które nie dadzą się zaklasyfikować do żadnej z wymienionych wyżej kategorii:
- po zakończeniu II wojny światowej terytorium Niemiec i Japonii było okupowane przez wojska zwycięskich mocarstw w wyniku bezwarunkowej kapitulacji - okupacja ta nie miała charakteru okupacji wojennej i nie podlegała przepisom prawa wojennego określającym uprawnienia okupanta, nie była też okupacją pokojową, gdyż jej warunki nie zostały określone w żadnej umowie; mocarstwa okupujące ogłosiły, że celem tej okupacji jest dokonanie głębokich zmian w ustroju politycznym i społeczno-gospodarczym państw zwyciężonych, co nie mogło się mieścić w ramach kompetencji przysługujących okupantowi według międzynarodowego prawa humanitarnego; należałoby uznać, że okupacja powojenna Niemiec i Japonii przedstawia nowy typ okupacji; o ile w tradycyjnym prawie międzynarodowym państwo zwycięskie w drodze zawojowania (debellacji) mogło zlikwidować państwo zwyciężone i nabyć terytorium tego państwa, o tyle w nowym prawie międzynarodowym nie mieści się aneksja w wyniku zawojowania; natomiast, jeśli państwo dokonuje agresji i w inny sposób gwałci podstawowe zasady prawa międzynarodowego, to po jego pokonaniu wydaje się w pełni odpowiadać poczuciu sprawiedliwości czasowe okupowanie przez zwycięzców terytorium tego państwa i dokonanie zmian dostatecznie głębokich w ustroju politycznym i społecznym, a także w zakresie wychowania społeczeństwa w „duchu pokoju”, by stworzyć gwarancje, że agresja się nie powtórzy.
Regulamin haski z 1907 r. (RH) - obejmuje jedynie okupację terytorium państwa nieprzyjacielskiego w czasie wojny i nie dotyczy okupacji terytorium państwa sprzymierzonego lub neutralnego w czasie wojny (okupantowi nie przysługują wówczas prawa, jakie Regulamin haski przyznaje władzom okupacyjnym na terytorium okupowanym); RH nie obejmuje również sfery działań wojennych (combat zone).
Praktyka wojskowa - dwie fazy okupacji:
a) faza walki lub czuwania bojowego, w której funkcje administracyjne są ograniczone do najistotniejszych i wykonywane zazwyczaj bezpośrednio przez jednostki walczące;
b) faza okupacyjna, kiedy front przesunął się poza obszar okupowany i dla jednostek wojskowych, które na nim pozostały, ważniejszym zadaniem jest administracja niż walka.
Artykuł 42 RH - „terytorium uważa się za okupowane, jeżeli faktycznie znajduje się pod władzą armii nieprzyjaciela; okupacja obejmuje jedynie te terytoria, gdzie władza jest ustanowiona i gdzie może być wykonywana”.
Terytorium przestaje być terytorium okupowanym, jeśli w toku walk zostanie uwolnione, a także jeśli przekształci się w teren działań wojennych.
Władza okupanta - ma charakter przejściowy, a los danego terytorium zostanie rozstrzygnięty po zakończeniu wojny; niemniej jednak prawo wojenne przyznaje okupantowi szereg istotnych uprawnień, niezbędnych do kontynuowania wojny i utrzymania porządku publicznego na terytoriach okupowanych.
Artykuł 43 RH - „Ponieważ władza z rąk rządu legalnego przeszła faktycznie w ręce okupanta, podejmie on wszystkie będące w jego mocy środki celem przywrócenia i zapewnienia, jeżeli jest to możliwe, porządku i życia społecznego, przestrzegając - jeżeli nie ma bezwzględnych przeszkód - praw obowiązujących w tym kraju”.
Terytorium okupowane pozostaje nadal pod dotychczasowym zwierzchnictwem państwowym, niemniej wykonywanie władzy należy faktycznie do okupanta - dlatego RH zabrania przymuszania ludności terytoriów okupowanych do przysięgania na wierność państwu nieprzyjacielskiemu (art. 45), a także do udzielania wiadomości o armii przeciwnej strony wojującej albo o jej środkach obrony (art. 44).
W następstwie okupacji wojennej rzeczywista władza (de facto) przechodzi w ręce okupanta - jego prawa mają jednak charakter przejściowy, a nie trwały, są one incydentalne w stosunku do wojny i celów wojny; Legalna (de jure) suwerenność pozostaje tam, gdzie była, zanim terytorium zostało okupowane, choć legalny rząd nie jest w stanie wykonywać swej władzy na okupowanym terytorium.
Prof. Makowski - wyodrębnił trzy grupy przepisów regulujących okupację wojenną:
a) przepisy, które wypływają z prawa okupanta do samoobrony, mają na celu bezpieczeństwo armii okupacyjnej i wskutek tego przyznają mu pewne prawa, jak np. prawo do rekwizycji i kontrybucji, prawo wymagania od ludności miejscowej posłuszeństwa itp.
b) przepisy mające charakter konserwacyjny; obciążają one okupanta na rzecz ludności miejscowej lub państw neutralnych; ich celem jest przede wszystkim utrzymywanie w kraju porządku i ładu społecznego, ochrona własności prywatnej itd.;
c) przepisy mające na celu wyłącznie interesy państwa prawowitego, jeśli dadzą się pogodzić z interesami okupanta; do nich należy zasada, że okupant nie może konfiskować własności nieruchomej nieprzyjaciela, ale tylko korzystać z niej jako użytkownik;
Ochrona interesów wojskowych państwa okupującego - RH - państwo okupujące może użytkować terytorium okupowane jako bazę do działań wojennych i podejmować środki mające na celu utrzymanie porządku.
Państwo okupacyjne sprawuje faktyczną władzę nad okupowanym terytorium, która jednak ma charakter przejściowy i ograniczona jest przepisami międzynarodowego prawa okupacyjnego - dlatego okupant nie może decydować jednostronnie o losie okupowanego terytorium ani też zmieniać zasad jego porządku prawnego; akty jednostronne państwa okupacyjnego zmierzające do ustanowienia suwerenności nad terytoriami okupowanymi czy też do aneksji tych terytoriów stanowią pogwałcenie prawa międzynarodowego i są w świetle tego prawa bezskuteczne.
Zakres kompetencji władzy okupacyjnej:
Regulamin haski - sformułowanie ogólne - okupant „podejmie wszystkie będące w jego mocy środki w celu przywrócenia i zapewnienia, jeśli jest to możliwe, porządku i życia społecznego, przestrzegając, z wyjątkiem bezwzględnych przeszkód, praw obowiązujących w tym kraju” (art. 43).
Dwa porządki prawne na terytorium okupowanym:
a) porządek prawny państwa prawowitego;
b) porządek prawny okupanta, stanowiący część systemu prawnego państwa okupacyjnego i inspirowany przez prawo konstytucyjne i prawo administracyjne tego państwa.
W praktyce kolizje między tymi porządkami prawnymi dają o sobie znać szczególnie wówczas, gdy porządki prawne w wysokim stopniu różnią się od siebie.
Pookupacyjne skutki prawne zarządzeń wydanych przez władze okupacyjne - brak przepisów międzynarodowych w tym zakresie, praktyka jest natomiast niejednolita; doktryna stara się przyjąć pewne ogólne wskazania w tej kwestii:
- orzeczenia sądów powszechnych wydane w czasie okupacji zgodnie z normalną procedurą zachowują moc wiążącą z wyjątkiem wyroków skazujących za przestępstwa polityczne; nie dotyczy to jednak sytuacji, w których okupant zastąpił sędziów innymi sędziami albo w inny sposób wpływał na działalność sądów, a w związku z tym nie można uważać sędziów za bezstronnych;
- ustawy i rozporządzenia wydane przez władze okupacyjne bądź to automatycznie tracą moc obowiązującą z chwilą ustania okupacji, bądź też są uchylane przez państwo terytorialne; natomiast skutki prawne przepisów prawnych i decyzji podjętych przez okupacyjne władze administracyjne należy oceniać w zależności od tego, czy okupant wykroczył czy nie poza kompetencje przyznane mu przez prawo międzynarodowe.
Wydawanie wyroków na obszarach okupowanych - w praktyce często stosowano formułę neutralną, możliwą do przyjęcia przez okupanta, np. „w imieniu prawa”.
Kwestia likwidacji lub zastępowania istniejącego rządu - państwo okupacyjne nie ma prawa do takich działań, zaś wszelkie tzw. rządy marionetkowe (zwane od czasów II wojny światowej rządami quislingowskimi) nie są rządami, ale organami państwa okupacyjnego, a wydawane przez nie przepisy i zarządzenia wykraczające poza prawa okupanta stanowią naruszenie prawa międzynarodowego; nie wolno również tworzyć okupantowi nowych państw, jak np. państwo chorwackie utworzone przez Niemców w czasie II wojny światowej.
Zmiany administracji - są niedozwolone, jeśli mają na celu upodobnienie jej do administracji kraju okupanta, np. planując aneksję, bądź też w celu przygotowania zmian politycznych w przyszłości; okupant nie może też zmieniać obywatelstwa mieszkańców terytorium okupowanego - dlatego bezprawne w świetle prawa międzynarodowego było zarządzenie niemieckie z okresu II wojny światowej uznające za obywateli niemieckich i powołujące do wojska osoby pochodzenia niemieckiego (deutsche Volkszugehörige).
Zawieszanie mocy obowiązującej ustaw o charakterze politycznym - częsta praktyka okupanta, zawieszeniu ulegają np. prawo do odbywania zgromadzeń, prawo glosowania, prawo dotyczące wo1ności prasy, swobody wyjazdu za granicę; często zawieszenie mocy obowiązującej określonych ustaw zawarte jest w proklamacji o ustanowieniu okupacji wojennej; prawo międzynarodowe nie nakazuje wydawania takiej proklamacji, jest to jednak szeroko stosowana praktyka, gdyż jest wygodnym sposobem wprowadzenia nowego reżimu.
Prawny reżim okupacji wojennej - w świetle orzecznictwa sądowego w zasadzie nie narusza on dotychczasowych kompetencji organów władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowej w kraju okupowanym poza przypadkami, w których okupant ma prawo nie brać pod uwagę istniejących przepisów prawnych ze względu na „absolutną przeszkodę”; Regulamin haski zabrania dokonywania zmian w ustawodawstwie kraju okupowanego, jednak cytowane szeroko orzeczenie polskiego Sądu Najwyższego, przy rozpatrywaniu sprawy ważności dekretu niemieckiego generalnego gubernatora wprowadzającego zmiany w ustawie upoważniającej do wywłaszczania na cele publiczne, uznaje za ogólną zasadę prawa międzynarodowego, że okupant nie może zmieniać prawa materialnego, natomiast może zmienić przepisy proceduralne.
IV Konwencja Genewska z 1949 r. - zabrania państwu okupacyjnemu zmieniać sytuację prawną urzędników lub sędziów terytorium okupowanego albo stosować wobec nich sankcje lub jakiekolwiek środki przymusu albo dyskryminacji, jeśli uchylają się oni od wykonywania swych funkcji ze względu na swoje sumienie; przepis ten nie narusza prawa państwa okupacyjnego do zwolnienia ze stanowisk osób sprawujących funkcje publiczne (art. 54).
Zakończenie okupacji wojennej - państwo prawowite może pociągać swych obywateli do odpowiedzialności karnej z tytułu naruszenia prawa karnego (zdrada stanu) lub obowiązków urzędniczych; niekiedy traktaty pokoju nakładają na państwo zwyciężone obowiązek nieścigania własnych obywateli, którzy na rzecz okupanta naruszyli obowiązek wierności wobec własnego kraju (art. 16 traktatu z Japonią z 1951 r.).
Kontrybucje i rekwizycje:
Definicja kontrybucji wojennej - daniny pieniężne nakładane przez władze okupacyjne na ludność terytoriów okupowanych; w doktrynie rozróżnia się trzy rodzaje kontrybucji:
a) kontrybucje podatkowe - dla pokrycia kosztów utrzymania armii okupacyjnej, a także miejscowej administracji, okupant korzysta z dochodów pochodzących w zasadzie z podatków, wymierzanych według obowiązującego dotychczas prawa podatkowego; często jednak dochody z tego źródła nie są uważane za wystarczające - wówczas władze okupacyjne dodatkowo nakładają na ludność określoną daninę pieniężną, rozdzielaną zazwyczaj przez lokalne władze samorządowe;
b) kontrybucje zastępcze - prawo okupacyjne zezwala okupantowi na ściąganie od ludności świadczeń rzeczowych na potrzeby armii okupacyjnej w drodze rekwizycji; w pewnych warunkach uzyskanie świadczeń rzeczowych, jakich potrzebuje armia, jest na danym obszarze niemożliwe lub wysoce utrudnione - dlatego okupant zamienia świadczenia rzeczowe na kontrybucję w określonej wysokości, pozwalającej na zakup potrzebnych przedmiotów na innym obszarze; kontrybucje pieniężne są w rzeczywistości formą podatku wojennego, który zgodnie z art. 49 RH może być nakładany na ludność w celu pokrycia koszt6w administracji okupacyjnej, jeśli podatki normalne, o których mowa w art. 48 RH, nie wystarczają; uzasadnieniem, a jednocześnie ograniczeniem w zakresie nakładania tego rodzaju podatków, podobnie jak w odniesieniu do rekwizycji, jest konieczność wojskowa;
c) kontrybucje karne ściągane w przypadku zamachu na członków okupacyjnych sił zbrojnych, administracji okupacyjnej lub sabotażu, gdy sprawcy nie zostaną wykryci - nakładanie kontrybucji karnych opiera się na zasadzie odpowiedzialności zbiorowej; zwolennicy tej formy kontrybucji argumentują, że są one środkiem bardziej humanitarnym aniżeli stosowane szeroko dawniej i również oparte na zasadzie odpowiedzialności zbiorowej branie i rozstrzeliwanie zakładników.
Warunki legalności pobierania kontrybucji - Regulamin haski:
- kontrybucja nie powinna być pobierana inaczej jak na zasadzie rozkazu na piśmie i pod odpowiedzialnością naczelnego dowódcy;
- pobranie kontrybucji powinno odbywać się możliwie zgodnie z przepisami opodatkowania i repartycji podatków obowiązujących, przy czym podatnicy powinni otrzymywać odpowiednie pokwitowanie;
- żadna zbiorowa kara pieniężna lub inna nie może być nałożona na ludność za postępki jednostek, za które nie można jej czynić solidarnie odpowiedzialną;
- jeśli nieprzyjaciel pobiera na terytorium okupowanym na rzecz państwa podatki, opłaty i rogatkowe, winien to uczynić w miarę możności zgodnie z obowiązującymi przepisami o opodatkowaniu i repartycji opłat, przy czym wynika stąd dla niego obowiązek pokrycia kosztów administracji danego terytorium w mierze, w jakiej do tego obowiązany był rząd legalny;
- jeżeli oprócz podatków okupant pobiera inne daniny pieniężne, przeznaczone one mogą być jedynie na potrzeby armii lub administracji tego terytorium.
Rekwizycje wojenne - wykształciły się jako praktyka w XIX w. (wcześniej obowiązywało prawo łupu), w związku z tendencją do ochrony własności prywatnej; za rekwizycję wypłacano właścicielom kwoty mniej lub więcej odpowiadające wartości rekwirowanych przedmiotów; w ten sposób uległa złagodzeniu dawna zasada „wojna żywi wojnę”.
Rekwizycje wojenne obejmują również różnego rodzaju świadczenia i dostawy wymagane przez okupanta na użytek armii okupacyjnej, np. dostarczanie kwater dla żołnierzy, dostarczanie podwód, prace przy budowie i naprawie dróg i torów kolejowych.
Pobranie rekwizycji należy stwierdzić na piśmie, tzw. kwitem rekwizycyjnym (bon de requisition) z podpisem władzy, która zarządziła rekwizycję; kwity rekwizycyjne służą niekiedy do ułatwienia wzajemnych rozrachunków pomiędzy państwami po zawarciu traktatu pokoju.
Neutralność wojenna:
Pojęcie państwa neutralnego - państwo neutralne to państwo, które nie uczestniczy w wojnie, z czym związane są określone prawa i obowiązki.
Państwo neutralne nie ma obowiązku deklarowania swego zamiaru zachowania neutralności - w praktyce jednak zwykle na początku wojny państwa neutralne wydają deklaracje lub ustawy, które niejednokrotnie zawierają reguły, jakie dane państwo zamierza stosować wobec państw wojujących.
„Życzliwa neutralność” - występuje wtedy, gdy państwo nieuczestniczące w wojnie nie stosuje się do zasady równego traktowania obu stron konfliktu zbrojnego, zatem nie przestrzega w pełnym zakresie zasady neutralności.
Okres II wojny światowej - doktryna nieuczestniczenia w wojnie (non-belligerency) - państwo deklarujące zamiast neutralności nieuczestniczenie w wojnie nie jest zobowiązane do równego traktowania obu stron wojujących;
Konwencje genewskie z 1949 r. - w celu zapewnienia skutecznej ochrony ofiarom wojny i dla uniknięcia nieporozumień w kwestii neutralności państw, w wielu przypadkach zamiast określenia „państwa neutralne” używa się formuły „państwa neutralne lub niewojujące”.
Neutralność stała - polega na międzynarodowym zobowiązaniu się państwa do nieuczestniczenia w wojnach, a konsekwencji także nieuczestniczenia w sojuszach wojskowych; państwo stale neutralne może jednak posiadać siły zbrojne dla celów obrony.
Prawo neutralności wojennej - obejmuje przepisy prawne regulujące stosunki między wojującymi a państwami nie uczestniczącymi w wojnie; naruszenie prawa państwa neutralnego nie oznacza ustania neutralności, dopóki państwo to nie przystąpi do wojny.
Neutralność wojenna jest ściśle związana z wojną, dlatego nie może być takiej neutralności przed wybuchem wojny i po jej zakończeniu.
Możliwa jest neutralność w wojnach domowych - neutralność zaczyna się wówczas z chwilą uznania powstańców za stronę wojującą.
Prawo neutralności wykształciło się w drodze zwyczajowej poprzez ustalanie w deklaracjach i ustawach określonych reguł postępowania.
Przepisy prawa neutralności zawarte są w:
- deklaracji paryskiej z 1856 r.;
- V konwencji haskiej dotyczącej praw i obowiązków państw i osób neutralnych w wojnie lądowej;
- XIII konwencji haskiej dotyczącej praw i obowiązków państw neutralnych w wojnie morskiej;
- deklaracji londyńskiej z 1909 r.
Harwardzki projekt konwencji o prawach i obowiązkach państw neutralnych w czasie wojny morskiej i powietrznej z 1939 r. - obok powtórzenia i rozwinięcia obowiązujących przepisów, zawiera wiele propozycji w znacznym stopniu odbiegających od praktyki.
Prawa i obowiązki państw neutralnych w wojnie lądowej:
Generalne prawa państw neutralnych:
a) prawo do nietykalności terytorium - według V konwencji haskiej na państwach wojujących ciąży obowiązek respektowania nietykalności terytorium państwa neutralnego, które w żadnych okolicznościach nie powinno być objęte działaniami wojennymi; państwom wojującym nie przysługuje prawo przejścia przez terytorium państwa neutralnego; zgodnie z V konwencją haską, „terytorium państw neutralnych jest nienaruszalne” i „zabronione jest stronom wojującym przeprowadzanie przez terytorium państwa neutralnego wojsk lub taborów z amunicją lub z aprowizacją” (art. 1 i 2);
- nie wolno stronom wojującym zakładać na terytorium państwa neutralnego stacji radiotelegraficznych i innych urządzeń dla komunikowania się z siłami zbrojnymi wojującymi na lądzie lub na morzu, a także korzystać z urządzeń o charakterze wojskowym nie otwartych dla użytku publicznego (art. 3);
- na obszarze państwa neutralnego „nie mogą być formowane oddziały przeznaczone do walki ani otwierane biura werbunkowe” (art. 4); państwo neutralne nie powinno tolerować na swym terytorium wymienionych działań i obowiązane jest do karania za czyny przeciwne neutralności, ale „tylko wtedy, gdy popełnione zostały na jego własnym terytorium” (art. 5); natomiast nie jest odpowiedzialne za fakt, że „pojedyncze osoby przekraczają jego granice, by zaciągnąć się do służby jednej ze stron wojujących” (art. 6) - przepis powyższy był niekiedy w praktyce wykorzystywany dla usprawiedliwienia interwencji państwa neutralnego w konflikty zbrojne (wysyłanie „dywizji złożonych z ochotników”);
- możliwość tranzytu przez terytorium państwa neutralnego (za jego zezwoleniem) rannych i chorych należących do armii stron wojujących (w tym także personelu medycznego towarzyszącego rannym i chorym) - pociągi (oraz inne środki transportu) przewożące rannych i chorych nie mogą przewozić wojskowych i materiałów wojennych, a państwo neutralne obowiązane jest przedsięwziąć środki bezpieczeństwa i kontroli, a także strzec, by ranni i chorzy po wyzdrowieniu nie brali udziału w działaniach wojennych (art. 14).
b) prawo do kontynuowania pokojowych stosunków z innymi państwami neutralnymi i państwami wojującymi.
Obowiązki państw neutralnych:
a) nieuczestniczenie w działaniach wojennych:
- państwo neutralne samo nie powinno dostarczać stronom wojującym broni i amunicji w drodze sprzedaży czy też nieodpłatnie; co prawda w V konwencji haskiej brak takiego przepisu, niemniej jednak zakaz taki wynika z istoty neutralności wojennej; państwo neutralne nie jest natomiast obowiązane przeszkadzać wywozowi lub tranzytowi na koszt którejkolwiek ze stron wojujących broni, amunicji i w ogóle wszystkiego, co może być użyteczne dla wojska lub floty (art. 7);
- obywatele państwa neutralnego, którzy dopuszczają się czynów wrogich wobec jednej ze stron wojujących lub działają na jej korzyść, a w szczególności wstępują w szeregi armii jednej ze stron wojujących, nie korzystają z przywilejów neutralności; nie mogą jednak być surowiej traktowani przez strony wojujące aniżeli obywatele państwa nieprzyjacielskiego (art. 17).
b) traktowanie obu stron wojujących na zasadzie równości:
- wszelkie ograniczenia i zakazy wydawane przez państwo neutralne dotyczące wywozu, tranzytu lub korzystania ze środków telekomunikacji winny być równomiernie stosowane względem stron wojujących (art. 9); nie są uważane za działania na korzyść jednej ze stron wojujących (art. 18):
- dostawy lub pożyczki pod warunkiem, ze dostawca lub udzielający pożyczki nie zamieszkuje na terytorium strońy przeciwnej lub zajętym przez nią i dostawy nie pochodzą z tych terytoriów;
- usługi oddane w zakresie policji lub zarządu cywilnego;
- obowiązek internowania oddziałów należących do armii państw wojujących, które państwo neutralne przyjmie na swe terytorium; miejsce internowania powinno znajdować się możliwie daleko od terenu wojny; oficerowie mogą pozostawać na wolnej stopie, jeżeli zobowiążą się do nieopuszczania terytorium neutralnego bez zezwolenia; państwo neutralne powinno dostarczać internowanym żywności, odzieży i pomocy nakazanej przez względy humanitarne; koszty internowania powinny być zwrócone przy zawarciu pokoju (art. 11 i 12);
- przyjmowanie zbiegłych jeńców - państwo neutralne nie ma tu obowiązku, jeśli jednak ich przyjmie, obowiązane jest pozostawić ich na wolności, może jednak - zezwalając na pobyt - wyznaczyć im miejsce zamieszkania; ten sam przepis stosuje się do jeńców, przyprowadzonych przez oddziały chroniące się na terytorium państwa neutralnego (art. 13).
- przyjmowanie dezerterów - brak regulacji w V konwencji haskiej, według doktryny nie ma obowiązku ich przyjmowania, zaś jeśli zostaną przyjęci, nie powinni być internowani, gdyż zerwali oni stosunki z armią i powinni być traktowani jak uchodźcy cywilni; osoby powołane do służby wojskowej i uchylające się od tego obowiązku powinny być traktowane jak dezerterzy; w praktyce państwa wyznaczały dezerterom miejsce zamieszkania; spór w doktrynie - dezerterzy, którzy przez terytorium państwa neutralnego pragną dostać się i wstąpić do armii strony przeciwnej - według jednych, państwo neutralne powinno ich internować, według innych, obowiązek taki istnieje tylko wówczas, gdy przedostają się większe grupy.
Prawa państw neutralnych poza ich terytorium - prawa te ulegają ograniczeniu:
- własność państw neutralnych i ich obywateli znajdująca się na obszarze państw wojujących podlega rekwizycji - artykuł 19 V konwencji haskiej wyraźnie upoważnia do rekwirowania w koniecznych przypadkach materiału kolejowego pochodzącego z państw neutralnych i będącego własnością tych państw bądź spółek lub osób prywatnych; z tytułu rekwizycji powinno być wypłacone odszkodowanie; takie samo prawo do rekwizycji przyznała konwencja także państwu neutralnemu.
11