Lladia
ESTETYKA VISUAL KEI
Współczesny świat jest zdominowany przez wszechobecne obrazy. Jednak nawet w skali globalnej japońska kultura wizualna zaznacza się wyjątkowo wyraźnie, nieustannie zwiększając swoją strefę wpływów. Anime, mangi, japońskie gry komputerowe znane są na całym świecie, zdobywając entuzjastyczne grupy fanów. Wydaje się, że w Japonii obraz zawsze odgrywał szczególną rolę, co widoczne jest choćby w malarstwie, drzeworytach ukiyo-e, teatrze no, kabuki czy bunraku. Współczesna popkultura jakkolwiek diametralnie różni się od poprzedniczki stanowi równocześnie jej kontynuację, zachowując silne znaczenie obrazu.
W samej nazwie visual kei, zjawiska, o którym będzie mówić niniejsza praca, widać związek z visual culture. Sam trend na pierwszy rzut oka szokuje swoją odmiennością, równocześnie jednak w idealny sposób wpasowuje się we współczesną popkulturę Japonii. Inspiracji stylu można doszukiwać się oczywiście w zachodnich nurtach muzycznych czy modzie, nie wolno jednak lekceważyć elementów czysto japońskich, które mieszając się z nimi utworzyły opisywane zjawisko. Autorka ma tu na myśli kulturę kawaii, estetykę mang i anime czy nawet teatr kabuki. Z pełnym przekonaniem można stwierdzić, że umiejętność czerpania z zachodniej kultury przy równoczesnej adaptacji jej do własnych warunków i upodobań jest sytuacją powszechną w sposobie, w jaki Japończycy tworzą nowe części składowe swojej kultury. Należałoby teraz opisać różnorakie elementy, które złożyły się na powstanie visual kei, jednak najpierw dla jasności wypadałoby zdefiniować samo pojęcie.
Nazwa visual kei po japońsku zapisywana jest jako ヴィジュアル系, gdzie kanji na kei oznacza system, choć najczęściej zostaje tłumaczone jako styl. Słowo to używane bywa na określanie najróżniejszych stylów muzycznych (Shibuya kei jako charakterystyczna podkategoria japońskiego popu wywodząca się z Shibuyi), trendów w modzie (Mori kei -nowy styl, w którym dziewczęta upodabniają się do starodawnych lalek dodając elementy leśne), specyficznych zachowań (Akiba kei na określenie ludzi zainteresowanych elementami popkultury związanymi z dzielnicą Akihabara) czy nawet odpowiednich właściwości (Iyashi kei jako nazwa wszystkich rzeczy niosących ulgę lub wypoczynek, takich jak maszyny, filmy czy miejsca). Jak widać jest to nazwa na najróżniejsze tendencje związane z popkulturą. Visual kei, który można po prostu przetłumaczyć jako styl wizualny, został zakwalifikowany jako jedna z nich.
Skąd zaś wzięło się w nazwie słowo visual? Zazwyczaj utożsamia się je z hasłem zespołu X Japan (wtedy jeszcze znanego jak X), które brzmiało: Psychedelic Violence Crime of Visual Shock. Wydaje się jednak, że X Japan poddało się jedynie istniejącej już tendencji. W 1979 właściciele butiku w Tokio z modą wzorowaną na glam rocku postanowili założyć zespół, który nazwali Visual Scandal. Inny znów zespół Murbas, z 1980, jako swoje hasło uznał Visual Violence. X jedynie kontynuował ich tradycję.
Nazwa w pełni oddaje istotę visual kei, które zdominowane jest kultem obrazu i to właśnie poprzez niego trzeba budować definicję pojęcia. W takim razie należy nazwać visual kei pewnym specyficznym stylem w muzyce, który przywiązuje szczególną wagę do efektów wizualnych, zarówno poprzez wygląd samych muzyków, ich stroje, teledyski, okładki płyt oraz koncerty. The fashion is very important — equally as important as the music- mówi wokalista Versailles, Kamijo. Wygląd muzyków przestaje być tylko dodatkiem, a staje się niezbędnym elementem, który w wyłączny sposób pozwala zaklasyfikować zespół do visual kei. Jak to ujmuje Takehito z Ayabie: Well, the interesting part of being visual kei is, visual kei is a whole media. Of course music is important, but besides the music itself, visual kei has more ways to present itself--visually, the costume, the atmosphere. Opowiadana historia prezentowana jest w formie multimedialnej i odbieranie jej tylko na jednym poziomie znacznie zubaża cały przekaz.
Jak wyraźnie widać cechą wyodrębniającą visual kei na japońskiej scenie muzycznej są efekty wizualne, nie zaś sama muzyka, dlatego też błędem jest nazywanie visual kei, jak można znaleźć w wielu artykułach i publikacjach, gatunkiem muzycznym. If you wear heavy makeup and costume or cross-dress elaborately, and you play in a jazz band, that's visual kei, too- mówi Josephine Yun, autorka książki Jrock, Ink.
Fakt, że visual kei obecnie nie stanowi odrębnego gatunku wydaje się być powszechnie uświadomiony, jednak wielu twierdzi, że na początku sytuacja wyglądała inaczej. Owszem, w muzyce lat 80 i wczesnych 90, w którym to okresie można usytuować początki zjawiska, łatwo dostrzec wiele cech wspólnych w muzyce różnych zespołów, jednak wynika to raczej z podobnych inspiracji oraz z ograniczonej liczby wytwórni. Podobieństw jest z resztą zbyt mało, aby były one wystarczające do zaklasyfikowania visual kei, jako gatunku muzycznego, a do tego występowanie ich nie jest regułą. Najczęściej zespoły różnych nurtów, chcąc zwrócić na siebie uwagę i lepiej sprzedać swoje płyty, zaczęły stosować efekty wizualne, niezależnie od gatunku muzycznego, który uprawiały. W efekcie muzyka visual kei (a raczej visual o czym będzie mowa nieco później) różniła się w zależności od zespołu, a nawet w zależności od danej płyty, czy piosenki. Tą tendencję można dostrzec choćby w twórczości zespołu takiego jak Kuroyume, który uważany obecnie za prawdziwy visual, nigdy nie dążył do stworzenia odrębnego, nowego gatunku. Obecnie visual kei rozdrobnił się na mniejsze pod-style. Różnice między poszczególnymi zespołami są znacznie większe i trudno byłoby nawet próbować doszukiwać się w nich cech wspólnych, poza dużym znaczeniem obrazu.
Dodatkowo wyjątkowo interesująca wydaje się być swoboda gatunkowa, która widoczna już w piosenkach Kuroyume, dziś przerasta najśmielsze oczekiwania odbiorcy przyzwyczajonego do twardych zasad amerykańskiej muzyki. It isn't uncommon to hear screams and growls on one track ascend into beautiful, almost operatic lyrics on the next. Driving guitars accompanied by electronic piano tracks are another mainstay of the visual style, and it isn't uncommon for driving drum rhythms to accompany acoustic guitar riffs. Not being bound to any specific genre allows bands to experiment and find a sound all their own. Jednym z najbardziej eksperymentujących zespołów sceny visual kei jest Nega. W ich twórczości obok piosenek z wpływami hardcore punka można odnaleźć emocjonalne ballady oraz klimatyczne utwory instrumentalne.
Na pierwszy rzut oka może dziwić, jak taka swoboda możliwa jest akurat w Japonii, kraju tak silnie uwikłanym w różnorakie normy i uniformizację. Po bliższym przyjrzeniu się widać jednak wyraźnie, że sfera kultury popularnej, mająca stanowić wytchnienie czy wręcz ucieczkę od codziennego życia, wolna jest od różnorakich norm i zakazów obecnych na innych płaszczyznach życia społecznego. Można tę tendencję dostrzec także w mangach, anime czy modzie ulicznej.
Oprócz tego, że panuje tak duża wolność w obrębie twórczości danego zespołu, wokalista może tworzyć również własne projekty poboczne, w których to muzyka może znacznie różnić się od tego co prezentuje główny zespół. Dla przykładu Hyde, wokalista L'Arc-en-Ciel, założył zespół Vamps, którego muzyka jest znacznie cięższa. Oba zespoły istnieją równocześnie, oprócz tego Hyde ma także solową karierę. Możliwość sprawdzania się w różnych gatunkach muzycznych jest normą. Hip Hop in Pop in heavy Rock How about it?No doubt Made in NIPPON - śpiewa w piosence Kabuki Danshi ekscentryczny piosenkarz Miyavi.
Konieczne jest także zatrzymanie się na chwilę nad historią samego zjawiska. Można w niej wyróżnić dwa, znacznie różniące się od siebie etapy. Pierwszy z nich zaczyna się wraz ze wspomnianymi już Visual Scandal, Murbas, X, a także Saber Tiger, Sh0ck!, Seikima II, Shella. Muzycy uprawiali różnorakie podgatunki rocka, takie jak post-punk, hard rock, czy nawet heavy metal. Silną inspiracją dla japońskich muzyków tego okresu był glam rock, który przez Johnego Lennona nazwany Rock n' Roll with lipstick, równie wielką rolę przypisywał znaczeniu wizerunku. Niekiedy inspiracje nie poprzestawały na czerpaniu z samej idei wyszukanego stroju, a stawały się po prostu zwyczajnym kopiowaniem wyglądu kostiumów. Jednak to był dopiero początek. Bardzo szybko Japończycy przeszli z biernego odtwarzania pomysłów muzyków glam rocka do tworzenia własnych, które przerosły najśmielsze wyobrażenia. Fantazja nie znała granic, podporządkowując się jedynie zasadzie beautiful elegance z hasła Visual Scandal i visual shock stworzonej przez X. Istotne jest, że w tym okresie nie była jeszcze stosowana nazwa visual kei. Nowy styl nazywano po prostu visual, visual scandal czy visual rock. Nie nadszedł jeszcze czas wtłaczania visual kei w ramy japońskiej popkultury.
Jak widać powszechnie powielany mit wskazujący na X Japan, jako na samodzielnych założycieli visualu, nie jest prawdziwy. Niepodważalny jest jednak fakt, że to właśnie X-owi zawdzięcza on rozpowszechnienie. Visual Scandal występował na ulicach oraz w salach koncertowych, zaś Yoshiki, lider X-a po raz pierwszy pojawił się w telewizji, zapoznając ogół społeczeństwa z nowym stylem, a zarazem zapoczątkowując jego komercjalizację. Sława X Japan wzrastała w niepojętym tempie aż do roku 1994, gdy wszystko uległo zmianie. Powszechnie znany visual przestał kogokolwiek szokować, a sami członkowie X Japan, z wyjątkiem gitarzysty hide (zawsze zapisywane małą literą), być może zmęczeni swoim wizerunkiem, ścięli włosy. Stopniowo ich visualowy image ubożał. Wiele zespołów poszło ich śladem.
Być może w ten sposób wszystko by się skończyło, a o przelotnej modzie dawno by już zapomniano, gdyby na scenie muzycznej lat 90 nie pojawił się Mana ze swoim zespołem Malice Mizer, wprowadzając visual w nowy etap rozwoju. O ile jeszcze na początku, gdy wokalistą był Tetsu, styl Many przypominał dawny visual, o tyle wraz z przyjściem nowego wokalisty Gackta, sytuacja znacznie uległa zmianie. Mana nie tylko nadał swojej muzyce gotyckie brzmienie, ale także wprowadził gotycko- wiktoriańskie elementy do samych strojów, czerpiąc z nowatorskiej mody, rozwijającej się prężnie w rejonie Kansai, a zwłaszcza Osaki. O ile w Tokio zawsze ceniono sobie wyrafinowanie stroju, o tyle w Osace, już w dawnych wiekach na pierwszym miejscu była indywidualność. Dlatego też to właśnie Osaka zrodziła pokolenie projektantów, którzy przyczynili się do powstania późniejszych młodzieżowych subkultur między innymi Lolita Fashion. Sam Mana nosił ubrania znanej projektantki mody dla Gothic Lolit z Osaki Kazuko Ogawy. W ten zresztą sposób Lolita Fashion zaczęła się rozpowszechniać. Wcześniej stanowiła jedynie wytwór projektantów z Osaki, podczas gdy dzięki Manie moda przeszła na Harajuku, upowszechniając się następnie w całej Japonii pośród fanów visualowych zespołów. Obecnie nadal nie sposób znaleźć większego idola wśród lolit niż wielki Mana-sama, który mówiąc krótko stał się legendą, a visual zaczął na nowo odzyskiwać utraconą popularność. To właśnie Mana użył po raz pierwszy określenia visual kei. W ten sposób Visual lat 80 w latach 90 stał się visual kei, rozpoczynając nowy etap rozwoju. Szybko pojawiły się nowe zespołu, które zaczęły inspirować się stylem Many. Dobrym przykładem może być Lareine, których wokalista Kamijo, wcześniej roadie Malice Mizer, nadal pozostawał wierny estetycznym ideałom Many.
Visual kei rozwijał się i ewoluował, co pociągnęło za sobą wyróżnianie się kolejnych pod-stylów (kei) w obrębie głównego trendu. Muzyka oraz wizerunek poszczególnych zespołów zaczęły różnić się w sposób diametralny, nieporównywalny do początków. Podział do tej pory pozostaje jedynie zarysowany. Istnieje wiele nazw na określenie jednego stylu i zazwyczaj dany zespół można zakwalifikować do więcej niż jednej grupy. Głównym kryterium podziału jest wizerunek, co często pociąga także za sobą główny gatunek tworzonej muzyki. Oczywiście nie jest to regułą. Dobrym przykładem na to, że to właśnie strój, a nie muzyka, decyduje o przynależności do danej kategorii jest iryou kei, w którym cechą wspólną przynależących do nurtu zespołów są medyczne elementy kostiumu takie jak przepaski na oko czy kitle. Nie ma żadnego wyznacznika odnośnie brzmienia, jakie powinny przybierać wykonywane przez nich piosenki.
Wczesne zespoły lat 90 określa się obecnie mianem Kurofuku kei co oznacza po prostu czarne ubrania. Przynależą do tej grupy między innymi Luna Sea, Buck-tick, Kuroyume, Zi:Kill. Późniejszy kei utrzymujący również swoją muzykę w cięższym brzmieniu to Kote kei, który skontrastować można z melodyjnym rockiem, niekiedy wręcz zakrawającym o pop, który reprezentują zespoły nurtu Sofubi. Stroje muzyków Sofubi są mniej wymyślne, makijaż niemalże niedostrzegalny. Przedstawiciele to L'Arc-en-Ciel, SID, Janne de Arc, Glay. Jeszcze bardziej popowe brzmienie mają zespoły Oshare kei, na które z pogardą patrzą niekiedy fani innych, bardziej rockowych stylów. Muzyka Oshare kei jest wesoła i skoczna, zaś ubrania kolorowe, nawiązujące przez dużą ilość dodatków do mody ulicznej z Harajuku, przez to niekiedy nurt może być nawet nazywany Dekora kei. Popularnymi markami noszonymi przez muzyków są Sex Pot Revenge oraz h Naoto. W kostiumach można również dostrzec inspiracje punkowe, jednak oczywiście jest to punk w rozumieniu japońskim, zgodnie z zasadą, że może, a nawet powinien on być kawaii. Typowe zespoły to An Cafe oraz SuG. Istnieje także styl Koteosa, który łączy w sobie elementy Kote z Oshare, stając się równocześnie mrocznym odpowiednikiem Decory. Niekiedy jednak również dodane są elementy kolorowe. Dla przykładu barwnemu strojowi może towarzyszyć ciemny, mocny makijaż. Reprezentanci to Vidoll, 12012, Ayabie, Lolita 239, The Gazette. Na tym podziały oczywiście się nie kończą. Można także odnaleźć eroguro kei, tanbi kei (stylizacja na francuską arystokrację), gothic kei, loud kei i wiele innych. Specyficznym stylem jest nagoya kei, zbierająca zespoły z Nagoyi, których brzmienie zazwyczaj jest cięższe, stroje mniej wymyślne. Charakterystyczna jest także swoista bliskość muzyków z tego kręgu, którzy często dokonują rotacji z jednego zespołu do drugiego.
Innym ciekawym stylem jest wa kei. Polega on na wykorzystywaniu elementów tradycyjnej kultury japońskiej, zarówno poprzez strój, instrumenty, scenerię czy też słowa piosenek. Samo zjawisko wykracza poza visual kei i obecne jest również w jpopie czy ogólnie pojmowanym jrocku. Celem ma być ukazanie samurajskiego ducha poprzez muzykę. Zespół Kagrra (nazwa pochodzi od starodawnego tańca związanego z kultem shinto i oznacza miejsce boga) jest szczególnie związany z japońską tradycją. W szerokim stopniu wykorzystuje on klasyczną estetykę, a stroje członków nawiązują do różnych etapów w historii Japonii. Inne zespoły także wykorzystują motywy typowo japońskie. Teledysk zespołu D do piosenki Kaze ga mekuru ketsu z tego roku prezentuje muzyków w kimonach, z wachlarzami, w tradycyjnym japońskim domu. Równocześnie jednak wszyscy mają idealnie ustylizowane na modę visual kei fryzury, makijaż, a wokalista Asagi nawet pomalowane paznokcie.
Całą ideę związaną z łączeniem elementu tradycji z rockiem rozpowszechnił wśród muzyków visual kei wspomniany już Miyavi. W 2008 roku wydał płytę This Iz the Japanese Kabuki Rock, która w całości nawiązuje do tego pomysłu. Jedna z piosenek Jpn pride mówi We are Japanese, from anywhere you look at us we are the chimpanzees with a Far-East accent. Slit-eyed and flat-nosed? Our pride is so high while our noses are so low. We don't have topknots or katanas but we will go through and show off our Neo Bushido. From the start we've been doing first-class hara-kiri so don't put us down and call us yellow. Miyavi sam nazywa siebie the samurai guitarist i wielokrotnie mówi w wywiadach o konieczności zachowania w sobie japońskiego ducha. Dzięki niemu upowszechniło się określenie Samurai Kabuki rock w odniesieniu do visual kei. W jednej ze swoich piosenek śpiewa wprost: Hi we're V-kei Boiz yo Japan boys going kabuki.
Samo porównywanie visual kei do kabuki istniało już wcześniej. Kabuki to rodzaj japońskiego teatru, powstały w epoce Edo pod rządami Tokugawów, w którym wszystkie role odgrywają mężczyźni. Charakterystyczne są także bogate stroje, makijaż oraz silna ekspresja podczas gry. Jak widać opis ten równie dobrze pasuje do visual kei. Jakkolwiek można znaleźć zespoły żeńskie lub mieszane, jednak są one zazwyczaj znacznie mniej popularne, mimo że niejednokrotnie reprezentują bardzo wysoki poziom jak np. Lacroix Despheres. Dziewczęta w takich zespołach noszą najczęściej ubrania Lolita Fashion.
Nie ważne jak bardzo wygląd artystów, ogólna koncepcja czy gatunek wykonywanej muzyki, by się różniły, jest coś co łączy wszystkich muzyków: muszą reprezentować ideał bishounena. Samo słowo oznacza z japońskiego po prostu pięknego chłopca. Jednak jest to pewien specyficzny typ urody. Przystojny chłopak to jedynie ikemen, aby zostać nazwanym bishounenem należy reprezentować androgeniczny ideał piękna: delikatne rysy twarzy, duże oczy, jasna, zadbana cera, idealnie wystylizowana fryzura z dłuższymi włosami, do tego dochodzi jeszcze smukła sylwetka i płynny chód. Początki takiego ideału można odnaleźć już w epoce Heian w Opowieści o Księciu Promienistym, gdzie Murasaki Shikibu opisywała księcia Genjiego jako pięknego w niemalże kobiecy sposób. Do tego to właśnie w epoce Heian zarówno kobiety jak i mężczyźni stosowali już kosmetyki upiększające oraz poddawali się różnorakim zabiegom, mającym na celu poprawić ich wygląd zewnętrzny. Regulacja brwi była wręcz wymagana i sądzono nawet, że dodaje twarzy mężczyzny charakteru. Także w epoce Meiji popularne były kosmetyki do pielęgnacji ciała i twarzy takie jak np. Bigan Sui.
Jednak później ów ideały utraciły swoje znaczenie i japońscy mężczyźni pogodzili się z faktem, że jedyne co można zrobić w związku z niedoskonałościami swej urody to stwierdzić z bezsilnością shikata ga nai i zaakceptować swój los. Z czasem dawna estetyka ciała znów zaczęła powracać do powszechnej świadomości ludzi. Mężczyźni zaczęli wręcz czuć presję dbania o swój wygląd, wiedząc, że dziewczęta preferują ideał bishounena. W roku 2005 pojawiła się nawet reklama tuszu do rzęs z chłopcem w roli głównej. Kosmetyków skierowanych do mężczyzn powstawało coraz więcej, nie wyłączając kolorowych. Popularność zdobyły double eyelid surgery (operacja otwarcia oczu) oraz soczewki powiększające oczy wraz z klejami do powiek. Media podsycają ów ideał, prezentując na każdym kroku pięknych, zadbanych chłopców. Ideał bishounena pojawia się wszędzie, zarówno wśród popularnych muzyków, w telewizyjnych dramach, a przede wszystkich w mangach i anime. Jednak tego typu wizerunek w visual kei został doprowadzony do ekstremum. Patrząc na zdjęcia muzyków z tej sceny bez makijażu można z całą pewnością stwierdzić, że zasada shikata ga nai, dawno straciła na ważności. O ile więc sam styl zawdzięcza swoje powstanie glam rockowi, czy w drugim etapie rozwoju modzie zapoczątkowanej przez nowatorskich projektantów z Osaki, o tyle zaś rozpowszechnienie oraz ugruntowanie pozycji na stałe w świecie przemysłu rozrywkowego, należy przypisać właśnie panującemu wówczas oraz obecnie ideałowi męskiego piękna. Wraz z upływem czasu visual kei dopasowywał się do upodobań odbiorców, tworząc ideał, spełniający ich oczekiwania. Można wręcz powiedzieć, że żeńskie subkultury związane z dzielnicą Harajuku, napędzały rozwój visual kei. Chcąc przetrwać na scenie muzycznej należy dbać o swój wygląd, który niezależnie od tego jak bardzo miałby być mroczny czy krwawy, musi pozostawać piękny. Wystarczy spojrzeć na promotional video zespołu Nega do piosenki Muddy cult, gdzie bohaterowie ubrudzeni od krwi i ludzkiego mięsa nadal mają idealnie ułożone włosy i piękne, wymalowane, wielkie oczy. Oderwana od tułowia głowa, patrząca na widza smutnym, niebieskim okiem, nadal poraża swoją urodą bardziej niż dramatycznością samej sytuacji.
Oprócz samego wyglądu istotny jest także szerzej rozumiany wizerunek, który ma przyciągać i fascynować. Budują go między innymi: sposób wypowiedzi, odpowiednie zachowanie czy też wzbudzanie wrażenia tajemniczości. Tą ostatnią można tworzyć na wiele sposobów. Dla przykładu Reita z The Gazette zawsze chodzi w opasce zasłaniającej nos. Niektórzy idą znacznie dalej. Naprzód wysuwa się wielki Mana, gitarzysta i lider najpierw Malice Mizer, a obecnie Moi dix mois, który nigdy nie wypowiada się na głos. Podczas wywiadów szepcze na ucho odpowiedzi do innego członka swojego zespołu, który następnie powtarza je głośno, co Mana potwierdza jedynie skinieniem głowy. Zdarzyło mu się jedynie wypowiedzieć dwa razy: za pierwszym odruchowo przedstawił się w programie imieniem i pozycją w zespole, zaś za drugim razem, zapytany dlaczego usiadł na ziemi, odpowiedział: ponieważ jest to urocze. Oprócz tego, głos Many można usłyszeć w dwóch piosenkach, jednak w jednej z nich jest on zniekształcony, a w drugiej to jedynie ledwie słyszalny szept. Inny członek Malice Mizer, Gackt przez wiele lat powtarzał, że jest wampirem i uparcie nosił okulary przeciwsłoneczne, twierdząc, że promienie słoneczne zadają mu ból. Wizerunek to podstawa. Należy wykreować siebie w odpowiedni sposób, tworząc postać, jakby żywcem wyjętą z mangi.
No właśnie, czas teraz zatrzymać się nad źródłem inspiracji, z którego czerpią muzycy. Odpowiedz kryje się w mangach shoujo (dla młodych dziewcząt), gdzie wszechobecne są postaci reprezentujące typ bishounena. Muzycy zaczęli upodabniać się do mangowych bohaterów, zdobywając równocześnie rzesze fanów, którzy odnaleźli w nich ożywione odpowiedniki swoich rysowanych ulubieńców. Niektórzy poszli nawet dalej ubierając po prostu stroje postaci z mang i anime. Przykładem może być zespół Psycho Le Cemu, który nie tylko urządza swoistego rodzaju cosplay, ale także opiera same piosenki oraz teledyski na różnorakich anime. Wystarczy choćby spojrzeć na ich MV do piosenki Gekiai Merry Go Round by zrozumieć, że zarówno poprzez swoje fantazyjne stroje, kolorowe włosy, scenerię, treść widea, tworzą oni ożywione anime. Mimo że większość zespołów nie nawiązuje do niego, aż do tego stopnia, to jednak farbowanie włosów na różnorakie kolory jest normą. Oprócz typowego chapatsu (nazwa na zafarbowane na brąz włosy) i blondu, muzycy szokują włosami we wszystkich kolorach tęczy. Włosy Jiro z Glay przybierały chyba wszystkie możliwe barwy, zaś legendarny hide szczególnie upodobał sobie różne odcienie różu i czerwieni. W nieistniejącym już zespole Metis Gretel każdy z członków miał inny kolor włosów: blond, zieleń, fiolet oraz dwa odcienie różu. Kolor włosów to jednak dopiero początek. Prawdziwym polem do popisu są rodzaje fryzur, które bezpośrednio wskazują na godziny, które spędził fryzjer zanim dzieło sztuki przybrało wreszcie ostateczny kształt. Niekiedy dobrym rozwiązaniem są także peruki.
Innym popularnym motywem obecnym w mangach dla dziewcząt, który zaadaptowany został także do visual kei, jest yaoi. Yaoi to gatunek mang opowiadający o homoseksualnej miłości między mężczyznami, tworzony przez kobiety dla kobiet. Istnieją różne teorie dotyczące przyczyn popularności tego typu pozycji wśród dziewcząt. Oprócz prostych interpretacji wskazujących na ukryty transwestytyzm, mówi się o potrzebie uciekania w świat fantazji, w którym w przeciwieństwie do zdominowanej przez mężczyzn Japonii, dziewczęta mogą czuć się równe swoim partnerom i budować z nimi związki na równej stopie. Widząc jednak postępującą popularność yaoi także na Zachodzie można by doszukiwać się jeszcze innych przyczyn, jednak jest to już temat na inną pracę.
Muzycy idąc za potrzebami dziewcząt poddali się także temu trendowi, wprowadzając elementy fanservicu do swoich koncertów. Może on przybierać różnorakie formy, jednak celem ich wszystkich jest ożywienie publiczności. Chłopcy mogą dotykać sami siebie, tańczyć w dwuznaczny sposób, oblewać fanów wodą z butelki. Największą popularnością cieszą się oczywiście sytuacje, gdy członkowie zespołu dotykają siebie nawzajem lub się całują. Mimo, że wiele osób krytykuje obecny stan visual kei za dopasowywanie się do oczekiwań żeńskiej części publiczności, tak naprawdę fanservice nie jest zjawiskiem nowym. Już na koncertach Malice Mizer w latach 90 można zobaczyć jak Mana obejmuje Gackta, doprowadzając do szału zebranych na koncercie fanów. Dziś jest to zjawisko wszechobecne, a fanservice pomaga zespołom zyskać jeszcze większą sławę. Najlepszym przykładem może być The Gazette, jeden z najpopularniejszych obecnie zespołów visual kei na Zachodzie, którego członkowie nie stronią od mocnego fanservicu na koncertach, a fani dopatrują się elementów yaoi w każdym ich zachowaniu. Powstają także liczne opowiadania typu fan fiction, opisujące historie bliskich znajomości pomiędzy członkami zespołu. For example a seventeen-year-old Austrian female fan told me that certain Visual-Kei stars are extremely sexy for her and she becomes excited when she is thinking about them. She loves to fantasize about love stories of her favourite stars, because she thinks it would be nice if they were to have a relationship. She doesn't care if they are homosexual or heterosexual—the fantasy simply gives her a good feeling - pisze w swojej pracy Miyuki Hashimoto, prezentując visual kei jako formę fetyszyzmu.
Warto zaznaczyć, że obecność motywów homoseksualnych w mangach czy muzyce nie jest wyjątkiem. Odkąd w latach 90 zaczął się tak zwany gay boom (geibuumu) motywy te pojawiły się w wielu obszarach japońskiej popkultury między innymi w gazetach, magazynach, programach telewizyjnych, filmach czy dramach. Stąd sama obecność tych wątków nie szokuje tak bardzo jak mogłoby się to wydawać człowiekowi Zachodu.
Ideał bishounena może przybierać różne formy. Dobrym przykładem jest Kamijo ze stosunkowo młodego zespołu Versailles, który reprezentuje ideał księcia. Zamiast uwodzicielskiego zachowania i fanserivicu, Kamijo ubrany w kostium nawiązujący do francuskiej arystokracji, z blond włosami i niebieskimi oczami w otoczeniu wytwornych pałaców wypełnionych różami, zachowuje się z pełną gracją i urokiem. Przed oczami fanek wytwarza się obraz księcia z bajki, o którym marzyły jako małe dziewczynki. On sam nie stara się nawet zgrywać skromności- poproszony, aby powiedział coś o sobie, bez zastanowienia odpowiada: Jestem księciem dla wszystkich dziewcząt na całym świecie. Nikt nie zarzuca mu próżności, wręcz przeciwnie taki właśnie powinien być książę. Jednak to nie koniec. Versailles wykorzystuje również motywy związane z wampirami, opierając się choćby na Kronikach Wampirów Anne Rice. Lubimy piękne rzeczy i uważamy, że wampiry są piękne, więc z tego powodu zaczęliśmy je wykorzystywać-opowiada Kamijo. Kolejna fantazyjna postać wampira, tak szeroko obecna w mangach, pobudza wyobraźnię odbiorców.
Inną popularną praktyką wśród muzyków visual kei jest noszenie strojów kobiecych. Zazwyczaj są to stroje nawiązujące do Lolita Fashion. Sam trend zapoczątkował Mana-sama, który założył także własną markę ubrań Moi Meme Moitie oraz zapoczątkował dwa nowe style w obrębie Lolita Fashion: Elegant Gothic Lolita i Elegant Gothic Aristocrat. Mimo że drugi ze stylów zawierał ubrania typowo skierowane do mężczyzn, Mana podkreślał, że jego ubrania są unisex i sam pojawiał się w strojach przynależnych do obydwu stylów. Nie był on jedyny. Inni muzycy także niejednokrotnie decydują się występować na scenie w sukience lub nawet pozować jako modelki w stylu Sweet Lolita w Gothic & Lolita Bible. Wystarczy spojrzeć choćby na Kayę, Ayę z Psycho Le Cemu czy Ryoheia z Megamasso. Hizaki, gitarzysta wspominanego wielokrotnie Versailles, zawsze występujący na scenie w sukience, wystąpił także w 2008 roku na pokazie mody Indiwidual Fashion Expo IV, prezentując ubrania marki Baby the stars shine bright.
Można by się zastanawiać skąd w Japonii tak duża swoboda w ubieraniu strojów przynależnych innej płci. Przyczyn można doszukiwać się w tradycji. Noszenie hakamy zależne było od statusu społecznego, nie zaś od płci. Popularna była także wymiana strojów na znak wzajemnego afektu, co nie stanowiło większego problemu, gdyż ubrania kobiet i mężczyzn były do siebie bardzo podobne. Oprócz tego nie obowiązywały żadne zakazy religijne czy tabu kulturowe, które mogłyby to ograniczać. Podział przyszedł dopiero z Zachodu. Jednak nadal istnieje teatr kabuki, gdzie wszystkie role grają mężczyźni. W ten sposób społeczeństwo może łatwo utożsamić widok muzyka visual kei z onnagatą, co pociąga za sobą równoczesną akceptację i legitymizację. Nawet jeśli nie wszyscy popierają zarówno cross- dressing, jak i cały nurt visual kei, nikogo on jednak nie szokuje. Josephine Yun mówi wręcz Japan has a history of dressing outlandishly and cross-dressing since ancient times, and a man in touch with his feminine side is viewed as a healthy, balanced individual.
Muzyk visual kei utożsamia piękno samo w sobie, które wymyka się jakimkolwiek definicjom. I have no idea myself, about my nationality. Or even my gender. Forget nationality or gender, I'm not even human- powiedział w jednym z wywiadów zmarły w zeszłym roku, były basista Versailles Jasmine you.
Wielokrotnie zarzuca się muzykom tego nurtu oraz innym modnym Japończykom, że starają się upodobnić swój wygląd do Europejczyków. Zwyczajni Japończycy odnoszą się tak naprawdę raczej do gwiazd ze swojej sceny, niż do wyglądu ludzi z Zachodu. Same gwiazdy zaś chcą reprezentować raczej brak narodowości tzw. mukakuseki, wspomniany w powyższej wypowiedzi Jasmina you. Miesza się różnorakie style, elementy z różnych kultur tworząc w wyniku hybrydyzacji całkiem nową jakość. Płeć oraz narodowość nie są czymś z góry określonym, a jedynie materiałem, który można rekonstruować, tworząc piękno doskonałe.
Wizerunek muzyków jako figur wyjętych prosto ze świata fantazji, tworzy niemalże coś w rodzaju ich kultu. Zresztą należy wyraźnie zaznaczyć, ze fanami wbrew temu wszystkiemu co zostało napisane powyżej, nie są wyłącznie dziewczęta. Sama muzyka visual kei reprezentuje zazwyczaj bardzo wysoki poziom i zdobywa serca męskiej części publiczności, którym nie obcy jest także podziw dla samego wyglądu artystów, który niejednokrotnie staje się dla nich inspiracją.
Samo uwielbienie fanów przerasta najśmielsze oczekiwania. O ile można odnaleźć pojedyncze przypadki tego typu adoracji w muzyce zachodniej, o tyle wśród muzyków visual kei, niemal każdy ma swoich wiernych i oddanych fanów, którzy obsypują swojego idola prezentami. Niektórzy muzycy otwarcie przyznają, że nie muszą w ogóle kupować ubrań ani bielizny. Równocześnie jednak tak wielkie uwielbienie przeradza się w rozpacz oraz złość w razie rozpadu czy zmiany stylu zespołu. Łatwo się domyślić jaką reakcję może wzbudzić śmierć ulubionego muzyka. Gdy w 1998 zmarł hide, gitarzysta X Japan, który po rozpadzie zespołu, kontynuował solową karierę, dochodziło do ataków zbiorowej histerii. Kilka osób próbowało popełnić samobójstwo, inni dokonywali samookaleczeń.
Efekty wizualne prezentowane w visual kei obecne są nie tylko w wyglądzie zespołów. Sama muzyka równie często zawiera w sobie bardzo duży ładunek emocjonalny, wzmocniony odpowiednimi słowami piosenki. Ważniejsze fragmenty wzmocnione są przez użycie języka angielskiego, francuskiego, a czasem nawet niemieckiego, co nie jest jednak charakterystyczne jedynie dla visual kei, ale dla japońskiej muzyki popularnej w ogóle. Zazwyczaj nie ma także schematu zwrotka-refren-zwrotka. Dodatkowo wielowymiarowość piosenki wyrażona jest za pomocą kanji. Niejednokrotnie kryją one w sobie dodatkowe znaczenie, co zwiększa ilość sposobów, w jakie można interpretować przekaz. Muzykom zdarza się także śpiewać inne słowo niż zostało oficjalnie zapisane. Odbiór przebiega na wielu poziomach.
Niektóre zespoły definiują także koncepcję, która będzie towarzyszyć ich muzyce. Dla przykładu 12012 swoim motywem przewodnim uczynił ludzkie szaleństwo. Słowa ich piosenek są kolejnymi rozdziałami historii o młodym człowieku, ogarniętym obłędem. Gdy dana opowieść kończy się, następny album zaczyna nową. 12012 nie są jedyni. Myśl przewodnią Dir en grey, wytłumaczył w jednym z wywiadów, gitarzysta Kaoru: We try to put our band concept as people's 'anger' and 'agony' into lyrics, music, music clips and other forms of expression.
Warto także po raz kolejny wspomnieć zespół Versailles, którego koncepcję stanowi youshikibi czyli piękno form. Motywem przewodnim Versailles jest estetyka. Pragniemy dostarczyć publiczności wrażeń estetycznych, takich jak czarna róża- mówi w jednym z wywiadów wokalista. Jak łatwo zauważyć Versailles był wielokrotnie przywoływany w tej pracy i to nie bez konkretnego powodu. Już teraz wielu uważa, że to właśnie on reprezentuje trzecią generację prawdziwego visual kei. Obecnie wiele zespołów zatraca efekty wizualne, ograniczając je jedynie do stroju nawiązującego do mody ulicznej oraz do wystylizowanej fryzury. W ich piosenkach brakuje historii, a sama muzyka stoi na bardzo niskim poziomie. Versaillles zaś wierny jest dawnym tradycjom. Słowa piosenek pisane przez Kamija są ciągłą historią pełną dramatyzmu i piękna zarazem. Pierwszy album Lyrical Sympathy zawiera historie, do których odniesienie poprzez ukazanie wcześniejszych wydarzeń, można odnaleźć w singlu The Revenant Choir. Następny album mówi zaś już o przyszłości. Historia toczy się do przodu, a za nią sam visual kei. Można mieć jedynie nadzieję, że więcej zespołów pójdzie drogą wyznaczoną przez Versailles. Intrygujące jest jedynie to, że mimo sławy Versailles, która wykracza już poza Japonię, w niej samej często uważany jest za dziwny, jak mówi sam Kamijo: They're treating us like fossils from a different age. Czyżby dawny visual kei nie miał już miejsca we współczesnym świecie? Na szczęście można dostrzec, że mimo takiego sposobu postrzegania, Versailles nie jest jedyną tego typu grupą muzyczną. Dla przykładu mieszany zespół Lacroix Despheres wyznaczając swoje cele pisze: It develops along the story created beforehand. Each member performs characters of the story while performing instruments. The tune is a content of each scene that composes the story, and it include the dialog parts and the acting parts. A certain meaning, it is like the rock opera or the musical.
Visual kei z zamierzenia miał być estetyką objawiającą się poprzez uwielbienie form, piękna samego w sobie. Aby dopełnić całości niezbędna jest także odpowiednia ekspresja na koncertach oraz w teledyskach. Należy więc także i im przyjrzeć się nieco bliżej.
Malice Mizer nie tylko wprowadziło nowe gotycko- romantyczne elementy do strojów nowej generacji visual kei, lecz także wykorzystało je w trakcie koncertów, dzięki czemu zaczęły one niekiedy przypominać musicale. Stosowano nawet fragmenty muzyki klasycznej. Zadbano o każdy szczegół od świateł, przez scenografię na kostiumach kończąc. Muzycy wydają się niekiedy odgrywać swoje role niczym aktorzy w teatrze. Wystarczy choćby spojrzeć na koncert Merveilles z 1998. Każdy z członków zespołu czterokrotnie zmienia strój, począwszy od czarnej skóry i kostiumu rodem z gotyckiej opowieści przez jaskrawy strój pasujący bardziej do popowego zespołu, na bajkowym przebraniu ze skrzydłami kończąc. Każda z piosenek śpiewana jest niczym osobna historia, towarzyszy jej odpowiedni układ choreograficzny oraz gesty członków zespołu, które mają zwiększyć siłę wyrazu opowieści. Oprócz tego pomiędzy utworami występują przerwy, gdy zamiast śpiewu muzycy najzwyczajniej odgrywają swoje role, dopełniając przedstawienie do końca. Przed ostatnią piosenką, gdy wszyscy członkowie Malice Mizer ukazują się kolejno w swych bajkowych strojach, wokalista Gackt pokazuje się jako ostatni ubrany na czarno, z olbrzymimi czarnymi skrzydłami, długimi paznokciami i rękami całymi we krwi. Dodatkowo efekt wzmacnia fakt, że Gackt pojawia się spuszczony z sufitu, po skończonej piosence zostaje tam na nowo wciągnięty. Nie można znaleźć lepszego zakończenia dla niesamowitej sztuki, jaka została odegrana na scenie.
Obecnie jednak jedynie nieliczni muzycy, kontynuują tradycję wywodzącą się od Many. Część z nich była z nim zresztą wcześniej powiązana. Są to między innymi Kamijo, Kaya (Schwarz Stein) oraz Juka, który był wokalistą nowego zespołu Many Moi Dix Mois, a obecnie rozpoczął karierę solową. Wielu innych co najwyżej kopiuje sam wizerunek, nie poświęcając czasu na efektowne przedstawienia.
Teledyski jednak nadal pozostają silnym sposobem wyrazu estetyki jaką stanowi visual kei. Wielokrotnie wspominano już o nich w niniejszej pracy, chcąc zobrazować różne aspekty zjawiska. Różnorodność teledysków jest równie wielka jak zróżnicowanie samej muzyki. Niektóre są urocze i kolorowe, inne mroczne i gotyckie lub też brutalne i pełne krwi. Tematyka jest bardzo szeroka od słodkich opowieści o miłości i szczęściu, przez opisy codziennego życia, pełnego bólu i gniewu do poetyckich historii o wampirach.
Na potrzeby tak krótkiej pracy wystarczy przywołać dwa przykłady, mające pokazać, że pozycja teledysków nic nie straciła na znaczeniu przez ostatnie lata. Starszy z nich z 1998 zespołu Lareine pod tytułem Metamorphose oraz stosunkowo nowy z 2008 pt. Yami no kuni no Arisu (Alicja z Krainy Ciemności) wykonany przez D w takim samym stopniu charakteryzuje bogata symbolika, dokładnie skonstruowana historia, nastrój, a nawet w obydwu występują osoby ubrane w stroje Lolita Fashion. Pierwszy z nich to niezwykle poetycka historia ukazująca przeżycia bohaterów, którzy reprezentowani są przez przynależne im przedmioty: lalkę, kwiat lilii oraz czerwoną i niebieską różę. Ostatni z postaci oznaczony symbolem niebieskiej róży potrafił jedynie krzywdzić osoby, które go otaczały, gdyż zbyt mocno pogrążony był w swoim marzeniu i nie potrafił dostrzec niczego poza nim (Forgive me, I didn't have eyes for anything but my dream). Jeśli przyjrzeć się drugiemu z wymienionych PV można odnaleźć mroczną historię z nawiązaniami do Alicji w Krainie Czarów (czarny królik, drzwi, zegary). Tytułowa Alicja zamknięta we własnym świecie, zeszła w otchłań swojego marzenia tak głęboko, że nie potrafi wydostać się już na zewnątrz i nie chce przyznać, że to co widzi to jedynie iluzja. Motywy obu piosenek wydają się być podobne, choć rockowe brzmienie D nijak się ma to melodyjnej ballady Lareine. Jak widać znaczenie i stopień dopracowania teledysków nic się nie zmienił i nadal stanowi bardzo istotny element visual kei. Wydaje się, że fan, który nie przywiązuje do nich większej wagi traci istotny element samej muzyki.
Podsumowując celem niniejszej pracy było ukazanie efektów wizualnych jako istoty visual kei. Objawia się to, zarówno w wyglądzie muzyków, teledyskach, strojach, koncertach czy nawet na okładkach płyt. We want to be perfect in everything. We express our own style in both our music and our look... We're playing some heavy, difficult songs as well, but the final result of our development is the music you can hear now. We really hate to do things only halfway. - mówi Kamijo z Versailles.
Można jednak zastanawiać się jak bardzo visual kei będzie się zmieniać. Obecnie większość najbardziej visualowych zespołów można znaleźć przy małych wytwórniach (jakkolwiek istnieją wyjątki), podczas gdy grupy, którym udaje się uzyskać status major rezygnują z dawnego wizerunku, chcąc zyskać większą grupę odbiorców. Dobrym przykładem jest Dir en grey, który zaczynał w latach 90 jako typowy zespół visual kei, po czym jego wizerunek zaczął stopniowo się zmieniać, zmierzając w kierunku zubożenia efektów wizualnych. W czasie trasy koncertowej po Ameryce w 2006 ogłosili, że nie są już dłużej zespołem visual kei. Obecnie ich wygląd niczym nie różni się od typowych zespołów heavy metalowych. Ta zmiana przyczyniła się do utraty wielu dawnych fanów, równocześnie dzięki trasie koncertowej na Zachodzie zyskali wielu nowych, którzy nic nie wiedzieli o ich dawnym wizerunku. Również reaktywowane od niedawna X Japan oraz Luna Sea, dawne zespoły z nurtu visual, nie zachowały ani odrobiny dawnego image'u. Jednak należy przywołać także postać Kisakiego, który nieprzerwanie kontynuuje podtrzymywanie swojego visualowego wizerunku. Zaczynał swoją karierę we wczesnych latach 90, a w 1997 założył pierwszą wytwórnię indies w rejonie Kansai. Została ona rozwiązana, ale już wkrótce na jej miejsce powstała w 2003 nowa UNDER CODE PRODUCTION, która do tej pory jest jednym z najważniejszych miejsc skupiających niezależne zespoły visual kei. Sam Kisaki oprócz bycia producentem, był członkiem wielu zespołów między innymi Kisaki Project oraz Phantasmagoria. Ostatni zespół musiał być zawieszony, gdy Kisaki stanął przed sądem, jednak sytuacja powoli się stabilizuje i można liczyć, że Królowa Kansai, jak sam o sobie mówi, powróci ponownie w niezmienionym visualowym stylu.
Zjawiskiem, które można obecnie zauważyć jest także zacieranie granic między visual kei i ogólnie rozumianym jrockiem. Dla przykładu wspominany parokrotnie były wokalista Malice Mizer Gackt obecnie nie jest uważany za przedstawiciela nurtu visual kei. Jednak przykłada on wielką wagę do scenicznego wizerunku, jego piosenki równie często jak w visual kei balansują między popem a rockiem, a swoje koncerty sam nawet nazywa visual liveami ze względu na ich spektakularność. Do tego jego teledyski są dopracowane do perfekcji, a w jednym z nich (do piosenki Setsugekka- the end of silence) wystąpili nawet muzycy ze sceny visual kei.
Z drugiej strony są zespoły, które ubierają po prostu stroje znanych marek, nie silą się na większe efekty podczas koncertów, jednak mimo to uważane są za członków visual kei. Jak widać niekiedy granice stają się bardzo płynne i przynależność pozostaje jedynie kwestią deklaracji.
What visual kei WAS is dead. The visual kei you like is dead. It is not. Sorry. As long as bands are dressed up to appeal to teenage girls to play on shojo manga fantasies, visual kei will be alive and well- powiedział jeden fan na forum do innego, rozczarowanego obecnym stanem swojego, dawnego ulubionego stylu muzycznego. Visual kei istnieje nadal, stając się dobrym biznesem, gdyż wzmaga konsumpcję zwłaszcza wśród fanów, chcących upodobnić się do ulubionego zespołu. Ciekawe jest jednak to, że mimo całej zmiany, w ogólnej świadomości ludzi, visual kei nadal pozostaje na uboczu, utożsamiany z subkulturami z Harajuku, na które to młode, początkujące zespoły przychodzą w niedzielę, aby dać koncert i zdobyć pierwszych fanów. Dla wielu visual kei to nadal muzyka niszowa, wypełniona przez różnorakich otaku i lolity.
Visual kei się zmienił, jednak nadal spełnia swoje zadania- buduje świat fantazji, pomaga tworzyć swoistą Krainę Czarów, która dostarcza niezastąpionych wrażeń.
Bibliografia:
Article is the opinion and research of Samehada, [online], [ dostęp: 2010-05-11], Dostępny w Internecie: http://jrockrae.wordpress.com/about/
Cocoro Books, Tokyo rock catwalk : visual kei bands big in Japan, Los Angeles 2008.
Godoy T., Vartanian I., Japanese goth, New York 2009.
Godoy T., Vartanian I., Style deficit disorder, San Francisco 2007.
Hashimoto M., Visual Kei Otaku Identity—An Intercultural Analysis, [online], [ dostęp: 2010-05-19], Dostępny w Internecie: http://www.uri.edu/iaics/content/2007v16n1/10%20Miyuki%20Hashimoto.pdf
History of visual kei, [online], [ dostęp: 2010-05-11], Dostępny w Internecie: http://www.xradicaldreamers.net/xjapan/x_visual_e.php
Miller L., Beauty Up: Exploring Contemporary Japanese Body Aesthetics, Berkeley 2006
Selah, Visual Kei music genre of Japan, [ dostęp: 2010-05-11], Dostępny w Internecie: http://www.helium.com/items/623812-visual-kei-music-genre-of-japan
Yun J., Jrock, Ink., Southbridge 2005.
History of visual kei, [online], [ dostęp: 2010-05-11], Dostępny w Internecie: http://www.xradicaldreamers.net/xjapan/x_visual_e.php
D.Robson, Versailles get dolled up for visual-kei fest, [online], [ dostęp: 2010-05-11], Dostępny w Internecie: http://search.japantimes.co.jp/cgi-bin/fm20091023a1.html
INTERVIEW ~ AYABIE: JUNE 18, 2008, [online], [ dostęp: 2010-05-11], Dostępny w Internecie: http://jrockeventsusa.com/articles/ayabie08_interview.html
J.Yun, Jrock, Ink., Southbridge 2005, s.80.
Article is the opinion and research of Samehada, [online], [ dostęp: 2010-05-11], Dostępny w Internecie: http://jrockrae.wordpress.com/about/
K.Sollee, JAPANESE VISUAL KEI AND THE BLURRING OF AMERICAN GENRE LINES, [online], [ dostęp: 2010-05-18], Dostępny w Internecie: http://www.bigtakeover.com/essays/japanese-visual-kei-and-the-blurring-of-american-genre-lines
Miyavi, Kabuki Danshi, [online], [ dostęp: 2010-05-11], Dostępny w Internecie: http://www.jpopasia.com/lyrics/6757/miyavi/kabuki-danshi.html
T.Godoy, I.Vartanian, Style deficit disorder, San Francisco 2007, s.134 i n.
Sama- tytuł honoryfikatywny.
Kote jest najpopularniejszym i równocześnie najcięższym ze stylów. Niektórzy dzielą go jednak na shiro i kuro kei (biały i czarny).
Decora-japoński styl mody ulicznej, bardzo kolory, charakteryzujący się nakładaniem na siebie jak największej ilości dodatków.
Miyavi, Jpn Pride, [online], [ dostęp: 2010-05-19], Dostępny w Internecie: http://www.jpopasia.com/lyrics/14432/miyavi/jpn-pride.html
Miyavi, Kabuki Danshi, [online], [ dostęp: 2010-05-19], Dostępny w Internecie: http://www.jpopasia.com/lyrics/6757/miyavi/kabuki-danshi.html
C. SueLin Tan, Make me beautiful, [online], [ dostęp: 2010-05-19], Dostępny w Internecie: http://www.journal.au.edu/abac_journal/2008/jan08/04(32-41)MakeMeBeautiful.pdf
shikata ga nai (jap.)- nic nie da się zrobić, nie ma wyjścia
L.Miller, Beauty Up: Exploring Contemporary Japanese Body Aesthetics, Berkeley 2006, s.86 i n.
Cosplay (costume+play)- popularne w Japonii przebieranie się za postaci z anime, mang, gier, książek lub nawet za prawdziwych ludzi np. muzyków.
M.Hashimoto, Visual Kei Otaku Identity—An Intercultural Analysis, [online], [ dostęp: 2010-05-19], Dostępny w Internecie: http://www.uri.edu/iaics/content/2007v16n1/10%20Miyuki%20Hashimoto.pdf
M.Hashimoto, ibid.
Od A do Z z Versailles -Phillharmonic Quintet-, [online], [ dostęp: 2010-05-19], Dostępny w Internecie:http://www.jame-world.com/pl/articles-6426-od-a-do-z-z-versailles-phillharmonic-quintet-.html
Versailles na A-KON 19, [online], [ dostęp: 2010-05-19], Dostępny w Internecie:http://www.jame-world.com/pl/articles-6521-versailles-na-a-kon-19.html
Sweet Lolita- najsłodsza i najbardziej dziecinna z odmian Lolita Fashion.
Gothic & Lolita Bible -czasopismo dla lolit i japońskich gotów.
Baby the stars shine bright -jedna z najbardziej znanych marek ubrań dla lolilt, istniejąca od 1988.
S.Takeda, Trousers: Status and gender in ancient dress code, (w:) Women and class in japanese history, pod red. H.Tonomura, A.Walthall, Michigan 1999, s. 53 i in.
Onnagata- aktor kabuki grający role żeńskie
J.Yun, Jrock, Ink., Southbridge 2005, s.80.
Descendants of Roses: Versailles Interview Part 2, [online],[ dostęp: 2010-05-19], Dostępny w Internecie: http://www.jrockrevolution.com/webzine/interviews/290-descendants-of-roses-versailles-interview-part-2.html
L.Miller, Beauty Up: Exploring Contemporary Japanese Body Aesthetics, Berkeley 2006, s.91 i n.
Kabuki rock, [online], [ dostęp: 2010-05-19], Dostępny w Internecie: http://www2.grammy.com/Latin/News/Default.aspx?newsID=2278
Matenrou Opera i Versailles w Finlandii, [online],[ dostęp: 2010-05-19], Dostępny w Internecie: http://www.jame-world.com/pl/articles-5543-matenrou-opera-i-versailles-w-finlandii.html
Descendants of Roses: Versailles Interview Part 2, ibid.
Lacroix Despheres Official Support, [online], [ dostęp: 2010-05-19], http://www.myspace.com/507934972
Lareine, Metamorphose, [online], [ dostęp: 2010-05-19], http://www.jpopasia.com/lyrics/17115/lareine/metamorphose.html
Descendants of Roses: Versailles Interview Part 1, [online], [ dostęp: 2010-05-19], http://www.jrockrevolution.com/webzine/interviews/289-descendants-of-roses-versailles-interview-part-1.html
The problem with visual kei, [online], [ dostęp: 2010-05-19], http://www.lastfm.pl/user/kurohime/journal/2010/01/16/3cbdg2_the_problem_with_visual_kei