Prehistoria

Podział epoki na paleolit i neolit.

Przejawy działalności człowieka w dziedzinie architektury, malarstwa i rzeźby.

Magiczno - kultowy charakter sztuki.

Sztuka pradziejowa na ziemiach polskich

Wizyta w Muzeum Archeologicznym w Gdańsku

I. EPOKA KAMIENIA

1. paleolit (starsza epoka kamienia)

a. ramy czasowe - do 10.000 pne,

b. gospodarka - myślistwo i zbieractwo

c. zasięg terytorialny

d. człowiek - twórca narzędzi:

• łuki, strzały, pierwsze narzędzia krzemienne, osadzanie cienkich ostrzy kamiennych w przedmiotach wykonywanych z drewna i kości - np.broń, odzież skórzana, prymitywne budownictwo

• umiejętność zniecania ognia - ok. 30.000 pne

e. początki sztuki

• 30.000 pne. - zdobione przedmioty codziennego użytku np. zdobione miotacze włóczni, na których widnieją wizerunki zwierząt

• Zasięg geograficzny sztuki pradziejowej jest ogromny - ....................

• 20.000 pne - 15.000 pne - paleolityczna sztuka jaskiniowa (serie malowideł i rytów naskalnych)

• południowo-zachodnia Francja i północna Hiszpania: Lascaux, Dordogne, Niaux, Altamira

• Tematyka - głównie przedstawienia zwierząt - związek z cywilizacją łowców mamutów i reniferów u schyłku zlodowaceń

• Doskonałość przedstawień zwierzęcych w porównaniu z karykaturalnie przedstawionym człowiekiem.

1. odkrycie rolnictwa jako krok ludzkości ku cywilizacji

• pd-wsch Azja - 12.000 pne

• Bliski Wschód - tzw. Żyzny Łuk ( Żyzny Półksiężyc) - 9.000-6.000 pne (od delty Nilu po Palestynę i Lewant, ograniczone dalej od północy wzgórzami Anatolii a kończące się na górach między Iranem i wybrzeżami Morza Kaspijskiego, już po drugiej stronie dolin rzecznych Tygrysu i Eufratu w Mezopotamii.)

• Ameryka Środkowa - 5.000 pne

2. odkrycie hodowli zwierząt - najwcześniejsze ślady pochodzą z ok. 11.000 pne w Pn Iraku

2. mezolit (średnia epoka kamienia)

1. ramy czasowe - różne na różnych obszarach

2. dokonania - ulepszenie kamiennych narzędzi

• . neolit (młodsza epoka kamienia)

1. „rewolucja neolityczna” - rozpowszechnienie rolnictwa

2. umiejętność wygładzania narzędzi kamiennych

3. wynalezienie garncarstwa, tkactwa

ii. Epoka brązu

1. wynalezienie metalurgii -

1. 7.000-6.000 pne wykonywano w Anatolii przedmioty z miedzi, a także Cypr, Morze Egejskie, Hiszpania, Włoch, Wyspy Brytyjskie, Węgry. Technika wykuwania na zimno z bardzo czystej rudy miedzi

2. wynalezienie techniki odlewniczej. Technika odlewnicza umożliwiła oczyszczanie rudy i eksperymentowanie z różnymi stopami co doprowadziło do wynalezienia brązu (stopu cyny i miedzi)

iii. Epoka żelaza -po 1.000 pne - powszechne używanie żelaza

cechy :

1. figurki Wenus:

• przesadna otyłość

• symbol płodności, macierzyństwa

• Wenus z rogiem z Laussel (ok. 200.000 pne)

• Wenus z Willendorfu i z Gagarino nad Donem (posiadają związek stylowy mimo, że dzieli je 2.000 km. Podobne figurki występowały w pasie od pd Francji przez pd Niemcy, Austrię Morawy w Czechach Ukrainę aż po okolice Irkucka na Syberii)

• Wenus z Lespugue (świadoma stylizacja poprzez rozbicie postaci kobiety na figury geometryczne; kieł mamuta)

• Wenus z Menton (rzeźba w steatycie)

2. malarstwo naskalne

• Lascaux, Rouffignac, Niaux (Francja)

• Altamira (Hiszpania)

• Grota Kapowa w g. Ural (Rosja) (związek stylistyczny z grupą malowideł franko-kantabryjskich)

3. przedstawienia ryte w kości

• naturalizm przedstawień zoomorficznych

• umiejętność zakomponowania przedstawienia w materiale

• bizon z Dordogne

• ozdobny miotacz kościany

• Wenus z Lespugue (w kle mamuta)

4. budownictwo: - ok. 3.000 pne mnożą się w Zachodniej Europie dolmeny ( tj. ........................), pojawiają się pierwsze pionowe menhiry (tj. ..........), spopularyzowane w drugim tysiącleciu

• jaskinia Menga w Antequera (Malaga w Hiszpanii)

• Stonehenge - ok. 1800 pne, plan założenia to połączenie form kolistych z podkową, związek z kultem Słońca - oś wewnętrznej podkowy wskazuje dokładnie punkt, w którym wschodzi Słońce w najdłuższym dniu roku, granitowe bloki ważące ok. 40-50 ton każdy zostały przetransportowane z kamieniołomu odległego 30 km, a mniejsze z kamieniołomu oddalonego 160 km.

Sztuka pradziejowa na ziemiach polskich

Wyjście do Muzeum Archeologicznego w Gdańsku

1. Najstarsze ślady działalności ludzkiej sięgają paleolitu - są to krzemienne narzędzia i zdobione wyroby kościane

2. Osadnictwo w epoce żelaza na przykładzie Biskupina (700-400 pne)

3. Kultura wschodniopomorska - ok. V i IV w. pne. Urny twarzowe i domkowe - Muzeum Archeologiczne w Gdańsku.

Mezopotamia

uzupełnić ze Sztuki Świata

1. Warunki geograficzne

1. Powtórzenie z lekcji o prehistorii

• odnalezienie na mapie tzw. żyznego łuku w tym doliny Tygrysu i Eufratu oraz Anatolii

• przemiana ludności z myśliwskiej na rolniczą

2. Wpływ warunków geograficznych i przyrodniczych na życie człowieka

• Wykorzystanie cyklicznych wylewów rzek do nawadniania terenów pustynnych

• Wykorzystanie warunków klimatycznych przy produkcji podstawowego materiału budowlanego - cegły suszonej (brak drewna i kamienia)

2. Chronologia

1. Państwo Sumerów

1. 3.000 - 2300 pne

2. miasta - państwa: Uruk, Eridu, Ur, Lagasz, Larsa

3. 2.300 pne Sargon i państwo Akkadyjskie

2. Państwo starobabilońskie Hammurabiego (przełom XVIII i XVII w. pne)

3. Państwo Asyryjskie - 900-600 pne

1. Państwo nowobabilońskie Nabuchodonozora (VI w pne)

2. Persja - 539 król Persji zdobywa Babilon

3. Sztuka sumeryjska

1. Budownictwo

1. obronne miasta, w których budowano piętrowe domy

2. zigguraty - świątynie

• Dom Nieba w Uruk

• na planie prostokąta

• niebiesko - czerwono - czarna geometryczna mozaika na fasadzie

• w Ur

• Pierwowzór legendarnej wieży Babel

2. Rzeźba

1. Portrety władców i kapłanów (rasa ludzi o krótkogłowych i dużych nosach)

• posąg króla Gudei - oszczędność środków na rzecz ekspresji

• głowa króla Gudei

• stela króla Naramsina

• złotnictwo i plastyka w metalu (złoto w połączeniu z lapis lazuli, srebrem, muszlami, brązem; Grobowiec królewski w Ur: złoty hełm, kozioł oparty o drzewo, diadem królowej szubad, broń, instrumenty, wozy czrterokołowe)

• sztandar z Ur - dwustronna tablica wykłądana mozaiką z lapis lazuli, kamieni i masy perłowej; kompozycja pasowa

4. Sztuka akkadyjska

• architektura

1. pałace królewskie

• rzeźba -

1. dekoracja architektoniczna - Lamassu (

5. Sztuka babilońska

• architektura

3. pałace królewskie

• rzeźba - stela Hammurabiego

6. Sztuka asyryjska

1. architektura

1. pałac królewski Asurbanipala w Niniwie

2. dekoracja architektoniczna - Lamassu (asyryjski demon opiekuńczy - uskrzydlony byk z głową człowieka)

2. rzeźba

1. dekoracja płaskorzeźbowa pałacu Asurbanipala

2. tematyka - zwycięstwa wojenne króla, polowania, życie dworu

3. cechy - naturalizm przedstawień - np. „Umierająca lwica”

7. Sztuka perska

1. architektura

1. pałac królewski Dariusza III w Persepolis

2. cechy - przepych, dekoracyjność

2. rzeźba

3. malarstwo

Egipt

1. zakres terytorialny - SŚ, T.1, S. 56.; Roberts, t.2, s.130 Dolina Nilu tworzy żyzny pas 1100 km długi i 6-20 km szeroki Roberts, s. 132

1. Dolny Egipt (delta Nilu)- stolica Memfis

2. Górny Egipt (południowy) - stolica Teby

2. Chronologia dziejów Roberts, t.2, s. 134

1. 31 dynastii

2. Stare, Średnie i Nowe Państwo oraz okresy przejściowe

3. Architektura

1. Materiał - ił nilowy, wapień kamień i drewno, suszona cegła

2. Forma - egipskie kolumny z głowicami pączkowymi Borowski, s. 32, il. 32, 33. Kapitele w kształcie pączku i kwiatu lotosu, papirusa i korony palm. W ważnych miejscach elewacji, np. nad głównym wejściem widnieje uskrzydlone słońce unoszone przez dwa węże Borowski, s. 32, il.35.

3. Architektura sepulkralna - ewolucja piramidy.

• MASTABA - (arab. ławka) jedno lub wielo komorowy grób naziemny w kształcie bloku o lekko pochyłych ścianach i płaskim dachu, wykonany z kamienia lub cegły. Borowski, s. 34, il. 37,38

• PIRAMIDA - grobowiec faraona w kształcie ostrosłupa prostego na podstawie kwadratowej, o ścianach nachylonych do poziomu pod kątem ok. 50 º, pełny z wyjątkiem paru niewielkich komór połączonych korytarzami. Główna komora pośrodku masy przeznaczona była na mumię króla.

• P. faraona Dżosera (Zosera) w Sakkarze - schodkowa, sześć zmniejszających się ku górze mastab ustawionych jedna na drugiej, forma przejściowa pomiędzy mastabami a piramidami Borowski, s. 34, il.39, SŚ, T 1, S.63

• P. w Daszur - łamana, forma przejściowa pomiędzy mastabami a piramidami Borowski, s. 34, il.39 -

• P. w Gizie : Chufu (Cheopsa)- największa, Chafra (Chefrena), Menkaure (Mykerinosa) - najmniejsza. Roberts, s. 135 SŚ, T 1, S.71

• P. Cheopsa - trójkąt odciążający (strop składa się z pięciu jednolitych płyt kamiennych poprzedzielanych pustymi przestrzeniami. Nad najwyższą płytą ułożono coś w rodzaju daszka SŚ, T 1, S.70

• Grobowce skalne : wielokomorowy grobowiec faraona Seti z XIII w pne ma ok. 150 m, grobowiec Tutankh-Amona z XIV w. pne.

4. Architektura sakralna: geneza i kanon świątyni egipskiej,

• ŚWIĄTYNIE ŻAŁOBNE - przy piramidach Borowski, s. 35, il.43

• Świątynie poświęcone bogom okresu tebaskiego - fronton tworzą dwa pylony tj. przysadziste wieże w kształcie ostrosłupów ściętych, połączonych grubym murem, w którym mieści się prostokątny otwór bramny Borowski, s.35 , il.44, Borowski, s.36 , il.45 Z czasem świątynie rozrastały się, np. świątynia Amona w Karnaku posiada salę 134 kolumnową

• KANON ŚWIĄTYNI EGIPSKIEJ - fasada wejściowa (pylony) przez którą prowadziła brama. Za bramą leżał dziedziniec kolumnowy często z sadzawką, potem przedsionek kolumnowy i boczne sale. Na osi świątyni znajdowała się sala główna z posągiem bóstwa. Dostęp do dniej mieli tylko faraon i najwyżsi kapłani.

• świątynie skalne - Abu Simbel, Borowski, s. 36, il.46, Roberts, s. 208, SŚ, T 1, S.104 - składały się one zazwyczaj z paru pomieszczeń niezbyt szerokich wykutych jedno za drugim w litej skale.

5. Rzeźba i relief:

• stare Pańśtwo - monumentalność, rzeźba portretowo wierna, choć nie naturalistyczna

• paleta NArmera - upamiętnia zjednoczenie Górnego i Dolnego Egiptu. Symboliczna wizja zjednoczenia przedstawiona za pomocą dwóch zwierząt - lwów splatających się szyjami. SŚ, T 1, S. 60

• wapienna stela króla Dżeta- imię faraona zapisane za pomocą hieroglifu przedstawiającego kobrę. Horus stoi na prostokącie przypominającym fasadę pałacu SŚ, T 1, S. 61

• wizerunek władcy

• posąg Dżosera SŚ, T 1, S.62 - jeden z pierwszych wizerunków władcy. Kości policzkowe rysunek ust świadczą o cechach portretowych przedstawienia, dominuje jednak monumentalizm i dostojeństwo przedstawionego. Peruka przesłonięta chustą - nemesem (częstym nakryciem głowy faraonów), sztuczna broda - mogli ją nosić jedynie faraonowie.

• siedzący król - Posąg Chefrena SŚ, T 1, S. 72 , kolosy Memnona (posągi Amenhotepa III) SŚ, T 1, S.90 , królowa Hatszepsut SŚ, T 1, S. 106 Totmesa III SŚ, T 1, S.107, Ramzes II - w kasku wojennym SŚ, T 1, S.109

• Posąg Mykerinosa i jego małżonki SŚ, T 1, S. 73 - postacie w wykroku - jedna noga do przodu, statyczna mimo przedstawienia ruchu, małżonka obejmuje męża, miękki modelunek

• Władca kroczący - SŚ, T 1, S.84

• Złota maska Tutanchamona SŚ, T 1, S.83

• Statua króla Amenhotepa IV - Echnatona - zerwanie z z konwencją idealizowanego portretu władcy SŚ, T 1, S.112

• Głowa Nefertiti SŚ, T 1, S.114

• przedstawienia dostojników

• Pisarz SŚ, T 1, S.75 portret, inkrustowane oczy, żywa polichromia, naturalna pozycja

• Posąg księcia Rahotepa o jego małżonki SŚ, T 1, S.80,81 hieratyczna postawarealizm, portretowość wizerunku

• reliefy wewnątrz grobowców - przedstawienia zmarłej osoby, sceny mitologiczne, sceny z życia codziennego, relief polichromowany, poprzeplatany tekstami hieroglifów. Przedstawienia człowieka - głowa z profilu, oko en face, barki en face, nogi z profilu.

6. malarstwo

• Nogi- z profilu, a korpus, ręce i oko przedstawiano frontalnie,

• Schematyzm, związek z pismem, dekoracyjność

• Naturalistyczne przedstawienia przyrody

7. Kanon w malarstwie, reliefie i rzeźbie pełnej.

architektura Grecka

Kultura i sztuka Starożytnej Grecji. Filozofia, literatura, Wielka kolonizacja.

Chronologiczny przegląd sztuki: architektura - geneza i rozwój świątyni greckiej, porządki.

1. Podział szt. Greckiej na trzy okresy:

• Archaiczny - X-XI w pne

• Klasyczny - V w pne

• Hellenistyczny - IV - II w pne (uzależnienie od Rzymu - 197 pne)

2. Analiza porównawcza porządków greckich: .........................................................................

3. MATERIAŁ: Drewno, cegła, kamień ciosowy. Metale - brąz, stosowany pod postacią sworzni, haków, gwoździ i zdobniczo. Budowle reprezentacyjne zwykle polichromowano

4. Rzut poziome: nawa (gr. naos, łac. cella), przedsionek (gr. pronaos):

Świątynie małe

1. świątynia z antami tj. tępo zakończonymi murami bocznymi, które otrzymywały głowice. Posiadały z frontu tylko 2 kolumny Broniewski, il.85A, s.55.

2. prostylos -z pełną kolumnadą z przodu, Broniewski, il.85B, s.55

3. amfiprostylos - kolumnada z przodu i z tyłu Broniewski, il.85C, s.55

świątynie duże:

4. peripteros - kolumny do okoła Broniewski, il.88A, s.56

5. pseudoperipteros - pierścień wtopionych w mur kolumn Broniewski, il.88B, s.56

6. dipteros - otoczona świątynia podwójną kolumnadą

1. Świątynie doryckie - przykłady i omówienie:

1. HERAION - najstarsza świątynia zachowana do naszych czasów, poświęcona Herze w Olimpii. VIII/VII, peripteros silnie wydłużony Broniewski, il.90, s.57

2. świątynia Zeusa w Olimpii - Broniewski, il. 97,98, s.59

• architekt - Libon.,

• tympanon wsch.- przygotowanie do wyścigu Pelopsa i Oinomanosa

• tympanon zach. - walka Lapitów z Centaurami

• Fidiasz - posąg Zeusa wewnątrz

3. PARTENON W ATENACH- zwany też PALLAS ATENY Sz.Ś.t.2,s.82 w obrębie peripteru mieści się sześciosłupowy amfiprostylos. Plan podzielony na właściwą trójnawową cellę z posągiem Ateny Partenos dłuta Fidiasza patrz RzeźbaB1b,B3. Oraz od zachodu właściwy Partenon, małe kwadratowe pomieszczenie wsparte na czterech jońskich kolumnach, przeznaczone dla dziewcząt pozostających w służbie bogini. Nawa podzielona jest na dwa poziomy galerią, zwaną emporą. Za nawą mieścił się skarbiec państwowy. Poł. V w. Architekci - Iktinos i Kallikrates. Dekoracja rzeźbiarska - Fidiasz

• Zastosowano efekty wizualne krzywizn poziomych i pionowych Sz.Ś.t.2s.83 (lekkie wybrzuszenie stylobatu i belkowania, nachylenie ku środkowi kolumn , entazis - wybrzuszenie na 2/5 kolumny)

• Zastosowano nowości architektoniczne:

• Nachylono nieznaczne ku środkowi narożne kolumny, zwiększając równocześnie średnicę ich bębnów, co zmniejszyło odstępy między kolumnami w górnej partii świątyni, umożliwiając tym samym rozmieszczenie tryglifów nad środkiem kolumn i intrkolumniów zgodnie z wymaganiami zasad porządku doryckiego

• Uzyskano złudzenie idealnie pionowych linii lkolumn, między innymi poprzez związanie ich w narożnikach dwoma stykającymi się ze sobą tryglifami

• Zamknięcie nawy środkowej kolumnadą w tle posągy Ateny, stworzono po raz 1 rodzaj obejścia łączącego nawy boczne

• wewnątrz znajdował się 12 m posąg bogini Ateny Parthenos z kości słoniowej i złota - technika chryzelefantyna.

• fryz płaskorzeźbiony przedstawiający „korowód panatejski”- procesję ku czci bogini

• tympanon wschodni - narodziny Ateny

• tympanon zachodni - walka z bogiem morza Posejdonem

1. TEZEJON - ś ku czci Hefajstosa i Ateny u stóp Akropolu. Nazwa pochodzi od tematu dekoracji metop przedstawiających czyny Tezeusza Sz.Ś.t.2s.84

2. świątynia Apolla w Delfach - 560 pne., peripteros 6/15 (taki zapis oznacza: w mianowniku - liczba kolumn frontu, w liczebniku - w elewacji bocznej. Kolumnę boczną wlicza się w obu elewacjach)

3. PROPYLEJE - nigdy nie dokończona brama wiodąca na Akropol. Bardzo rozbudowany plan utrzymany w porządku doryckim. Fryz tryglifowo-metopowy z gładkimi metopami. Kolumnada jońska we wnętrzu fasady głównej budowli - jeden z najwcześniejszych przykładów łączenia dwóch porządków. Sz.Ś.t.2s.86

Okres późnoklasyczny:

1. Ś. Ateny Alea w Tegei - arch. Skopas, Timoteos i Bryaksis. Zastosowano w niej trzy porządki.

2. ŚWIĄTYNIE JOŃSKIE

1. Świątynia ARTEMIDY W EFEZIE - dipteros o 8 kolumnach frontu. Olbrzymia. Podpalona w 400 r. pne przez Herostratesa. Odbudowana w IV w. pne. Zaliczana do 7 cudów świata Broniewski, il. 104, s.61,

2. Świątynia ATENY ZWYCIĘSKIEJ - NIKE APTEROS (NIKE BEZSKRZYDŁEJ) Broniewski, il.105, 106, 107 , s.,61, 62 Sz.Ś.t.2s.101

• Amfiprostylos czterosłupowy

3. ERECHTEJON NA AKROPOLU - Sz.Ś.t.2s.85

• Nazwa od imienia legendarnego króla - założyciela Akropolu

• Plan Broniewski, il.109 , s.62, łączy trzy powiązane ze sobą prostokątne obiekty zróżnicowane wielkością i poziomem usytuowania: trzon główny pomyślany jako prostylos o sześciu kolumnach w fasadzie otwartej na wschód, prostokątny portyk północny otoczony z trzech stron rzędem jońskich kolumn oraz mniejszy portyk południowy z kariatydami zamiast kolumn. Wszystkie 3 części były ze sobą połączone a oddzielne wejścia do każdego prowadziły poprzez kolumnowe fasady i schody niwelujące różnice poziomów

• Sześciosłupowy przedsionek od strony wschodniej prowadzi do krótkiej nawy poświęconej Atenie. Broniewski, il.110 , s.63,il. 109 A

• Przedsionek północny prowadzi kolejno do dwóch pomieszczeń poświęconych kultowi Posejdona Broniewski, il.111 , s.64 , il. 109B,

• Do ściany południowej przylega wyżej położona prostokątna hala, której belkowanie wsparte jest na 6 posągach kobiecych, zwanych KARIATYDAMI Broniewski, il.109 C , s.62,, il. 112, 113, s. 64,65.

1. Ś. Apollina Epikuriosa w Bassai w Arkadii Sz.Ś.t.2s.70- 1 raz użyto kapitelu korynckiego (na osi głównej ustawiono w tle kolumnę o kapitelu wzbogaconym motywem liści akantu, oddzielenie kolumnami korynckimi Adytonu od celli)

Okres późnoklasyczny

2. Mauzoleum w Halikarnasie Sz.Ś.t.2s.136- arch. Pyteos z Priene - pomnik grobowy ku czci Mauzolosa i jego żony Artemizji - mauzoleum stało na wysokim cokole zdobionym 2 pasami rzeźbionego fryzu przedstawiającego walkę z Amazonkami (dzieło Skopasa). NA cokole stała świątynia otoczona jońską kolumnadą, przykryta dachem w kształcie piramidy schodkowej, na której wierzchołku znajdowała się kwadryga z postaciami Mauzolosa i Artemizji.

3. Ś. Ateny Polias w Priene - arch. Pyteos z Priene. Jedna z najpiękniejszych świątyń jońskich

4. Didymajon - ś. Apollina w Didymie

1. ŚWIĄTYNIE KORYNCKIE

1. Świątynia Zeusa Olimpijskiego w Atenach - jedyna duża świątynia budowana w tym porządku , obecnie ruiny

• 174 -131 r. pne, architekt rzymski - Cossutius

2. okres późnoklasyczny - pomnik Lizykratesa - tolos (budowla okrągła) Sz.Ś.t.2s.140

2. domy mieszkalne -

1. okres przed rzymski - domy małe, związek z megaronem - sala z przedsionkiem ujętym antami

2. okres rzymski - dziedziniec dookoła którego są budynki mieszkalne i gospodarcze Broniewski, il.120 , s.69,

3. teatry: np. teatr Dionizosa w Atenach Sz.Ś.t.2s.87

1. wykorzystywano górzyste ułożenie terenu

2. części:

• orchestra - scena

• skene ( namiot) szatnia dla artystów

• teatron - widownia

3. przykład: Teatr Dionizosa w Atenach

4. pomniki i inne:

1. pomnik Lizykratesa - smukły bęben ozdobiony 6 kolumnami korynckimi wtopionymi częściowo w mur Sz.Ś.t.2s.140

2. Wieża wiatrów w Atenach - 8-ścienna budowla meteorologiczna. Zawierała zegar wodny (klepsydrę) i zegary słoneczne.

3. Nagrobki - skromne płyty - stele, dekorowane płaskorzeźbą i napisem.

4. Sarkofagi - dopiero w okresie hellenistycznym. Np. sarkofag Aleksandra Wielkiego w Sydonie. Sydon słynął z bogato zdobionych dekoracją rzeźbiarską sarkofagów skrzyniowych.

5. Mauzolea - od grobowca Mauzolosa w Halikarnasie (354 r. pne) - na 4-rograniastym cokole mierzącym ok. 20 m wysokości, wznosił się peripter joński zwieńczony piramidą, której szczyt ozdobiono rzeźbą przedstawiającą czworokonny wóz bojowy zw. Kwadrygą Grobowiec ten zaliczony jest do 7 cudów świata.

1. Główne okręgi świątynne:

1. Akropol Sz.Ś.t.2s.82

2. Olimpia, Sz.Ś.t.2s.73

3. Delfy

2. Podział na okresy:

1. okres archaiczny ......................................

2. okres klasyczny

• po wygranej nad Persami Ateny i miasta Azji Mniejszej (np. Milet) prężnie się odbudowują

• udoskonalenie dwóch podstawowych porządków: doryckiego i jońskiego

• ś. Ateny w Syrakuzach

• ś. Zeusa w Akragas (Agrygent / Sycylia) - jedna z największych. Zewnętrzne mury, wtopione w mury kolumny wysokie na 19,5 m, między nimi umieszczono posągi atlantów podtrzymujących belkowanie sięgające do połowy wysokości ścian

• ś. Zgody w Agrygent (Sycylia) Sz.Ś.t.2s.71

• dorycki skarbiec w Delfach ufundowany przez Ateny - dekoracja rzeźbiarska w metopach w pełni należy już do okresu klasycznego Sz.Ś.t.2s.74

• ś. Zeusa w Olimpii - patrz rzeźba

• odbudowa Akropolu: tradycyjne miejsce kultu bóst opiekuńczych miasta, które po odbudowie miała się stać według planów Peryklesa głównym sanktuarium całej Hellady. Wzniesiono Partenon (arch. Iktinos i Kallikrates) patrz 3c, Erechtejon patrz4c, ś. Nike Apteros patrz4b, Propyleje patrz3f

• Tezejon patrz3d

• Ś. Apollina Epikuriosa patrz4d

3. okres hellenistyczny

1. Słowniczek

1. atlanci - rzeźbiona postać lub półpostać męska używana w architekturze zwłaszcza baroku jako dekoracyjna podpora belkowania. Nazwa zaczerpnięta z mitologii greckiej od imienia Atlasa, tytana podtrzymującego sklepienie niebieskie.

2. Kariatyda - statua kobieca która wspiera belkowanie spełniając rolę kolumny. Motyw antycznej architektury gr. Nazwa k. - wg podania przekazanego przez Witruwiusza - oznaczać miała branki wojenne z Karios, osady na Peloponezie, której mieszkańcy przeszli podczas wojen perskich na stronę wroga. 2. szerzej - każda podpora belkowania w kształcie postaci ludzkiej, np. atlant, kanefora, herma.

3. kanefora (kaneon - kosz, phoros - niosący; dziewczyna krocząca z koszem na głowie, występują niekiedy w architekturze jako podpory),

4. herma (popiersie lub rzeźba głowy osadzona na czworobocznym słupie zwężającym się ku dołowi. Występuje samodzielnie jako element dekoracyjny w architekturzze tworząc pilastry, zw. wówczas hermowymi).

5. propyleje -

Sztuka Rzymska

Tło polityczne - społeczne, zasięg terytorialny.

Chronologia dziejów.

Sztuka Etrusków, architektura, realizm w nagrobkach , ceramika.

Architektura rzymska: materiał konstrukcja, nowe rozwiązania architektoniczne.

Świecki i sakralny charakter architektury, analiza na wybranych przykładach.

Rzeźba rzymska, tradycje greckie w rzeźbie rzymskiej, realizm rzeźby rzymskiej .

Malarstwo o mozaika rzymska.

Sztuka Starochrześcijańska

Geneza i rozwój sztuki przed i po Edykcie Mediolańskim.

Materiał, konstrukcja i formy architektury sakralnej; pierwsze bazyliki starochrześcijańskie, ich geneza w sztuce rzymskiej.

Forma i treści sztuki starochrześcijańskiej.

Sztuka Bizantyjska

Geneza sztuki, zasięg terytorialny i czasowy.

Nowe rozwiązanie bryły architektonicznej na przykładzie Hagii Sophii.

Rozwój malarstwa monumentalnego.

Ikona ; forma i funkcja obrazu. Ikonoklazm.

Sztuka Islamu

Warunki rozwoju. Wpływ religii na kształt sztuki.

Architektura świątynna, meczet: ornament, detale architektoniczne.

Architektura pałacowa. Rzemiosło artystyczne.

Sztuka przedromańska i romańska

Renesans karoliński - idea odrodzenia Imperium Rzymskiego. Wpływ sztuki starochrześcijańskiej i bizantyjskiej.

ROMANIZM

Architektura: materiał, bryła architektoniczna, konstrukcja, funkcja architektury.

Analiza porównawcza w poszczególnych krajach europejskich.

Rzeźba, jej związek z architekturą - funkcja dydaktyczna, prawo ram.

Malarstwo miniaturowe i rzemiosło artystyczne.

Architektura romańska w Polsce

grody i osady przedromańskie.

Pierwsze katedry wg nadreńskich wzorców architektonicznych.

Architektura cysterska jako prototyp architektury gotyckiej w Polsce.

Rzeźba, malarstwo i rzemiosło artystyczne

GOTYK

Sztuka gotycka w Europie

Znaczenie klasztorów benedyktyńskich i cysterskich dla szerzenia kultury duchowej i materialnej.

Geneza urbanistyczna miasta średniowiecznego.

Architektura gotycka : materiał , konstrukcja i forma bryły architektonicznej katedry gotyckiej.

Analiza porównawcza w poszczególnych krajach Europy.

Rzeźba gotycka: typy ikonograficzne, treści ideowo artystyczne.

Sztuka gotycka w Polsce

Tło społeczno - polityczne.

Architektura sakralna: odmiany lokalne.

rzeźba gotycka ze szczególnym uwzględnieniem kamiennej rzeźby nagrobkowej.

Style w rzeźbie drewnianej - ołtarz Wita Stwosza jako przykład rzeźby i malarstwa ołtarzowego.

Rodzimy charakter malarstwa tablicowego a wpływy czeskie i niderlandzkie.

Godziny do dyspozycji nauczyciela

Sprawdziany, powtórzenia (podsumowania materiału).10

Razem76

Rzeźba grecka

1. okres archaiczny:

1. rzeźba pełna- w poł. VII w. wykształca się monumentalna plastyka figuralna:

1. podział na nurty / style : dorycki (proporcje bardziej przysadziste, krępe), joński (smuklejszy), attycki (najmłodszy, w sposób twórczy połączono doświadczenia doryckie z jońskimi.)

2. kuros - postać męska przedstawiona nago, w pozycji stojące, en face, o nogach połączonych lub o jednej wysuniętej do przodu, rękach opuszczonych wzdłuż tułowia z dłoniami zwiniętymi w pięści.

• Kuros z Sunion - nurt dorycki Sz.Ś.2,s.41 prawa

• Kuros z Melos Sz.Ś.2,s.41 lewa

• Grupa Kleobis i Biton (590 pne) autor Polimedes z Argos (pierwszy historyczne potwierdzony rzeźbiarz grecki) - nurt dorycki

• Apollo z Tenei - nurt joński

3. kora - postać kobieca jest zawsze odziana w sposób maskujący szczegóły anatomiczne. Jeżeli była to postać stojące to ręce zwisały wzdłuż tułowia bądź też jedna z nich ugięta na wysokości piersi trzymała atrybut, ofiarę lub kwiat. Siedzące postacie kobiece opierały ręce na poręczach tronu.

• Nike z Delos - nurt joński Sz.Ś.2,s.44 lewa

• Hera z Samos (575-550 pne) - nurt joński

1. nurt attycki:

• Kory attyckie łączą niepowtarzalny wdzięk i elegancję jońskich udrapowań szat z bardziej realistycznym potraktowaniem ciała, podkreślanym układem szat przylegających do biustu. Strój pozwala na częściowe odsłonięcie nóg. Ze sztuki jońskiej rzeźbiarze attyccy przejęli również miękkość modelunku, pozwalającą na oddawanie w sposób materialny draperii, widoczną także w opracowaniu nagiego ciała męskiego, twarzy i fryzur. Sz.Ś.2,s.56-58

• Przedstawienie jeźdźca - w poł. VI w. pne

• Jeździec Rampin - I-sze wyobrażenie jeźdźca w rzeźbie pełnej. Sz.Ś.2,s.60

• Moschoforos - pasterz niosący cna ramionach cielę Sz.Ś.2,s.59

• Najwybitniejszy przedstawiciel - Antenor

• Posąg kory z Akropolis ateńskiej

• Posąg Harmodiosa i Arystogejtona - tyranobójców ( I-szy pomnik historyczny) - nowatorskie cechy : odejście od frontalności, ujęcie postaci w ¾, dążenie do oddania muskulatury ciała i ruchu. Sz.Ś.2,s.61

• Przypisuje się mu dekorację przyczółków świątyni Ateny - po raz I-szy zastosowano marmur. Temat - walka Ateny z gigantem - w centrum umieszczone dwie nachylone do siebie, walczące postacie.

2. dekoracja przyczółków i metop

• jedno z osiągnięć sztuki doryckiej

• tematyka - mitologiczna

• problem trójkątnej kompozycji w przyczółkach

• stopniowe zmniejszanie postaci - najprostsze rozwiązanie - Artemidy na Korfu w pocz. VI w.

• dojrzała kompozycja wpisana w trójkąt - inspiracja malarstwem wazowym - temat: waleczne czyny Herkulesa pokonującego hydrę, morskiego potwora o trzech splecionych wężowych tułowiach - świątynia Ateny Polias z lat 560-550 pne Sz.Ś.2,s.54

• dekoracja metop:

• najczęstsza tematyka związana z czynami Herkulesa. - metopy narzucały podzielenie opowieści na poszczególne epizody

• trzy rodzaje przedstawień: a) komp. centralna b) po przekątnej, c) układ pionowy

• podsumowanie wysiłków twórców archaicznej architektury doryckiej - świątynia Ateny Afai na wyspie Egina VI/V w pne. Sz.Ś.2,s.55. Przyczółki: zach. - bitwa pod Troją w obecności Ateny, wsch. - walka Herkulesa z Telamonem. Po raz I-szy zastosowano schemat kompozycji w którym z obydwu stron postaci centralnej symetrycznie rozmieszczono walczące grupy wojowników. Były to postacie stojące nachylone ku sobie w scenie walki, klęczące, wyobrażające łuczników naciągających łuki oraz przedstawienia leżących rannych. Układ całości dostosowany jest ściśle do pola trójkątnego przyczółka i w sposób naturalny odpowiada pozycjom wynikającym z przebiegu walki. Z doskonałością kompozycyjną nie idzie w parze kunszt wykonawczy. Ruch postaci jest dość mechaniczny, muskulatura zarysowana w konwencjonalny, skrótowy sposób. Charakterystyczny archaiczny uśmiech.

2. okres klasyczny 480-404 pne

1. dekoracja rzeźbiarska świątyń:

1. rozwinięcie zasad kompozycyjnych zapoczątkowanych w dekoracji przyczółków świątyni Ateny Afai w Eginie Sz.Ś,t.2,s.46,54,55,

• świątynia Zeusa w Olimpii (468-456 pne) przełamanie symetrii i frontalizmu przyczółków egineckich. Przyczółek wsch. - sc. Przygotowania do wyścigu rydwanów z figurą Zeusa w centrum. Przyczółek zach. - Walka Lapitów z centaurami - w centrum Apollo ukazany frontalnie zwraca głowę i rękę w prawo. Gesty i ruchy postaci wynikają z funkcji jaką pełnią w rozgrywającej się scenie. Sz.Ś.2,s.76-78

1. dekoracja Partenonu

• metopy - wykonano jako pierwsze. Są najmniej nowatorskie, zróżnicowany poziom w zależności z jakich ośrodków pochodzili twórcy Sz.Ś,t.2,s.97-100

• Procesja Panatejska - ciągły fryz reliefowy, który obiegał od wewnątrz mur celli i liczył ponad 160 m długości oraz 0,5 m wysokości. Tematyka zaczerpnięta z Panatejów, ateńskiego święta ku czci Ateny, od czasów Pizystrata odbywanego co cztery lata. Zamierzeniem wykonawców fryzu było pokazanie idei procesji z wszystkimi realiami towarzyszącymi temu ważnemu wydarzeniu. Cechy: harmonia, rytm i symetria. Sz.Ś,t.2,s.96

• Przyczółki - obie grupy przyczółkowe wykonane są w rzeźbie pełnej starannie opracowanej ze wszystkich stron, nawet niewidocznych dla patrzącego. Rzeźby ponadnaturalnej wielkości, dzięki czemu pielgrzymi mogli je dobrze widzieć z dołu.

• Przyczółek zach. - poświęcony rywalizacji Ateny i Posejdona - postacie odchylone od głównej osi kompozycyjnej oraz odejście od zasady ustawienia w centrum głównego bohatera sceny. Sz.Ś,t.2,s.95

• Przyczółek wschodni - mit o narodzinach Ateny Sz.Ś,t.2,s.94,95

2. dekoracja Erechtejonu

• postacie Kariatyd Sz.Ś,t.2,s.88 (po raz 1szy w archaicznych skarbcach w Delfach)

• ciągły fryz reliefowy, typowy dla architektury jońskiej, ale wykonany w oryginalny sposób - z dwóch rodzajów marmuru (szaro-błękitnego - tło i białego - postacie).

3. dekoracja świątyni Nike Apteros

• typ amfiprostylos, Sz.Ś,t.2,s.101 - mała, później otoczona balustradą z fryzem reliefowym przedstawiającym boginie podczas codziennych czynności - m.in. scena z Nike rozwiązującą sandał - styl mokrych szat sprzyjał ukazywaniu piękna ciała kobiety. Sz.Ś,t.2,s.102

• dekoracja przyczółków i na fryzie przedstawiono walki toczone przez Greków z Persami. Nie sięgnięto do tematyki mitologicznej, tylko najnowszej historii. Świadkami wydarzeń są greccy bogowie w swobodnych, niewymuszonych pozach. Zwiastun tzw. stylu mokrych szat - ubiór kobiecy podkreślający figurę.

• Styl mokrych szat - przykłady: Sz.Ś,t.2,s.102,104,105

1. zdobycze technologiczne :

• w metalurgii technika pustego odlewu - umożliwiała bardziej swobodne traktowanie postaci

• technika chryzelefantyny - doprowadzona do perfekcji przez Fidiasza. Polegała na wykonywaniu posągów z płytek złota i kości słoniowej układanych na podkładzie drewnianym. Z kości słoniowej powstawały odsłonięte fragmenty ciała, ze złota szaty. Np. Zeus w Olimpii i Atena Partenos w Partenonie.

2. Myron z Eleuterai (1 poł. V w. pne)- prekursor realizmu w sztuce greckiej , fascynacja ruchem

• Dyskobol Sz.Ś,t.2,s.89

• Atena z Marsjaszem Sz.Ś,t.2,s.89

• Posąg biegacza dla Olimpii

• Grupa dla Herajony na Samos : Zeus, Atena i Herakles

3. Poliklet z Argos (2 poł. V w. pne) - twórca matematycznego kanonu idealnych proporcji ciała ludzkiego (wyszedł z podstawowego modułu, za który przyjął wielkość odpowiadającą szerokości palca u ręki i wyliczył, że stopa mężczyzny równa się jednej szóstej wysokości ciała, głowa jednej ósmej, ręka jednej dziesiątej , cała zaś wysokość równa się stu modułom ), twórca kontrapostu ( asymetria, esowata linia całej sylwetki - jest to takie zrównoważenie ciała, w którym ciężar opiera się na jednej wysuniętej do przodu nodze, podczas kiedy druga cofnięta, wsparta jest o ziemię czubkami palców. Przeciwwagą obciążonej prawej nogi jest obciążona lewa ręka, druga jest swobodnie opuszczona wzdłuż ciał. Ten układ ciała pozwala na wyeksponowanie pracy mięśni obciążonych i przeciwstawienie ich mięśniom, wypoczywającym oraz na podkreślenie układu kostnego.)

• Doryforos Sz.Ś,t.2,s.91

• Amazonki - rzymska kopia - po raz I-szy odsłąnięcie piersi i nóg do wysokości kolan Sz.Ś,t.2,s.93

• Hera dla Herajonu w Argos - chryzelefantyna - nowy sposób przedstawienia Hery w ikonografii greckiej - Hera młodzieńcza

• Diadumenos - młody atleta wiążący wokół głowy opaskę zwycięzcy Sz.Ś,t.2,s.90

1. Fidiasz - duże rozmiary, powaga dostojeństwo, atrybuty boskości, bogactwo szat, dostosowywanie proporcji do potrzeb kultu (powiększanie głów)

• Atena dla świątyni w Platejach - jeden z największych akrolitów (rzeźba łącząca kilka materiałów np. drewno z kamieniem)

• Zeus z Olimpii - chryzelefantyna

• Posąg Ateny Partenos - 11 m wys. Ze złota i kości słoniowej. Majestatyczna bogini w udrapowanej szacie, w prawej dłoni trzyma boginię zwycięstwa Nike wysokości 177 cm, lewą opierała o tarczę. Głowę Ateny przykrywał hełm zdobiony sfinksami i gryfami. Według mitu Atena przyszła na świat w zbroi z tarczą i włócznią. Fidiasz umieścił na tarczy Ateny swój własny wizerunek - jedna z przyczyn wygnania go z Aten. Sz.Ś.t.2,s.92.

• Atena Promachos - na Akropolis w Atenach

1. Poszerzenie repertuaru form w rzeźbie pełnej:

• Auriga delficki - Brązowy posąg woźnicy (część nie zachowanej grupy rzeźbiarskiej przedstawiającej cały zaprzęg - autor Pitagoras z Region Sz.Ś.2,s.79

• Zeus rzucający grom /Posejdon ciskający trójząb - brąz. Prawdopodobnie autorem był Kalamis. Zerwanie z frontalnością dynamiczność, opracowanie muskulatury Sz.Ś.2,s.75

1. Relief:

• Demeter i Persefona między którymi stoi syn władcy Eleuzis - bogini daje młodzieńcowi kłos, symbol życia i zmartwychwstania. Persefona nakłada mu na głowę wieniec (nie zachowany) ok. 450 r. pne Sz.Ś,t.2,s.106

• Pożegnanie Eurydyki ii Orfeusza - kon V w. pne Sz.Ś,t.2,s.107

• Atena melancholijna - V w. pne Sz.Ś,t.2,s.108

• Tron Ludovisi - ok. 460 r. pne, 3 marmurowe płyty zdobiące tron kultowego posągu. Odnalezione w XIX w. w Villa Ludovisi w Rzymie - stąd nazwa. Prostokątna płyta przedstawia narodziny Afrodyty z piany morskiej w otoczeniu dwu służebnic. Płyty boczne - ukośnie ścięte- przedstawiają siedzące dwie kobiety: w udrapowanej szacie z kadzielnicą i nagą flecistkę. To wybitne dzieło jońskie wyprzedza powstanie aktu kobiecego do czego przyczyni się Praksyteles. Sz.Ś,t.2,s.109

2. Początki portretu - idealizowany portret - modelami byli filozofowie, politycy.

3. Stele nagrobne V w. pne. - ukształtowany pod wpływem rzeźby pełnej. Prostokątne płyty marmurowe zakończone trójkątnym tympanonem - zdobione były idealizowanymi przestawieniami zmarłych. Stela Hegeso ukazuje córkę Proksenosa żegnającą się ze swoimi klejnotami przyniesionymi jej w szkatuły przez służącą Sz.Ś,t.2,s.103

3. Okres późnoklasyczny 404-323 p.n.e.

1. Okres pomiędzy wojnami peloponeskimi a do śmierci Aleksandra Wielkiego:

1. Ateny utraciły przodującą rolę polityczną i ekonomiczną

2. Wzrosło znaczenie miast Azji Mniejszej: Milet, Halikarnas i inne.

3. Laicyzacja kultury

• Mniej powstaje świątyń

• Rozkwit architektury świeckiej

• W rzeźbie i malarstwie częściej podejmowana jest tematyka świecka, codzienna

• „uczłowieczenie” bogów - bogowie ukazani podczas wykonywania codziennych czynności tak jak zwykli śmiertelnicy - prekursor Praksyteles

• Styl mokrych szat - trwa nadal i rozwija się. Przedstawiciel - Timoteos

2. Praksyteles (370-330 pne):

• Apollin Sauroktonos Sz.Ś,t.2,s.120 Wysmukła postać, rozwinięty kontrapost wyrażający się esowatą linią sylwetki. Elegancja szczegółu i miękkość modelunku. Młody bóg stoi niedbale oparty o pięńdrzewa po którym wspina się jaszczurka.

• Odpoczywający satyr - Sz.Ś,t.2,s.119 postawa podobna jak u w/w Apollina

• Afrodyta Sz.Ś,t.2,s.121 - po raz 1 naga kobieta w sztuce greckiej ( w V w. pne nastąpiło częściowe obnażenie kobiety) Bogini wychodząca z kąpieli

• Hermes z małym Dionizosem na ręku -

3. okres hellenistyczny 323 - II w p.n.e.

malarstwa - przemiany w sztuce od okresu archaicznego poprzez klasyczny do hellenistycznego.

RZYM

ARCHITEKTURA

1. wieloznaczność terminologii - rzymska sztuka - sztuka miasta Rzym i sztuka olbrzymiego państwa.

2. Chronologia dziejów:

• legendarne powstanie miasta - 753 p.n.e.

• królestwo

• republika (V-I w. p.n.e.)

• imperium (cesarstwo) - I w. p.n.e. - III w. n.e. (teren od Hiszpanii po niemal Indie i od W. Brytanii do Afryki)

• 330 r n.e. - przeniesienie stolicy cesarstwa do Konstantynopola (sztuka wczesnochrześcijańska, sztuka bizantyńska) - IV-VI w. n.e.

• 476 upadek Cesarstwa Zachodniego- najazd plemion germańskich.

3. Rzym królewski - nie pozostawił niemal żadnych śladów mogących nam ukazać oblicze tamtej sztuki. Niewiele też wiadomo na temat sztuki okresu Republiki. Dopiero schyłek republiki i dwa pierwsze wieki cesarstwa dają nam wystarczającą pełny materiał na temat sztuki rzymskiej.

4. Etruskowie - korzenie sztuki rzymskiej. Związek sztuki etruskiej z grecką. Świątynie - 3 nawy poświęcone różnym bóstwom. Prawdopodobnie nie stosowano układów peripteralnych, za to zwielokrotniano frontową kolumnadę. Tył świątyni stanowił gładki mur. Całość stawiano na wysokiej podmurówce. Broniewski,s.74,il.128

5. Rzymskie innowacje techniczne:

• Udoskonalenie sklepień - sklepienie kolebkowe stosowane w architekturze Mezopotamii, znane było Etruskom, od nich przejęli je Rzymianie di budowy mostów, kanałów i wodociągów.

• Otwarte sklepienie krzyżowe - przeniknięcie się dwóch jednakowych sklepień kolebkowych pod kątem prostym. Przekrycie powierzchni na planie kwadratu. Siły wypadkowe skupiają się w narożnikach. Broniewski s.75,il.130. Sklepienie zwane później klasztornym - z wycinków sklepień kolebkowych. Przekrycie powierzchni na planie kwadratu. Siły wypadkowe rozkładają się na całą szerokość murów. Broniewski s.75,il.131

• Kopuła półkolista - pojawia się dopiero po wojnach punickich (ok. poł III w.)Broniewski s.75,il.132

• Rzymski beton - mieszanina gęstej wapiennej zaprawy z drobnymi kamykami dająca się plastycznie formować.

• Ściany murowano i tylko licowano kamiennymi płytami

6. Forma - wpływ sztuki etruskiej i greckiej

7. Porządek rzymsko-dorycki Broniewski s.76,77,il.133,134 Tron kolumny spoczywa na bazie(z p. toskańskiego), smuklejsza kolumna i gęściej żłobkowana, Pod głowicą widnieje szyjka (z p. toskańskiego), na głowicę nakłada się echinus w kształcie ćwierćwałka i graniasty abakus zwieńczony małym gzymsem. Architraw i fryz podobny do greckiego, lecz architraw jest znacznie węższy od fryzu. Tryglify narożne przesunięte są na oś słupa.

8. Porządek rzymsko-joński Broniewski s.78,il.136 i rzymsko-koryncki Broniewski s.78,il.137 nie różnią się zasadniczo od greckich lecz są bardziej dekorowane płaskorzeźbami.

9. Porządek kompozytowy - z okresu cesarstwa, na niżej położonej części głowicy korynckiej złożonej z dwu rzędów liści akantu, nasadzono mocną i bogato profilowaną głowicę jońską, której woluty z czterech stron zbiegają się w czterech narożnikach. Pozostałe elementy i proporcje tego porządku są takie same jak porządku korynckiego. Broniewski s.79,il.139

10. Pilastry - często stosowane przez Rzymian, jest to filar graniasty jakby wtopiony w ścianę: wystaje z jej lica na ok. 1/6 części swej szerokości, zachowuje bazę i głowicę odpowiednio przekształcone. Służy podkreśleniu rytmu i podziału ścian. P. były znane w Grecji ale bardzo rzadkie. Broniewski s.79,il.140

11. Postument - Broniewski s.79,il.141,141 podmurówka pod kolumnę lub filar o kształcie graniastosłupa o grubości równej spoczywającej na nim bazy. Posiada własny cokolik i gzyms.

12. Arkada - (łac. arcus - łuk) otwór przesklepiony łękiem wspartym na kolumnach lub filarach.

13. Archiwolta - (łuk sklepiony), profilowane lub ornamentowane obramienie arkady, pokrywające czoło jej łęku. Archiwolta opiera się na dwóch gzymsach zwanych impostami. Broniewski s.80,il.143

14. Bazylika - w starożytnym Rzymie budowla o przeznaczeniu handlowym i administracyjno-sądowym, w formie podłużnej krytej hali, podzielonej kolumnami na nawy i uzupełnionej apsydami, budowla ta wpłynęła w czasach wczesnochrześcijańskich na ukształtowanie się określonego typu kościoła.

Okres republikański i wczesnego cesarstwa (III w. p.n.e. - 68 n.e.)

1. Rzym w III w. : Forum Romanum - serce miasta, z budowlami sakralnymi i cywilnymi o znaczeniu ogólnopaństwowym (np. kuria - siedziba senatu, mównica, bazyliki)

2. Sanktuaria - kompleksy zabudowań sakralnych o wyraźnie wydzielonym terenie aby je chronić od sprofanowania. Świątynie - podobnie jak w Grecji- nie służyły gromadzeniu się wiernych, lecz uważano je za dom bóstwa. Świątynie - budowla wybitnie fasadowa o przewadze osi podłużnej nad poprzeczną: na wysokich podiach, kolumnowy portyk nie otaczał budowli lecz podtrzymywał wysunięty do przodu okap dachu. Portyki boczne sprowadzane były najczęściej do półkolumn wtopionych w mur. Fryz i przyczółki obywają się bez dekoracji rzeźbiarskiej. Ś. Nîmes SzŚ.2.s.218 Broniewski s.82,83,il.148,149 Oprócz świątyń na planie prostokątnym wznoszono także ś. okrągłe. Najstarsza okrągła ś. - Westy (bogini domowego ogniska) wznosiła się na Forum Romanum SzŚ.2.s.215. SzŚ.2.s.217 - św. Westy w Tivoli

3. Grobowce - mogły być wznoszone tylko poza murami miasta. Podstawowe typy grobowców okresu późnej republiki: kaplice cmentarne i rotundy - mauzolea (Augusta, Hadriana) W okresie wczesnego cesarstwa zapanowała większa różnorodność: w prowincjach europejskich dominowały pomniki nagrobne smukłe i wysokie (Monument Juliuszów w Galii SzŚ.2.s.219), W Rzymie i Ostii - imitacje piramid (np. Gajusa Julisa Cestiusa w RzymieSzŚ.2.s.220)

4. Budowle świeckie - funkcjonalne. Bazyliki, teatry, amfiteatry, cyrki, termy. Teatr rzymski (pulpitum - scena, widownia - konstrukcja uniezależniona od ukształtowania terenu, Front budynku scenicznego stanowił tło, jego nieodzownym elementem było troje drzwi przez które wchodzili aktorzy. Budowle przekrywane materiałem rozpinanym jak żagle. SzŚ.2.s.221 Broniewski s.92,il.163,164 Cyrki Broniewski s.93,il.166. - miejsce odbywania się wyścigów kwadryg (dwukołowe, czworokonne wozy). Początkowy na planie koła z czasem otrzymuje bieżnię silnie wydłużoną, przedzieloną po środku murem. Kwadrygi wyjeżdżały na arenę od strony prosto zakończonej bramami. Drugi jej koniec zamknięty był półkoliście. Najstarszy - Circus Maximus, Cyrk Kaliguli - to tu byli męczeni chrześcijanie przez Nerona, Cyrk Domicjana - nie zachował się. Termy - zakłady kąpielowe (gr. termos - gorący) zaczęły się rozwijać na dużą skalę za cesarstwa. Termy Karakali Broniewski s.96,il.170. - zajmuje kwadratową parcelę ok. 12 ha powierzchni, ujętą w mury i podcienia. Znaczną część zabiera ty rodzaj ogrodu wewnętrznego z promenadami, placami do gier i zabaw lekkoatletycznych. Dwie potężne apsydy mieściły biblioteki i czytelnie. Właściwy budynek kąpielowy zawierał basen zimny, baseny gorące, parnię, łaźnię suchą, sale do masażu, szatnie i sale wypoczynkowe. Basen zimny nie był kryty. Termy Dioklecjana - zbudowane podobnie.

5. Mosty i akwedukty (łac. aque ductus -wodociąg) : akwedukty doprowadzały do miast wodę ze źródeł górskich. Najczęściej wykorzystywano zasadę spadku (35 cm / 1 km ). Doliny pokonywano budując wiadukty i mosty z zastosowaniem konstrukcji arkadowej (zalety takiej konstrukcji - nie przecinano szlaków komunikacyjnych, zużywano mniej budulca i była lżejsza niż mur). Przy pokonywaniu koryt rzeki dolne piętro wykorzystywano jako most. Przykład: akwedukt w Pot-du-Gard w pobliżu Nîmes w Pd. Francji SzŚ.2.s.222. Broniewski s.99,il.175,176

6. Łuki tryumfalne - oryginalny wytwór architektury rzymskiej. pomniki popularne od Augustyna. Monumentalne bramy jedno- lub trójprzelotowe, dekorowane płaskorzeźbą o tematyce historycznej i symbolicznej, upamiętniające przede wszystkim tryumf, czyli specjalny obrzęd odprawiany przez naczelnego wodza po ważnym dla państwa zwycięstwie. Prawo do odbycia pochodu tryumfalnego, zakończonego złożeniem ofiary w świątyni Jowisza na Kapitolu przyznawał senat, i to pod określonymi warunkami . Tryufator podążał do świątyni na paradnym wozie zaprzężonym w cztery konie. Za nim szli kapłani, senatorowie, legioniści, prowadzono jeńców i dźwigano najcenniejsze łupy. Np. Łuk Tyberiusza w Orange (PD. Francja) SzŚ.2.s.223.

7. ARCHITEKTURA I MALARSTWO w Miastach Wezuwiusza - miasta zniszczone przez wybuch Wezuwiusza w 79 r. n.e.: Pompeje, Herkulanum. Kolebka archeologii klasycznej - znane od XVIII w., główne źródło wiedzy na temat życia codziennego mieszkańców. Typ domu poza metropolią - geneza przedrzymska: SzŚ.2.s. 245 jednorodzinny, stojący przy ulicach w luźnej zabudowie, parterowy lub jednopiętrowy z wewnętrznym dziedzińcem zwanym atrium, częściowo przekrytym , z którego był dostęp do wszystkich pomieszczeń. Po skośnie ustawionych płatach dachu nad atrium woda spływała do basenu, który mógł być otoczony kolumnowym portykiem. Na osi wejścia znajduje się w głębi tablinum, czyli gabinet pana domu, a po jego bokach dwie jadalnie - letnia i zimowa. Jedno z pomieszczeń frontowych zajmował przeważnie odźwierny. W II-I w. p.n.e. domy rozrastały się w głąb posesji. Frontowa część jak przedtem składała się z atrium i otaczających je pomieszczeń, w tylnej dziedziniec był elegantszy, zadrzewiony, z portykiem kolumnowym, wzorowany na greckim perystylu. Taki właśnie dziedziniec perystylowy znajdował się w bogatym domu braci Wettiuszów. SzŚ.2.s.246 Domy zawierają malowidła ścienne SzŚ.2.s.247-256 . Sceny mitologiczne, rodzajowe, przedstawienia fauny i flory a także martwych natur. Doskonalenie malarstwa iluzjonistycznego, doskonała perspektywa. W I wieku obok scen i postaci mitologicznych zaczynają występować także portrety. Geneza - grecki zwyczaj zdobienia wnętrz portretami ich mieszkańców. Wyjątkowo piękny jest wizerunek wykonany około połowy I wieku n.e. zwany niesłusznie portretem poetki. SzŚ.2.s.257 . słynny jest również podwójny portret pary małżeńskiej SzŚ.2.s.258

okres średnigo cesarstwa (69-235 n.e.)

1. Budowle publiczne związane z polityką cesarską, np. na miejscu niepopularnego Złotego Domu Nerona zbudowano kompleks rekreacyjny z amfiteatrem i termami (za Wespazjana). Flawiusze wznieśli również dla ludu stadion i odeon - teatr muzyczny na Polu Marsowym. Koloseum SzŚ.2.s.261- pierwszy kamienny amfiteatr w Rzymie - miejsce krwawych walk gladiatorów i dzikich zwierząt.

2. Sanktuarium ku czci bogini Pokoju (z dwoma bibliotekami - grecką i łacińska oraz galerią dzieł sztuki) - Wespazjan. Sanktuarium ku czci Minerwy - Domicjan.

3. Budowle Flawiuszów były bogato zdobione i pełne przepychu

4. Łuki tryumfalne - w Rzymie ocalały tylko trzy: ku czci Tytusa SzŚ.2.s.262,263, Septymiusza Sewera i Konstantyna. Poza Rzymem - Łuk Trajana w Benewencie SzŚ.2.s.265

5. Forum - place miejskie o charakterze sakralno -laickim, otoczone portykami ze świątynią w głębi i monumentalną bramą. Fora cesarskie budowane były obok siebie tworząc zwarty kompleks między Kwirynałem i Kapitolem. Cezar poświęcił swoje forum Wenus Rodzicielce, August - Marsowi Mścicielowi, który rzekomo dopomógł w rozgromieniu zwolenników republiki, Wespazjan zamiast forum zbudowała wspomniane Sanktuarium Pokoju a jego syn Domicjan wcisnął pomiędzy to sanktuarium a Forum Augusta wąski dziedziniec ze świątynią Minerwy. Forum Trajana - arch. Apollodoros z Damaszku SzŚ.2.s.266,267 symetria, oś podłużną akcentowały dwa pomniki (pomnik konny Trajana i kolumna Trajana wynosząca posąg cesarza na wys. ok. 40 m- pokryta reliefami w stylu kontynuacyjnej narracji przedstawiającym sceny historyczne- wojny z Dakami, umieszczone jak na spiralnej wtędze)i apsyda świątyni Boskiego Trajana.

6. czasy Hadriana: Świątynie Wenus i Romy Broniewski s.84,il.151,152 (były to dwie świątynie pod jednym dachem, odwrócone od siebie wejściami. Apsydy ich o półkolistym zarysie stykały się z sobą „plecami”. Wnętrza o ścianach urozmaiconych wnękami na posągi nakryte były dwiema potężnym kolebkami kasetowymi o 20 m rozpiętości. Apsydy były nakryte półkopułami.), pawilon na wodzie zwany Teatrem Morskim w Tivoli SzŚ.2.s.271 Panteon SzŚ.2.s.268,269 Broniewski s.85,il.153,154 - ś. wielu bogów, prostokątny portyk kolumnowy z trójkątnym frontonem, niewielki przedsionek także w frontonem i wspaniałej rotundy krytej kopułą. Średnica rotundy i jej wysokość są takie same (43,2 m)Od frontonu rotunda i kopuła były częściowo przesłonięte wysoką attyką, aby stworzyć złudzenie tradycyjnej budowli sakralnej. Kopuła ma kształt regularnej półkuli (hemisferyczna) z otworem pośrodku, a tak pojmowano w starożytności model wszechświata.

okres późnego cesarstwa (od Dioklecjana do śmierci Konstantyna, 284-337 n.e.)

1. 330 r. - przeniesienie stolicy do Konstantynopola, 381 r. - ogłoszenie chrześcijaństwa religią oficjalną. 395 r. - ostateczny podział na cesarstwo wschodnie i zachodnie. 476 - upadek cesarstwa zachodniego

2. Łuk Konstantyna - w Rzymie - formalnie naśladuje klasyczne łuki trójprzelotowe. Jest to jednak podobieństwo powierzchowne. Łuk został wzniesiony dla upamiętnienia zwycięstwa Konstantyna nad Makscencjuszem a więc w wojnie domowej. Do jego dekoracji użyto reliefów z pomników Trajana, Hadriana, i Marka Aureliusza. Najprawdopodobniej przyczyną takiego postępowania było pragnienie Konstantyna, aby znaleźć się symbolicznie w grupie cesarzy o największych zasługach. Za och przykładem zamówił dla ozdobienia korpusu pomnika fryz reliefowy w stylu ciągłego opowiadania. - opiewał kampanię zwycięską nad Makscencjuszem.

RZYM - RZEŹBA

1. Rzeźba rzymska, podobnie jak inne sztuki piękne, przeżywała podwójne narodziny: po raz pierwszy pod wpływem Etrusków, po raz drugi - Greków.

2. Najważniejsze cechy sztuki rzymskiej: historyzm, narracyjność, iluzjonizm.

3. Rozwój rzeźby rozpoczął się pod koniec II w. p.n.e. - po wielkich podbojach miast greckich w południowej Italii, w Azji Mniejszej oraz w samej Grecji. Początkowa grabież dzieł sztuki przerodziła się w zakupy - początek rynek antykwaryczny.

4. Rozwój kolekcjonerstwa wśród elit rzymskich. Kolekcjonerzy o mniejszych zasobach finansowych ograniczali się do kopii.

5. Marmur - do I w. p.n.e. musiano go importować. Dopiero za czasów Augusta odkryto złoża w słynnej do dzisiaj Carrarze.

6. Funkcja: rz. grecka - głównie sakralna, rz. rzymska - dekoracja (ogrody, wnętrza, dziedzińce) Tak postała hybryda - rzeźba dekoracyjne o tematyce mitologicznej.

7. Typy przedstawień - rzeźba mitologiczna (głównie kopie greckich dzieł), portret fizjonomiczny, relief historyczny. Te dwa ostatnie również były zapożyczeniami ze sztuki greckiej. Rozkwit ich przypada jednak na okres rzymski.

8. Rzymska płaskorzeźba historyczna - pocz. - II i I w. p.n.e.

• Reliefy historyczne z reguły wystawione na widok publiczny, zdobiące monumentalne budowle lub pomniki, powstawały oczywiście na określone zamów

• Utrwalenie rzeczywistego wydarzenia w sposób możliwie jasny dla współczesnych i potomnych. Artysta dokładnie przedstawiała realia (ubiór, broń, przybory kultowe). Scena musiała być wyraźnie osadzona w czasie i przestrzeni (tło - elementy pejzażu). Postacie przedstawione realistycznie, bez idealizacji. Tematem były wydarzenia ważne dla całej społeczności, a ich wagę podkreślały postacie bogów umieszczonych na honorowych miejscach.

• Do najstarszych ( z ok. 97 r. p.n.e. ) należy fryz z potrójną ofiarą z byka, owcy i świni zdobiący jeden z boków na polu marsowym. Sz.Ś.2, s.229 Składa ją kapłan Marsowi, który stoi obok ołtarza i przygląda się uroczystości. Wys. 152 cm

• W okresie cesarstwa sztuka wprzęgnięta została w aparat propagandy dynastycznej.

• Pierwszy cesarz rzymski - August (adoptowany syn Juliusza Cezara) i założyciel dynastii Juliuszów podkreślał boskie pochodzenie swego rodu (potomek herosa Anchizesa i Wenus oraz Eneasza (przywiódł ocalałych Trojańczyków do Italii, protoplasta Remusa i Romulusa); zaprzestanie wojen i dobrobyt gospodarczy osiągnięty za jego rządów.

OŁTARZ POKOJU - Sz.Ś.2, 230,221,232 W 13 r. p.n.e. August ślubował wzniesienie Ołtarza Pokoju na Polu Marsowym w Rzymie. Został on ukończony i konsekrowany 4 lata później. Właściwy ołtarz otoczony jest marmurowym ogrodzeniem na planie prostokąta o wymiarach około 11,6x10,6 m pokrytym płaskorzeźbami ornamentalnymi, mitologicznymi i historycznymi zaprogramowanymi zgodnie z głównymi wytycznymi polityki pierwszego cesarza.

Reliefy historyczne ołtarza przedstawiają procesję z okazji konsekracji ołtarza. Bierze w niej udział August i jego rodzina. Jest to wyraz propagandy dynastycznej. Motywami reliefu ornamentalnego są wici akantu i winorośli. Z zachowanych fragmentów udało się w 1939 r. zrekonstruować ołtarz, który stoi w Rzymie, opodal mauzoleum Augusta. Wys. fryzu 155 cm

W jednej z płaskorzeźb ołtarza przedstawiona jest personifikacja Matki Ziemi wśród żywiołów powietrza (na lewo) i wody (na prawo) jest symbolem pożytków jakie przynosi pokój.

Sceny figuralne przypominają mity o Eneaszu i Romulusie - aluzja do boskich przodków Augusta.

Portret rzymski: portret statuaryczny (posąg w todze lub w zbroi z portretową głową), popiersie (ulegazmianom od zaokrąglonego wycinka pod szyją do półfigury)

Portret statuaryczny - znany przed Rzymianami. III-II w. p.n.e. wykonywano wyłącznie z brązu i ustawiano na miejskich placach (np. Forum Romanum) W I w. p.n.e. pojawiły się posągi kamienne o charakterze prywatnym (stawiane najczęściej w grobach). Często do kopii greckich posągów dołączano głowy portretowe zleceniodawców. Np. do kopii greckiego posągu Hermesa mówcy dołączono głowę osoby z rodu Juliuszów (SZ.Ś. 2, s.237)

Popiersie portretowe - bez jednoznacznych analogii. Podobieństwo wykazują greckie hermy i etruskie terakotowe głowy wotywne. Geneza prawdopodobnie tkwi w obyczajowości Rzymian -zwyczaj zdejmowania maski woskowej z twarzy zmarłego, z biegiem czasu kopiowane w kamieniu.

• RZYMIANIN W TODZE / STATUA BARBERINI - (40-3- r. p.n.e. ) trzyma dwa popiersia wykazując swoje zacne pochodzenie. SZ.Ś. 2, s.234

PORTRET NAGROBNY PARY MAŁŻEŃSKIEJ- SZ.Ś. 2, s.235 -typ przedstawienia bardzo popularny wśród wyzwoleńców. Są to półfigury werystycznie opracowane - szczególnie portrety mężczyzn.

WERYZM - (łac. vero - prawdziwie) 1. skrajna forma realizmu, w której artysta reprodukuje naturę z całkowitą dokładnością, odrzucając wszelkie możliwości interpretacji czy wyobraźni. Termin stosowany m.in. do wielu rzeźbiarskich portretów rzymskich, do malarstwa zw. trompe l'oeil, do sposoby wykonania niektórych obrazów surrealistycznych, tych mianowicie, w których chodzi o wywołanie poczucia realności zwidów sennych i halucynacji a także w odniesieniu do hiperrealizmu. 2. Postawa zdecydowanej prawdomówności.

PORTRET IDEALIZOWANY - cesarza i jego rodziny, portrety filozofów, dostojników. Od Klaudiusza, który był bardzo schorowanym cesarzem, przestał obowiązywać bezwzględny nakaz ukazywania idealizowanego wizerunku cesarskiego. Odtąd powstawały portrety władcy w dwóch konwencjach: weryzmu i idealizacji. Tylko kobiety mają prawie zawsze regularne rysy i piękne fryzury

Monety - ze względu na szybkość rozprzestrzeniania się wizerunku władcy lub jego żony zawartego na awersie monety stanowiły czynnik kulturotwórczy - rozpowszechniały modę, fryzury. Podobnie wizerunki władców na obrazach i mozaikach stanowiły wzór do naśladowania najnowszych trendów w modzie. Minusem tego środka przekazu była jego powolność.

Ceramika i toreutyka - wspólny repertuar form - gł. sceny mitolog. i hist.

Terminy:

Toreutyka

Gliptyka (gemmy pieczętne)

Kamee - dekoracja wypukła

Gemmy - dekoracja wklęsła

• OKRES ŚREDNIEGO CESARSTWA, OD FLAWIUSZÓW DO UPADKU SEWERÓW

1. dekoracja rzeźbiarska łuków tryumfalnych.

• Łuk Tytusa - wystawiony pośmiertnie przez Domicjana upamiętnia zwycięstwo w wojnie żydowskiej ukoronowane zdobyciem Jerozolimy i zburzeniem świątyni w 71 r. Tryumf ten został upamiętniony na dwóch płaskorzeźbach - Tytus wieńczony przez Wiktorię na kwadrydze oraz najcenniejsze trofea wojenne (siedmioramienny złoty świecznik i długie srebrne trąbki --przybory kultowe używane w świątyni jerozolimskiej) SzŚ.2.s.262-3

• Łuk Trajana w Benewencie - na cześć wybudowania drogi łączącej miasto z portem. Architektonicznie jest wierna kopia Łuku Trajana, ale dekorację ma zupełnie odmienną. Dekoracja umiejscowiona jest nie tylko w bramie (jak w Łuku Tytusa) lecz także w obu fasadach i składa się z reliefów ukazujących Wiktorie składające ofiarę z byków oraz wydarzenia historyczne. Od strony drogi przedstawiono sceny z życia cesarza związane z prowincjami, na przykład hołdowanie Dacji, a od strony miasta, jego związki ze stolicą, choćby wkroczenie do Rzymu w celu objęcia władzy. Na attyce, w dwóch metopach wyobrażono symboliczne uzyskanie przez cesarza najwyższej władzy z rąk Jowisza, który wyciąga do niego swoje berło. SzŚ.2.s.265

• Z nie zachowanego łuku Hadriana pochodzi osiem medalionów wmurowanych w Łuk Konstantyna. Hadrian jest przedstawiony czterokrotnie przy składaniu ofiary różnym bóstwom i tyleż samo - na łowach na grubego zwierza, Sceny te symbolizują dwie ważne cechy - pobożność i dzielność. SzŚ.2.s. 271

• Drugi Łuk Hadriana został rozebrany w XVII w. zachowały się z niego płaskorzeźba z wyobrażeniem apoteozy żony Hadriana, cesarzowej Sabiny unoszonej w zaświaty przez skrzydlatą personifikację Wieczności. SzŚ.2.s.272

• Nie zachowany łuk Marka Aureliusza - ocalały płaskorzeźby wmurowane w Łuk Konstantyna - sceny przedstawiają cesarza w zwycięskiej kampanii naddunajskiej SzŚ.2.s. 276 - złożenie hołdu cesarzowi przez przegranych (z lewej), cesarz nadaje władzę wasalną (z lewej)

2. Dekoracja kolumn

• Kolumna Trajana - pokryta jest reliefami historycznymi dotyczącymi wojny z Dakami SzŚ.2.s. 266-7w stylu kontynuacyjnej narracji. Właściwy cel takiej kompozycji polegał na wyeksponowaniu głównego bohatera, którego postać powtarzała się zależnie od długości fryzu, kilka lub kilkadziesiąt razy.

• Kolumna wystawiona ku czci Marka Antoniusza Piusa i Faustyny przez jego zięcia i następcę. Zdobiona tylko baza. Scena przedstawiająca apoteozę zmarłych - unosi ich skrzydlaty Ajon - bóg wiecznego czasu. W scenie obecna jest też bogini Roma. SzŚ.2.s.273

• Kolumna Marka Aureliusza - wystawiona przez senat i lud rzymski i ukończona po śmierci władcy. Była ona zwieńczona posągiem władcy, a opasująca ją reliefowa wstęga zawiera kronikę wojen z Markomanami i Kwadami . Zastosowano odmienną technikę niż łuku Trajana - relief jest wyższy, kamień głęboko cięty za pomocą świdra, brak pejzażu. Figury są spiętrzone co ma wyobrażać ustawienie ich na bliższym lub dalszym planie. Obie sceny ukazują uprowadzonych w niewolę. SzŚ.2.s.274,275

3. Brama Srebrników SzŚ.2.s.277 - wpływ orientu w bogactwie dekoracji ornamentalnej- z Syrii

4. Portret -

• Portrety wczesnoflawijskie (Wespazjana i Tytusa)_ - zbliżone do prywatnych, pozbawione idealizacji.

• Domicjan przedstawiał siebie jako władcę i boga - stąd jego portrety są idealizowane. Idealizowane są też portrety córki Tytusa a żony Domicjana z charakterystycznym spiętrzeniem loków zwanych przez archeologów gniazdem pszczół. Przykład takiej fryzury - SzŚ.2.s.278 .

• Portret oficjalny - klasycyzujący (do poł. II w. )

• Trajan jako zwycięski wódz w wielu wojnach przedstawiał się chętnie w zbroi i płaszczu cesarskim.

• Za Hadriana słynącego ze swoich filozoficznych upodobań, w portrecie władcy dominował wzór cesarza-myśliciela.

• Portrety Marka Aureliusza, który z zamiłowania był filozofem, a z konieczności wodzem - studium psychologiczne w portrecie konnym SzŚ.2.s.280, chętnie naśladowany wzór w czasach nowożytnych - np. pomnik ks. Józefa Poniatowskiego dłuta Thornvaldsena.

• Septymiusz Sewer - który na podstawie prawdopodobnie fikcyjnej adopcji przez umierającego Marka Aureliusza przejął władzę portretował się upodabniając rysy do poprzedniego cesarza.Jego syn - Karakala - okrutnik i gwałtownik przedstawiał się już realistyczne, z groźnym, gniewnym grymasem. Następują zmiany formalne - odchodzi się od modelunku plastycznego na rzecz linearnego, niegdyś precyzyjnie świdrowane loki stają się bezkształtną masą, długą brodę zastąpił krótki zarostw spłaszczonym reliefie. SzŚ.2.s.281

• Za czasów Antoninów i Sewerów znaczenia nabrała teologia imperialna. - coraz częściej cesarze deifikowali siebie za życia stosowano także przeróżne atrybuty - np. Kommodus z atrybutami Herkulesa

• Megalomania - nieznana Rzymianka jako królowa Omfale, która często zabierała Herkulesowi jego atrybuty SzŚ.2.s.282

5. Rzeźba sepulkralna

• Tradycyjnie palono zwłoki, a szczątki chowano w urnach.

• Od II w. popularne było chowanie zwłok w sarkofagach. Rzymskie sarkofagi miały bogato zdobioną przednią ścianę i pokrywę, boki bardzo skromnie. Tematyka - sceny mitologiczne o dużym ładunku dramatycznym, lub sceny zwycięstwa nad śmiercią, odrodzenia i heroizacji jakiej doznali bohaterowie mitów.

Bizancjum

Rozszerzyć o funkcję i formę ikony

Religia prawosławna i sztuka prawosławia

1. daty:

324 r - zakłada nową stolice w miejscu dawnej greckiej kolonii Bizancjum - Konstantynopol.

330 r. - poświęcenie miasta.

395 r. - po śmierci Teodozjusza następuje formalne usankcjonowanie podziału cesarstwa na Zachodnie (z siedzibą w Rzymie, potem w Mediolanie a następnie w Rawennie) i Wschodnie (ze stolicą w Konstantynopolu).

410,455 r. - najazdy Germanów

476 r. - upadek cesarstwa zachodniego (Odoaker odesłał do Konstantynopola insygnia władzy)

2. Zasięg terytorialny sztuki bizantyńskiej:

Grecja, pozostałe kraje Półw. Bałkańskiego (Bułgaria, Macedonia, Serbia), na wsch. sięga a po Armenię, Gruzję, na zach. - enklawy na Płw. Apenińskim w dwóch centrach : na terenie egzarchatu raweńskiego i na Sycylii. Na północy ogarnia Ruś.

3. Dzieje sztuki bizantyńskiej dzielimy na cztery okresy:

1. rozkwit za panowania Justyniana (527-565)

2. ikonoklazm czyli obrazoburstwo (726-842)

3. renesans macedoński za Komnenów i Angelosów (867-1204), któremu kres kładzie zdobycie Konstantynopola przez Krzyżowców.

4. Renesans Paleologów po odzyskaniu Konstantynopola w 1261 aż do jego zdobyciu przez Turków w 1453 r.

5. Sztuka prawosławna - Ruś i Bałkany

4. Cechy: dążenie do wyrażenia idei Boga, monumentalizm, harmonia, konserwatyzm, istnienie nurtu arealistycznego - wizyjny ekspresjonizm, mistycyzm, obok fal nawrotów ku naturalizmowi antyku.

Architektura:

1. Pocz. - występuje bazylika stropowa (k. S. Apollinare in Classe w Rawennie 534-545 oraz katedra Poreč (Parenzo) w Istrii (Jugosławia) z lat 532-543)

2. Bazylika kopułowa - typ zasadniczy.

K. Hagia Sophia - Mądrości Bożej w Konstantynopolu Sz.Ś.3,s.70,75-78

1. wzniesiony z fundacji Justyniana w latach 523-537 przez dwóch architektów z Azji
   Mniejszej - Antemiosa z Tralles i Izydora z Miletu.

2. Koncepcja świątyni łączy w sobie cechy bazyliki podłużnej i budowli centralnej: właściwy kościół poprzedza atrium i podwójny narteks. Prostokątne wnętrze podzielone jest na trzy nawy, z których środkowa, zakończona absydą, nakryta jest w centrum olbrzymią kopułą na kwadracie, wspartą na czterech filarach, którą na osi wzdłużnej jednocześnie podtrzymują dwie niższe półkopuły, każda z nich wsparta jest z kolei na dwóch eksedrach - półkolistych, wewnętrznych niszach. Nad nawami bocznymi znajdują się empory - piętrowe galerie otwierające się poprzez kolumnadę do wnętrza nawy głównej.

3. Prócz niedoścignionej konstrukcji przestrzennej, ważnym czynnikiem kształtującym wnętrze kościoła było rozproszone światło wpadające przez rytmicznie zgrupowane okna oraz kolorystyka wystroju, na którą składały się nie tylko cięte w porfirze kolumny, białe i zielone marmurowe wykładziny ścian, ornamentalna, ażurowo-światłocieniowa rzeźba kapiteli i balustrad, marmurowe mozaiki kopuł i innych sklepień, ale także zamykający sanktuarium złoty ikonostas wysadzany emalią i drogimi kamieniami oraz srebrna ambona i srebrne cyborium nad ołtarzem.

4. Po zdobyciu Konstantynopola przez Turków w 1453 r. kościół ten zamieniony został na meczet i w związku z tym dobudowano w narożach cztery minarety. W 1934 przekształcony został w muzeum.

Etapy pośrednie tłumaczące wystąpienie konstrukcjo tak dojrzałej jak Hagia Sophia:

k. św. ireny w Konstantynopolu, Sz.Ś.3,s.80 rozp.532, trójnawowa bazylika na planie podłużnym z dwiema nierównymi kopułami nad bardzo szeroką nawą główną

k. św. Sergiusza i bachusa w Konstantynopolu Sz.Ś.3,s.81 wzniesiony w latach 526-537 , na rzucie kwadratu z wpisanym weń oktogonem z eksedrami. Kościół ten stanowi również punkt wyjściowy dla słynnego ośmiobocznego kościoła San Vitale w Rawennie z lat 536-547, który z kolei posłużył jako wzór dla kaplicy pałacowej Karola Wielkiego w Akwizgranie.

Typ na planie krzyża greckiego z pięcioma kopułami, z których środkowa jest najwyższa i wspiera się na czterech masywnych filarach. K. ŚŚ. Apostołów w konstantynopolu Sz.Ś.3,s.82 (536-546) - obecnie nie istnieje, oraz k. św. Marka w Wenecji (1063-1071)

Typ kościoła na planie krzyża greckiego wpisanego w kwadrat (typ krzyżowo-kopułowy na kwadracie) Sz.Ś.3,s.103 z trzema sprzężonymi apsydami od wschodu, w którym kopuła centralna, wyższa opiera się na czterech filarach, zaś kopuły boczne, niższe rozmieszczone są w czterech narożach kwadratu.

Nieistniejący kościół Pałacowy w Konstantynopolu (zwany Nea) z 881 r. Typ ten panuje odtąd w architekturze bizantyjskiej aż do końca jej istnienia

kościół Hagia Sophia w Salonikach Sz.Ś.3,s.103

• Malarstwo

1. związane z dekoracją świątyń: mozaiki i freski. Program ikonograficzny ustalił się w VI w. W kopule umieszczony był wizerunek Chrystusa jako Pantokratora, w trójkątach sferycznych podtrzymujących kopułę - ewangeliści, w apsydzie - postać Marii pośredniczki między ludźmi a Bogiem, w wyższych partiach ścian bocznych - cykle z życia Chrystusa, a w niższych z życia świętych, wreszcie na ścianie zachodniej - Sąd Ostateczny.

2. Mozaiki. W antyku - najczęściej dekoracja podłogowa, a ścienna na małą skalę (w Pompejach). W sztuce wczesnochrześcijańskiej - dekoracja ścian. Wiek VI przyniósł prawdziwy jej rozkwit. Nigdy przedtem i nigdy potem nie osiągnięto już takiego poziomu artystycznego w tej dziedzinie.

A. Najświetniejsze jej przykłady znajdują się w Rawennie.

• Kościół san Apollinare nuovo - procesja męczenników i męczenniczek umieszczona po 526 r. na ścianach nawy głównej (ku sanktuarium, po rajskiej kwietnej łące, między owocującymi palmami, zdążają dwa szeregi świętych trzymając korony w dłoniach.

Sz.Ś.3,s.30,31, Sz.Ś.3,s.84,86,87

• Kościół San Apollinare in Classe - (532-536) - mozaiki na sklepieniu apsydy kroczą wśród idyllicznego pejzażu owce, które symbolizują wiernych oddanych w opiekę patronowi Sz.Ś.3,s.88. Niżej na ścianach absydy umieszczone są wizerunki biskupów Rawenny - następców Apolinarego: wśród nich jest św. Ursus Sz.Ś.3,s.89 a z lewej u podstawy łuku tęczowego Archanioł Michał Sz.Ś.3,s.89

- K. San vitale (536-547) Sz.Ś.3,s.90 - mozaiki pokrywają całe wnętrze prezbiterium Sz.Ś.3,s.91-93. Najsłynniejsze sceny to: Justynian i jego żona Teodora wraz z procesjami niosą dary Chrystusowi. Głowy ich ujęte są portretowo, a stroje są bardzo bogate.

1. po ikonoklazmie - renesans macedoński. Okres ten zaowocował trzema zespołami mozaik:

• Hagia sophia w Konstantynopolu - dojrzały styl bizant. Sz.Ś.3,s.110-111

• w Dafni koło Aten i w Nea moni na Chios - mozaiki greckie z XI w. Sz.Ś.3,s.108,109

• w WENECJI i TORCELLO oraz na Sycylii w Cefalu i Palermo - włoskie mozaiki wykonane przez Greków z 1 poł. XII w.

3. Freski. Najstarszy zachowany przykład - freski w Castelseprio koło Mediolanu (Włochy) - VII-X w.

Kościół Zbawiciela w Chora (obecnie w Konstantynopolu)- freski z 1 ćw. XIV w. Sz.Ś.3,s.114-15

kościoły w Mistrze (płw. Peloponez): Kościół Marii opiekunki - Boże Narodzenie (3 ćw. XIV w.) Sz.Ś.3,s.116, Kościół Marii królowej Świata - Wskrzeszenie Łazarza (1428) Sz.Ś.3,s.1178

4. Obrazy sztalugowe - ikony w cerkwiach zgrupowane w ikonostasie. Malarstwo hermetyczne ze względu na teologiczne podstawy - ikony się pisze a nie maluje, gdyż ikona jest traktatem teologicznym i wyznaniem wiary.

5. Malarstwo książkowe, czyli miniaturowe.

• rzeźba

1. rzeźba związana z architekturą ogranicza się do dekoracji kapiteli, podłuczy archiwolt oraz balustrad i przegród chórowych,

2. Rzeźba pełna praktycznie nie istnieje. Najbujniej rozwija się niefiguratywna płaskorzeźba ornamentalna. - mistrzowska technika często posługująca się ażurem, dającym efekty kolorystyczno - światłocieniowe: jasny ornament na ciemnym, wybranym tle. Podstawowym motywem ornamentalnym jest wić akantu pokrywającym powierzchnie jak plecionka.

3. Najczęściej używany typ kapitelu to kapitel koszowy (o przekroju trapezu) z impostem czyli gzymsem wieńczącym.

4. W dekorację roślinną często wplecione są motywy zwierząt lub ptaków (pawie, orły, lwy, jelenia) umieszczone symetrycznie po obu stronach wici (tzw. drzewa życia) lub krzyża. Jest to bardzo stary motyw orientalny, któremu Bizancjum przydaje nowe chrześcijańskie znaczenie

5. Rzeźba figuralna ogranicza się do drobnej plastyki, przede wszystkim płaskorzeźbionych w kości słoniowej dyptyków, szkatułek bądź płytek wchodzących w skład większej całości, jak tron arcybiskupa Maksymiliana w Rawennie z lat 545-556.

Dyptyki konsularne: Dyptyk Magnusa z 518 r. o hieratyczno-ornamentalnym z zarazem ornamentalnym stylu (prawdopodobnie Sz.Ś.3,s.95) - sc. Gdy konsul daje znak do rozpoczęcia igrzysk

Dyptyk Barberinich - Justynian (lub cesarz Anastazjusz) wbija włócznię w ziemię Sz.Ś.3,s.94

Dyptyk ceremonialno - dworski: Dyptyk cesarzowej Ariadny z konstantynopola z pocz. VI w. Sz.Ś.3,s.96

Dyptyk religijny: Św. Michała Archanioła z lat 519-527

Dyptyki będące wyraźnym naśladownictwem tematyki antycznej i antycznego naturalizmu (dyptyk Poety i MUzy z ok. poł. VI w.

6. Po ikonoklazmie popularne stają się tryptyki, a ulubionym tematem Chrystus na majestacie w otoczeniu Marii z Dzieciątkiem

terminy:

Anastasis

Deesis

Pantokrator

Kosmokrator

eksedry

empory

sztuka przedromańska i romańska

1. Sztuka wczesnośredniowieczna (VI i VIII w.)

1. wędrówka ludów i kształtowanie się zalążków średniowiecznych narodów z migrujących plemion germańskich. Sz.Ś.3,s.249

• Goci (lud skandynawski): gałąź wschodnia - Ostrogoci, zachodnia - Wizygoci.

• W Galii - Frankowie i Burgundowie

• Hunowie - turecki lud koczowniczy, który przybył z Azji. W 375 r. zaatakowali Ostrogotów wywołując kolejne migracje, również Wizygotów.

• W V w. Wizygoci doszli do Hiszpanii, a Ostrogoci osiedlili się na terenie dzisiejszych Węgier. Pod koniec V w. Ostrogoci oblegali Konstantynopol, a następnie skierowali się do Italii. Tam ostrogocki król Teodoryk wkroczył do Rawenny i zabił podstępnie Odoakra - władcę germańskiego. Teodoryk, chociaż formalnie zależny od Cesarstwa Wschodniego, władał niepodzielnie Italią. Państwo Wizygotów zostało podbite przez muzułmanów w VIII w. Państwo Ostrogotów podbił pod koniec VIII w. Karol Wielki.

2. sztuka tych koczujących „barbarzyńców” stanowiła całkowite przeciwieństwo zarówno antropomorficznej kultury antycznej, jak i silnie z nią jeszcze związanej w pierwszych wiekach chrześcijaństwa sztuki wczesnochrześcijańskiej. Państwa „barbarzyńców”: Longobardowie - w Italii (568-774), Wizygoci - Hiszpania (507-711) i Merowingowie - Francja (486-639).

3. Sztuka wykazuje dużą spójność.

• Dominują drobne przedmioty z brązu, żelaza i złota, często wysadzanych drogimi kamieniami lub pastą szklaną, w ozdobieniu których główna rola przypada ornamentyce abstrakcyjnej, geometrycznej i płaskiej, niekiedy wzbogaconej motywami zoomorficznymi. Najczęściej powtarzają się plecionki taśmowe i zoomorficzne a głównymi dziełami są różnego rodzaju klejnoty, np., korony wizygockiego króla Receswintha (VII w.). zapinki lub brosze (tzw. fibule). Sz.Ś.3,s.246-249 fibule : w kształcie ptaka (orła, kruka), lub kwadratowe z klamrą. Zdobione rytem lub tzw. techniką komórkową bogato inkrustowane (wysadzane drogimi kamieniami). Skarbiec Teodelindy w katedrze w Monza - longobardzka królowa (VI/VII w.) - wpływy bizantyńskie, ale przeważa wykonawstwo włoskie. Np. Krzyż jej męża - Agilulfa i korona Teodelindy Sz.Ś.3,s.253 , słynna żelazna korona Longobardów, którą następnie został koronowany Karol Wielki - złotą zewnętrzną część zdobi ornament z pereł i drogich kamieni. plastyka wizygocka: Korona króla Recceswinta - wotywna korona wizygockiego władcy Sz.Ś.3,s.258, Krzyż Anielski - (808 r.) i Krzyż Zwycięstwa (908 r.) Sz.Ś.3,s.270, agatowa szkatułka (910) Sz.Ś.3,s.271

• upadek rzeźby monumentalnej i choć istnieje rzeźba w kamieniu to staje się ona dwuwymiarowa, powierzchniowa. Odtworzenie idealnego piękna natury lub Boga leży całkowicie poza sferą zainteresowań artystów. W rzeźbie powielane są za to motywy przeniesione ze zdobnictwa metalowego. Przykłady Francja - sarkofagi kamienne, Włochy (Rawenna i Cividale - basen chrzcielny Sz.Ś.3,s.254, dekoracja oratorium Sz.Ś.3,s.255 - dekoracja wnętrza bardzo bogata np. fryz z procesją św. niewiast; wysokość figur ok. 230cm) przegrody chórowe, ołtarze i kazalnice.

• Postać ludzka pojawia się rzadko, stając się zarazem symbolicznym znakiem, rysunkowym i uproszczonym schematem jak w krzyżu Mellebaudusa z Poitiers [wym.płatie] (VIII w.)

4. Architektura: mało się zachowało.

• kościoły:

najwięcej w dawnym królestwie Longobardów - S. Sabino koło Spoleto (601 r.), S. Eusebio (przed 636 r.) w Pawii, S. Giovani (sprzed 643 r.) w Valpolicello z (ok. 730 r.), oratorium (tempietto) Santa Maria della Valle w Cividale del Friuli .

W Galii - k. Sain-Jean w Poitiers (przeniesione fragmenty z budowli rzymskich, dekoracja nawiązująca do złotnictwa barbarzyńskiego)

Wizygockie - związek ze sztuką syryjską i koptyjską (chrześcijanie egipscy), stosowanie łuku podkowiastego Sz.Ś.3,s.261. Dekoracja - kamienne reliefy plecionki; k. San Juan Bautista w Baños de Cerrato Sz.Ś.3,s.260-261- fund. króla Recceswinta (VII w.)- trójnawowa bazylika z przedsionkiem. K. San Pedro de la Navale koło Zamory (kon. VII w.) Sz.Ś.3,s.261-262 , k. Santa Comba de Bande (2 poł. VII w.) Sz.Ś.3,s.261

Po inwazji muzułmańskiej architektura wizygocka rozwijała się w Asturii (pn-zach cz. płw. Iberyjskiego), której stolicą było Oviedo a potem León): Santa Maria de Naranco Sz.Ś.3,s.266-267 - pierwotnie miał funkcję świecką (dwie kondygnacje, schody prowadzące do wnętrz, sala audiencyjna, łaźnia., k. San Miguel de Lillo - królewska kaplica letniej rezydencji. Sz.Ś.3,s.268, klasztor San Miguel de Wscalada - przykład sztuki mozarabskiej (połączenie sztuki chrześcijańskiej z muzułmańską na terenach Hiszpanii) Sz.Ś.3,s.272-273

• budowle Teodoryka w Rawennie: mauzoleum Sz.Ś.3,s.251 - Dwie tezy na przyczynę użycia monolitu zamiast kopuły: 1. Król pragnął być pochowany w mauzoleum takim jak August, gdzie wzniesiono gigantyczną kopułę. Niestety budowniczowie Teodoryka nie potrafili tego uczynić. Nadali więc olbrzymiemu głazowi formę lekko wybrzuszoną i posłużył jako wieko (średnica 11 m) zamykające budowlę. 2. Król pragnął być pochowany podobnie jak jego przodkowie (dolmeny o gigantycznych głazach ułożonych poziomo na szczycie) i mimo obecności rzymskich architektów i budowniczych ( o ich obecności świadczy precyzyjna obróbka kamienia). Pałac - zachował się tylko fragment fasady. Jest przedstawiony na mozaice w k. S. Apolinare Nuovo. (patrz sztuka wczesnochrześcijańska i bizantyńska)

• Częściowo zapowiadają arch. romańską: we wnętrzu zarówno zmienny system podpór w rytmie kolumna-filar, występowanie krypty we wschodniej części budowli, na zewnątrz - dekoracyjny fryz arkadkowy w absydzie. Stosowanie krypt, mających pomieścić relikwie męczenników, staje się zresztą obyczajem dość powszechnym w tej epoce. Krypta merowińska w Jouarre z VII w.

5. Mozarabskie malarstwo miniaturowe: cechy: sceny umieszczone na jaskrawych pasach, zestawienia kolorystyczne nie spotykane gdzie indziej (np. czerwień z zielenią)

• ilustracje do Komentarza do Apokalipsy mnicha Beatusa z Liébany (VIII w.)

• Miniatury Magiusa (962 r.) Sz.Ś.3,s.274

• Komentarz mnicha Oveco Sz.Ś.3,s.275

6. Iryjskie malarstwo miniaturowe - szczytowe osiągnięcia.

• rys historyczny: V-VI w. Wyspy Brytyjskie opanowane zostały przez germańskie plemiona Anglów, Saksonów i Jutów, których królestwa zorganizowane w VII w. upadają w IX w. po najeździe Wikingów. Ludność miejscowa - zromanizowani Brytowie uciekli do Walii i dzisiejszej Bretanii, na wyspach utrzymała się tylko w Irlandii i Szkocji.

• Kościół irlandzki powstał w IV/V w. i rozwijał się samodzielnie w izolacji od kościoła na kontynencie. Głównie klasztory.

• Mnisi przepisywali Pismo Święte a do dekoracji ksiąg stosowali stare celtyckie wzory, przeniesione z hełmów, tarcz, zbroi i mieczy. Są to linearnie i płasko traktowane, pulsujące wspaniałym i żywym kolorytem spirale, zoomorficzne i taśmowe plecionki, rybie pęcherze pokrywające dywanowo całe stronice. Przykłady: Ewangeliarze z Durrow (VII w.) Sz.Ś.3,s.278,280 i Kels (VIII w.) Sz.Ś.3,s.282 Klasztory irlandzkie zorganizowały swoje misje na terenach Niemiec (Echternach) i Szwajcarii (St. Gallen). Zachowały się do dziś Ewangeliarze z Echternach (ok. 690 r.) i St. Gallen (z VIII w.) - zdobione z niesłychanym przepychem, otwierające poszczególne księgi Pisma Św. duże litery (tzw. inicjały), a dekoracja inicjałowa stanie się jednym z podstawowych motywów średniowiecznego malarstwa książkowego.

2. sztuka karolińska - nazwa pochodzi od okresu w którym rządził Karol Wielki (zm. w 814 r.)

1. rys historyczny: zrealizowana przez Karola Wielkiego w Europie Zach. i Środkowej idei Renovatio Imperii Romani. Centralistyczna włada świadome nawiązanie do wzorów cesarstwa, podjęte z inicjatywy Karola próby przyswojenia dorobku antycznego zarówno w zakresie literatury, jak i nauki stworzyły na gruncie europejski, po raz pierwszy od czasów upadku cesarstwa rzymskiego sprzyjający klimat dla sztuk plastycznych. Olbrzymie państwo Karola Wielkiego rozpadło się w 843 r. na trzy państwa. Trzej wnukowie Karola obejmują władzę: Lotar - Italia, Karol Łysy - Francja, Ludwik - Niemcy. Od tego czasu sztuka na terenach tych krajów rozwijać się będzie odrębnie.

2. Architektura

• plan centralny: kaplica pałacowa Karola Wielkiego w Akwizgranie / Aachen (790-806) Sz.Ś.3,s.292 wzorowany na k. S.Vitale w Rawennie. Architekt Odo z Metzu. 8-bok z centralnie umieszczoną kopułą, która w odróżnieniu od bizantyjskiej świątyni San Vitale została zbudowana nie z lekkich materiałów ceramicznych, lecz z kamienia i dlatego musi się wspierać na znacznie potężniejszych filarach. Pomiędzy nimi stoją w wyższych kondygnacjach kolumny przywiezione w większości z Rawenny. Sklepienia pokrywały mozaiki - prawdopodobnie wykonane przez artystów z Bizancjum. Budowla dwukondygnacyjna. Przyziemie służyło funkcjom liturgicznym, a w emporach zasiadał władca wraz ze swoją świtą.

Inne warianty planu centralnego - krzyżowy kościół w Germigny-de-Pres (806) (oratorium), fundacji bpa Orleanu Teodulfa (Wizygota stąd podkowiaste łuki w oratorium) Sz.Ś.3,s.294-295 oraz kolista rotunda Św. Michała w Fuldzie (822 r.)

• plan bazylikowy - ważny dla dalszego rozwoju architektury sakralnej , polega na wzbogaceniu tradycyjnego planu bazyliki starochrześcijańskiej (rzut dwuchórowy i masyw zachodni znajdą szerokie zastosowanie w architekturze romańskiej Niemiec, Niderlandów a także Polski):

• niezachowany k. Św. Richariusza zw. Centula w pł-zach. Francji koło Abbeville (kon. VIIIw.) - plan krzyża, posiadał aż dwie nawy poprzeczne (a właściwie prócz transeptu w części wschodniej miał masyw zachodni, który niczym drugi transept przecinał bryłę budowli). Transept i masyw zachodni (westwerk) był pośrodku zwieńczony cylindrycznymi wieżami, o bokach zaś przylegały do ich ramion okrągłe wieżyczki schodowe.

• założenia dwuchórowe - k. bazylikowy z dwiema dużymi absydami na osi nawy głównej, jedną od wschodu, a drugą od zachodu - k. Benedyktynów w St. Gallen (820 r.), k. benedyktynów w Fuldzie (719-819) Sz.Ś.3,s.296 druga - zachodnia absyda kryła kryptę, w której znajdowały się proch św. Bonifacego. W XVII w. został rozebrany i zastąpiony budowlą barokową.

• z westwerkiem - tj. silnie rozbudowaną partią wejściową kościoła od zachodu, złożona z krótkiej nawy poprzecznej z dwiema wieżyczkami po bokach, mieszcząca w centrum na parterze lożę dla władcy, zwieńczona na zewnątrz wysoką wieżą na kwadracie. - zachodnia część późnokarolińskiego kościoła w Corwey nad Wezerą (873-885) Sz.Ś.3,s.296

- Komaskowie - kamieniarze z nad jeż. Como w Pn Włoszech, założyciele architektonicznej szkoły lombardzkiej. Wyróżniali się umiejętnościami- budowali sklepienia krzyżowe, łuki - wsparte na wiązkowych filarach, kopuły, wieże. Dekoracja skupiała się na kapitelach i portalach. Z zewnątrz budowle ozdabiali lizenami podtrzymującymi fryzy arkadkowe umieszczone pod gzymsem wieńczącym.

3. Rzeźba - nie zachowała się żadna rzeźba monumentalna. Zachowała się mała, brązowa statuetka uznawana za wizerunek Karola Wielkiego - podjęcie tematu pomnika konnego Sz.Ś.3,s.298

4. Plastyka - repusowane dzieła złotnicze, płytki z kości słoniowej. Najwybitniejszym złotnikiem Akwizgranu - Einhard. Przykłady: relikwiarz św. Fides Sz.Ś.3,s.298 , złoty ołtarz z Mediolanu ( z k. Sant'Ambrogio) Sz.Ś.3,s. 299, dyptuk z kości słoniowej z k. św. Marcina w Genoels-Elderen koło Tongeren - Chrystus depcze lwa, smoka, bazyliszka i żmiję Sz.Ś.3,s.300, oprawa Evangelium longum (ok. 900) z kl. Sant Gallen - sceny z życia św. Galla (pomagał mu w budowie pustelni niedźwiedź), relikwiarz na ząb św. Jana Chrzciciela z katedry w Monza - typ bursowy czyli płaska skrzyneczka, przypominająca sakiewkę. Sz.Ś.3,s.308

5. Malarstwo - przetrwało tylko książkowe, freski uległy zniszczeniu. Karol Wielki zorganizował szkołę pałacową, kierowaną przez najwybitniejszych ówczesnych myślicieli, następuje rozkwit piśmiennictwa i wzmożonej produkcji bogato iluminowanych ksiąg.

• Podstawowym motywem staje się światłocieniowo modelowana postać ludzka o poprawnych proporcjach, przestawiona w ruch i w akcji. Zanikają taśmowe plecionki i cały linearno-abstrakcyjny ornament. Nawiązanie do malarstwa późnoantycznego i wczesnochrześcijańskiego.

• Głównym motywem stają się całostronicowe postacie Ewangelistóukazanych w pozie antycznych pisarzy.

• Główne ośrodki: Akwizgran, Reims, Tours, St. Amand, St. Gallen, Reichenau.

• Przykłady : Ewangelliarze Karola Wielkiego z pocz IX w.(Ewangeliarz Godeskalka Sz.Ś.3,s.302, Ewangeliarz Koronacyjny w Wiedniu, Ewangeliarz z Brukseli), Ewangeliarz z opactwa św. w Lorsch Sz.Ś.3,s.303, Reims - Ewangeliarz arcybiskupa Reims Ebona (820), Psałterze Utrechtski. Biblia Karola Łysego Sz.Ś.3,s.304, Ewangeliarz Lotara Sz.Ś.3,s.305,

3. Sztuka ottońska - W Niemczech programową kontynuacją sztuki okresu karolińskiego , z zarazem specyficznie niemiecką odmianą wczesnej sztuki romańskiej stanie się sztuka ottońska, powstała za rządów dynastii saskiej panującej w latach 919-1024, której trzej najwybitniejsi władcy nosili kolejno imię Otton.

1. Architektura - teren: Saksonii, od Hildesheimu do prowincji Brunszwik po Magdeburg nad Łabą i Mersenburg nad Salą

• logiczna ewolucja architektury karolińskiej.

• Powszechny typ bazyliki na planie krzyża łacińskiego, z masywem zachodnim. Kościoły te nie są sklepione lecz posiadają drewniane stropy. Udoskonalenie poprzednich wzorów - np. w kościele w Gernrode (961 r.) absydy boczne umieszczone zostały po raz pierwszy na osi naw bocznych, przez co każda z naw znalazła logiczne zamknięcie półkolistą niszą mieszczącą ołtarz.

• Przykłady :

• katedra w Merseburgu (1015-1021) - nowe rozplanowanie partii wschodniej - od tej budowli datuje się regularne skrzyżowanie nawy głównej z nawą poprzeczną opartą na module kwadratu, stanowiące charakterystyczną cechę kościołów ottońskich.

• K. Św. Michała Hildesheim (1001-1033). - po raz pierwszy występuje tu zmienny system podpór w rytmie 2 kolumny - 1 filar, odtąd b. popularny w arch. romańskiej Niemiec. Znajdują się tu brązowe drzwi i kolumna Chrystusa. Broniewski,il.235,237

2. Plastyka ottońska - W kat. w Hildesheim znajdują się brązowe drzwi i kolumna Chrystusa. Drzwi brązowe z katedry w Hildesheim- ukończone w 1015 r. założone są z dwu odlanych w całości skrzydeł o pięciometrowej wysokości, z których każde ozdobione jest ośmioma figuralnymi płaskorzeźbami. Na lewym skrzydle zobrazowano historię pierwszych rodziców, na prawym - historię Chrystusa od Zwiastowania do Zmartwychwstania. Z neutralnego tła, na którym niekiedy zaznaczone są płasko traktowane elementy architektury lub schematyczna roślinność, silnie odcinają się zaskakujące żywością ruchów sylwetki postaci o prawie pełnoplastycznych głowach. Występująca w tej dynamicznej opowieści siła charakterystyki postaci oraz doskonałość techniczna odlewu.

3. malarstwo

5. Nazwa - mylni sugeruje wpływ sztuki rzymskiej. Nie jest to do końca prawdą. Powstała w XIX w. i zdradza zainteresowanie ówczesnych naukowców zagadnieniami filologicznymi (powstawanie języków neołacińskich) niż sztuki. Faktem jest jednak, że w romanizmie przetrwały formy artystyczne tradycji rzymskiej.

6. ramy czasowe: sztuka romańska XI-XII w. (różnice czasie zakończenia romanizmu: Francja (tylko rejon Paryża) - koń. Poł. XII w.; Polska, Niemcy, Czechy i Węgry - kon. 1 ćw. XIII w.)

7. feudalny ustrój społeczny

8. zasięg terytorialny - pokrywa się z granicami Cesarstwa Zachodniego, lecz też wykracza poza nie (tereny Skandynawii i Europy Śr.-Wsch.): Hiszpania Francja, Anglia, Niemcy, Niderlandy, Polska Ukraina, Czechy, Węgry, Dalmacja (cz. Jugosławii), Włochy. Enklawa poza Europą - Ziemia Święta (dzisiejszy Izrael). Bułgaria, Rumunia i Ruś - wpływ kultury bizantyńskiej.

ARCHITEKTURA:

9. Cechy charakterystyczne architektury:

1. gruby kamienny mur

2. okna i drzwi nieproporcjonalnie małe - funkcja obronna

3. popularne stają się sklepienia Sz.Ś.3,s.312 (kolebkowe, krzyżowe i klasztorne) wypierające drewniane stropy i otwartą drewnianą więźbę dachową. Jedną z przyczyn były względy przeciwpożarowe i walory akustyczne.

4. W kościołach trzynawowych z reguły nawa główna przesklepiona była kolebkowo, a nawy boczne sklepieniem krzyżowo-żebrowym. W miejscu przecięcia dwóch kolebek także stosowano sklepienie krzyżowo-żebrowe, jednak na skrzyżowaniu nawy gł. z transeptem chętnie wznoszono kopułę, czasem podwyższoną widoczną na zewnątrz w postaci wieży, niczym cyborium wznoszące się nad ołtarzem.

5. Przeważa plan bazyliki trójnawowej z transeptem. Czasami nawy boczne są przedłużane poza transept i tworzą wówczas obejście prezbiterium z wieńcem kaplic - np. w kościołach kluniackich, korzystne przy ruchu pielgrzymkowym.

6. portal - def. ze słownika terminolog.

7. nowe znaczenie słowa tympanon - płyta ciosowa płasko lub wypukło rzeźbiona przestrzeń pomiędzy łukiem a nadprożem

8. otwory okienne: biforia (bliźniacze), triforia (potrójne), quadriforia (poczwórne) - głównie w wieżach, krużgankach i galeriach. Rozety - okna koliste, podzielone promieniście laskami kamiennymi umieszczane nad wejściem do kościołów Broniewski,il.220-223

9. kolumny - luźno nawiązują do kolumn klasycznych Broniewski,il.224-228 najprostszy typ kapitelu to sześcian lekko zaokrąglony u dołu

10. bardzo rzadko stosowany jest architraw. Nad kapitelem lub u podstawy sklepienia zastępowano go gzymsem lub impostem.

11. addycyjność bryły

10. PRACA DOMOWA : wyjaśnić terminy: filar, kolumna, służka, żebro, łęk, gurty, wspornik, fryz arkadkowy, lizeny, pilastry, addycyjność, pendentywy, trompy

11. Klasztory:

1. Benedyktyni: główne opactwo w Cluny [kluni] (Burgundia) Sz.Ś.3,s.320 - bazylika 5-cionawowa, 2 transepty, kon. XI w., większość k. benedyktyńskich posiadała 3 nawy, 1 nawę poprzeczną i dość długie prezbiterium zakończone półcylindryczną absydą. Obejście i wieniec kaplic nie obowiązują.

2. cystersi - główny klasztor w Cleuroux [klerwo]. Surowa reguła zakazywała m.in. budowy wież, okrągłych absyd, dekoracji wnętrza. Rzut poziomy kościoła cysterskiego składa się z samych prostokątów lub kwadratów, a bryła nie wynosi się zbytnio nad otoczenie.

3. Część użytkowa - do ściany południowej przylega prostokątny lub kwadratowy ogród (wirydarz), otoczony krużgankiem. Po zewnętrznej stronie krużganku rozmieszczone są główne sale i izby klasztoru. Pierwszym pomieszczeniem przylegającym do prezbiterium jest zakrystia, następnym - kapitularz, tj. sala zebrań kapituły czyli starszyzny zakonu. Kapitularz łączy się często z następnym lub następnymi lokalami stanowiącymi mieszkanie opata. Porządek dalszych izb jest już dowolny. Do większych należy refektarz, sale do pracy, dormitoria (wspólne sypialnie, z czasem zastąpione osobnymi pokojami dla zakonników - celami)

12. Budownictwo świeckie - uzupełnić

13. Włochy:

1. w przewadze bazyliki niesklepione - kontynuacja bazyliki wczesnochrześcijańskiej, rzadko sklepione, nie posiadają transeptu (wyjątek 4 kościoły z Lukki). Rzadko również stosowano obejście (wyjątek k. św. Zofii w Padwie i Św. Stefana w Weronie. układy centralne - kopułowe to rzadkość. Działalność Cosmatich, czyli Komasków - (patrz szt. przedromańska) - krużganki przy San Giovani in Laterano Sz.Ś.3,s.383. Typ portalu lombardzkiego (portyk wsparty na kolumnach stojących na grzbietach lwów i wysunięty przed lico fasady) - kościół benedyktyński S. Zeno Maggiore w Weronie Sz.Ś.3,s.386, w kat. w Parmie Sz.Ś.3,s.377

2. Bazylika San Miniato we Florencji, Broniewski,il.257-259 Sz.Ś.3,s.382 XI/XII w., Trzy przęsła. Pod trzecim (prezbiterialnym)mieści się krypta, podnosząca posadzkę o prawie 3,5 m. dlatego też do prezbiterium wiodą schody z naw bocznych. Elewacja - skomponowana w kolorowych marmurach.

3. Kościół św. Ambrożego (Sant'Ambrogio) w Mediolanie Broniewski,il.260-261 Sz.Ś.3,s.375- odosobniony przykład bazyliki trójnawowej z emporami. Całkowicie sklepiona krzyżowo, nie ma transeptu

4. Katedra w Pizie - wpływ bizant. Broniewski,il.262-263 Sz.Ś.3,s.379 - (1063-1118) typ bazyliki. Część podłużna, zarówno korpusu jak i prezbiterium, jest pięcionawowa. Nawy boczne obu części dźwigają empory. Na skrzyżowaniu naw wznosi się elipsoidalna kopuła na bębnie wspartym trompami. - pytanie dla uczniów: czy katedra była przebudowywana, jeśli tak to kiedy ? elewacje: - system lekkich galeryjek arkadkowych, ażurowych na froncie (Broniewski,il.263 Sz.Ś.3,s.381) a ślepych w fasadach bocznych. Baptysterium (1153-1253) - cylindryczne, posiada wewnątrz emporę wspartą na czterech filarach i ośmiu kolumnach. Górna partia baptysterium odbiega nieco od stylu katedry dzięki uzupełnieniom gotyckim z XIV w. Krzywa Wieża Broniewski,il.264 Sz.Ś.3,s.380 - dzwonnica (czyli z wł. campanilla), (1174-1350) , walec wysokości 54,5 m. zdobiona ażurowymi galeriami zwieńczonymi węższym, ale tęgim bębnem. Przyczyna przechylenia - złe podłoże i niewystarczające fundamenty.

5. Katedra w Parmie - Broniewski,il.265 Sz.Ś.3,s.377 (XII w.) - wpływ szt. francuskiej i niemieckiej - krzyżowo sklepiona bazylika o przęsłach prostokątnych. Posiada 8-boczną kopułę na skrzyżowaniu naw i charakterystyczną dla tego kierunku fasadę ozdobioną galeryjkami. Baptysterium Sz.Ś.3,s.378 - XII-XIV w. Wzniesione z cegły i oblicowane różowym marmurem. Z zewnątrz ośmioboczny cylinder zakrywający wewnętrzną żebrowaną, 16-boczną kopułę.

6. Kościół św. MArka w Wenecji Broniewski,il.266-267- obecnie katedra. Pięciokopułowy kościół założony na planie krzyża greckiego. Kopuły spoczywają za pośrednictwem żagli na potężnych filarach, wydrążonych przejściami na krzyż. Między filarami rozpięte są szerokie łęki ściśle biorąc krótkie sklepienia kolebkowe. Podobne sklepienia towarzyszą kopułom po bokach, przez co powstają jakby nawy boczne z emporami. Szeroki przedsionek, sklepiony kopułowo na żaglach, obejmuje pierwsze ramię krzyża z trzech stron. Architektura zewnętrzna uzupełniana i wzbogacana parokrotnie nosi już cechy stylu gotyckiego w górnych partiach budowli. Wpływ bizantyjskiej architektury na kościół jest oczywisty. Mozaiki z XII w.

7. Kościół św. Antoniego w Padwie - XIII w. - miał stanowić konkurencję dla k. św. Marka w Wenecji. Do systemu pięciokopułowego dobudowano tu z przodu jeszcze jedno kwadratowe przęsło nakryte kopułą na żaglach. Po obu stronach tak powstałego, dwuprzęsłowego korpusu ciągną się nawy boczne o kwadratowych polach, sklepionych krzyżowo. Za ostatnią kopułą rozpościera się bogate wieloboczne prezbiterium z obejściem i wieńcem dziewięciu kaplic z pierwszych lat XIV w., o wybitnie greckim charakterze. W XV w. niepotrzebnie podwyższono kopuły i to znacznie rozrywając jedność kompozycji wnętrza.

14. Francja: przygotować mapę francji

1. Różnorodność układów przestrzennych kościołów. W przeciwieństwie do Włoch - mało bazylik pułapowych (popularne w rejonie Loary w środkowej Francji, np. k. św. Marka w Tour [tur])

2. Szkoły architektoniczne - regiony:

• szkoła prowansalska (Fr. Pd. , Arles [arl], kat. w Awinionie - silny związek z antykiem),

• szkoła langwedocka (k. św. Saturnina w Tuluzie Sz.Ś.3,s.314,326 - typ kościoła pielgrzymkowego (obejście)),

• szkoła Owernii (absydy z obejściem, dwukondygnacyjne nawy boczne, skromna dekoracja rzeźbiarska , k. Notre-Dame-du-Port w Clermont-Ferrand Sz.Ś.3,s.315)

• szkoła Poitou [płatu] (wieże flankujące fasadę mają stożkowate hełmy, w fasadzie rzeźby ustawione w niszach galerii , k. Notre-Dame-la-Grande w Poitiers [płatie] Sz.Ś.3,s.316)

• szkoła Akwitanii i Périgord (kopuły zastępujące sklepienia kolebkowe, kat. w Angoulême Sz.Ś.3,s.317, Sain-Front w Perigueux (XII w.) - podobieństwo rzutu k. św. Marka w Wenecji, ale różne sposób konstrukcji i proporcje Sz.Ś.3,s.317)

• szkoła burgundzka - np.: trzeci k. opactwa Cluny (1085-1130) zniszczony w czasach Rewolucji Francuskiej, wzór dla architektury benedyktyńskiej, k. Sainte-Madeleine w Vézelay Sz.Ś.3,s.321,325 , k. Saint-Lazare w Autum Sz.Ś.3,s.324

• szkoła szampanii i Il-de France - nie wiele się zachowało. Tu powstał słynny chór w kościele benedyktyńskim Saint-Denis (1144 r.) uważany za pierwszą budowlę gotycką (zastosowano sklepienie krzyżowo-żebrowe, system przypór i łuki ostre. Wszystkie te elementy występowały w epoce romańskiej już wcześniej, ale tutaj po raz pierwszy zostały połączone i użyte na szeroką skalę).

• Szkoła normandzka - kościoły wysokie, harmonijne proporcje, dobre oświetlenie- duże okna w nawie głównej nad bocznymi. Uboga dekoracja rzeźbiarska, za to fryzy, archiwolty i kapitele pokryte są ornamentem geometrycznym. Fasady: trzy portale odpowiadają trzem nawom, flankowane przez dwie wysokie wieże - wertykalizm. K. Saint-Étienne w Caen Sz.Ś.3,s.323 (plan i fot. u góry) i Saint-Trinite w Caen Sz.Ś.3,s.(fot. u dołu) (2 poł. XI w., przekryte sklepieniami krzyżowo-żebrowymi na pocz XII w.)). Normandzy książęta rządzili Sycylią - i tam też spotyka się przykłady stylu normandzkiego, wzbogaconego we wnętrzach o elementy arabskie i bizantyjskie.

3. Świecka architektura - Sz.Ś.3,s.326

4. rzeźba: głównie sakralna - architektoniczna.

• początki - niejasne. Wpływ sztuki wizygockiej/katalońskiej (nadproże w Saint-Genis-desFointaines koło Roussillon ozdobione figuralnym reliefem , ok. 1020 r.; płaskorzeźbione kapitele z kl. Saint-Benoît-sur-Loire (Fleury) - po 1067 r.

• rokwit - kon. XI w.

• Główne ośrodki: Tuluza, , Burgundia - klasztory kluniackie, Akwitania, Owernia i Prowansja.

• Tematyka: dominuje chrystologiczna. Portale - Chrystus Pantokrator siedzi w owalnej lub migdałowej mandorli otoczony 4 symbolami ewangelistów, zestawianie wątków Starego Testamentu z Nowym (ofiara Abla / ofiara na Golgocie, Izaaka)

• Skoncentrowana w fasadach (szk. Poitou), częściej w portalach, kapitelach, wspornikach itp. Wyjątkowo znany jest z nazwiska autor dekoracji rzeźbiarskiej k. Saint-Lazare w Autum z lat 1125-1135- Gislebert lub Gillebert . Tympanon zachodni posiada nawet sygnaturę artysty Sz.Ś.3,s.324 Tympanon przedstawiający Sąd Ostateczny z aniołami i świętymi o nieproporcjonalnie wydłużonych ciałach oraz straszliwymi demonami.

5. malarstwo:

• początki, chronologia - trudne do ustalenia.

• Duże znaczenie klasztorów kluniackich - absyda Cluny III zdobiło przedstwienie Pantokratora, oratorium z malowanymi scenami z życia Chrystusa

• freski z kościoła Saint-Savin-sur-Gartempe w rejonie Poitou. Jeden z nich przedstawia Stwórcę powołującego do istnienia Słońce i Księżyc.

6. Tkanina z Bayeux - dokończyć Sz.Ś.3,s.336

15. Niemcy

SZTUKA WCZESNOCHRZEŚCIJAŃSKA

1. Geneza: sztuka wczesnochrześcijańska powstała w wyniku specyficznych przemian społecznych towarzyszących powstaniu, rozwojowi i upadkowi cesarstwa rzymskiego, co więcej była żywym odbiciem tych przemian, gdyż z religii plebsu skupionego w nieliczne gminy wyznawców nowego kultu stała się rychło religią państwową, ogarniającą szybko cały ówczesny świat.

2. Ramy czasowe:

• powstanie chrześcijaństwa w I w n.e.

• Edykt mediolański - 313 r. wydany przez cesarza Konstantyna, który przyznał chrześcijanom swobodę wyznania,

• konsekwencją dalszego szybkiego rozwoju stało się uznanie chrześcijaństwa za religię państwową przez Teodozjusza Wielkiego w 380 r. n.e.

• pierwsze zabytki sztuki chrześcijańskiej pochodzą przede wszystkim z III w. n.e., rozkwit architektury sakralnej, rzeźby i malarstwa przypada na IV i V w. n.e.

• zasadniczo dzieli się sztukę wczesnochrześcijańską na dwa okresy: sztuka III w. do 313 r. i sztuka po 313 r. IV w. i V w.

3. Zasięg geograficzny: SZ.Ś.3,s.9

basen Morza Śródziemnego: Palestyna Jordania, Syria; Egipt, Tunezja; Hiszpania; Francja; Włoch z dwoma głównymi ośrodkami Rzymem i Neapolem; Grecja; Azja mniejsza - Turcja; Bliski Wschód - Irak i Iran.

4. SZTUKA WCZESNOCHRZEŚCIJAŃSKA DO 313 R.

To okresy prześladowań, ale też okresy koegzystencji z innymi religiami na terenie Imperium Rzymskiego.

1. ARCHITEKTURA

Niewiele odkrytych budowli. Do najstarszych należy odkopany dopiero w 1934 r. kościół w Dura-Europos (na pograniczu Syrii i Iraku) (232-256). Był to niewielki budynek na planie prostokąta z płaskim sufitem i sklepioną kolebkowo wnęką z dwiema przyściennymi niszami, wspartymi na kolumnach bez kapiteli, połączonych arkadami. Pod niszą mieściła się sadzawka baptyzmalna. Budynek ten reprezentuje typ domus eclesiae - wnętrze posiada funkcje kultowe, a z zewnątrz wygląda jak zwyczajny dom.

W Europie znane są jedynie podziemne cmentarzyska pierwszych chrześcijan - katakumby. Np. Katakumby Kaliksta, św. Agnieszki, czy św. Pryscylii oraz św. Domicylii. Wejście a następnie system korytarzy i zaułków, w których ścianach wykuwane były wnęki na ciała zmarłych zakrywane płytą rzeźbioną.

2. MALARSTWO

Malarstwo katakumb stanowi najwcześniejszy przykład tej dziedziny sztuki. Drobne sceny figuralne i delikatna dekoracja roślinna wraz z symbolami wiary chrześcijańskiej:

gołąb - emblemat duszy wybranej i pokoju,

ryba lub winne grono - Chrystus,

rybak - chrzest,

gałązka palmowa - zwycięstwo,

paw - nieśmiertelność,

statek - chrześcijańskie zbawienie,

lira - nowa harmonia stworzona przez wiarę,

kotwica - krzyż

.

Wśród motywów figuralnych najczęściej pojawia się Dobry Pasterz tj. młody mężczyzna wśród stada owiec, lub trzymający jagnię na ramionach SZ.Ś.3,s.6 oraz postaci orantów lub orantek (modlące się osoby ujęte frontalnie z rękami uniesionymi i rozłożonymi) SZ.Ś.3,s.11.

Znacznie rzadziej spotyka się sceny biblijne ilustrujące wybrane wątki łączące się z symboliką chrztu, eucharystii i zbawienia (Chrzest w Jordanie, Cud nad jeziorem Genezaret, cudowne rozmnożenie chleba i ryb, Gody w Kanie, Wskrzeszenie Łazarza, Historia Jonasza, Daniel w lwiej jamie, Trzej młodzieńcy w piecu ognistym lub Noe w arce) SZ.Ś.3,s.13 - NIECH UCZNIOWIE SPRAWDZĄ NIEZNANE IM OPOWIEŚCI W BIBLII

5. SZTUKA WCZESNOCHRZEŚCIJAŃSKA PO 313 R.

1. Architektura

typ bazyliki - typ budowli przejęty z rzymskiej architektury świeckiej jako chrześcijański budynek kościelny. Także stopień w hierarchii kościołów.

Inne cele architekturze sakralnej - w przeciwieństwie do świątyń pogańskich (bogato zdobione elewacje, wstęp do wewnątrz posiadali tylko kapłani), świątynia chrześcijańska ma za zadanie gromadzenie wiernych wewnątrz i temu celowi podporządkowana jest prosta i logiczna bryła.

Typowy plan: podłużny, na rzucie wydłużonego prostokąta o wnętrzu podzielonym na trzy lub pięć naw, z których środkowa oddzielona jest kolumnami od naw bocznych i zakończona na osi półkolistą wnęką występującą na zewnątrz zwaną absydą. Często są orientowane (zwrócone na wschód absydą a wejście od zachodu). Partia wejściowa była rozbudowana i wzorem antycznego domu mieszkalnego poprzedzona prostokątnym atrium (czworoboczny dziedziniec obwiedziony kolumnadą z fontanną pośrodku) oraz narteksem - kolumnowy przedsionek z wejściami na osi każdej z naw. Niekiedy następuje skomplikowanie planu podstawowego poprzez wprowadzenie transeptu - nawy poprzecznej nadając budowli plan krzyża łacińskiego.

Wnętrze bazyliki podporządkowane jest osi wzdłużnej, nawa główna - wyższa i szersza od naw bocznych oddzielona jest od nich kolumnami. Kolumny połączone architrawem (belkowaniem) lub półkolistymi arkadami podtrzymują ściany zaopatrzone w okna oświetlające nawę główną. Tego rodzaju zastosowanie kolumnady - dla dźwigania ściany - jest nowością nie znaną w architekturze antycznej wprowadzoną dopiero przez budowniczych starochrześcijańskich. Część wschodnia (prezbiterialna) przeznaczona była dla kapłanów oraz mieściła niezbędne do nabożeństwa akcesoria: kazalnicę, katedrę dla biskupa i stół ofiarny (mensę ołtarzową). Jedyną częścią sklepioną była absyda, korpus nawowy posiadał otwarte wiązanie dachowe lub nakrywany bywał drewnianym, kasetonowym stropem.

Przykłady:

Bazylika św. Jana na Lateranie (restaurowana w okresie baroku przez Borrominiego)

Bazylika św. Piotra na Watykanie (320-356, 5-cionawowa z transeptem) SZ.Ś.3,s.16

Bazylika św. Pawła za murami (san Paolo fuori le mura, rozpoczęta w 385, spalona w 1823 r i odbudowana w XIX w.)

Bazylika św. Sabiny (422-430) - jedno z najlepiej zachowanych wnętrz wczesnochrześcijańskich

Bazylika Matki Bożej Większej (Santa Maria Maggiore)

• Plan centralny:

Także popularny w architekturze chrześcijańskiej, jednak nie tak bardzo jak podłużny.

Plan centralny - czyli symetryczny na planie koła, sześcio- lub ośmioboku zwane rotundami oraz na planie krzyża greckiego (równoramiennego). Występują kombinacje tych rzutów: krzyż grecki wpisany w kwadrat lub tetrakoncha - czwórliść (rzut koła z występującymi na zewnątrz czterema absydami o układzie krzyżowym) SZ.Ś.3,s.18

Przeznaczenie - baptysteria, martyria (budowle kommemoratywne, czyli nad grobem męczennika), budowle upamiętniające wydarzenia ewangeliczne (np. oktogon Wniebowstąpienia na Górze Oliwnej z około 375 r. czy przede wszystkim rotunda Grobu Świętego w Jerozolimie z 326 r. która w wyniku pielgrzymek do Ziemi Świętej naśladowana była w Europie przez całe niemal średniowiecze).

Przykłady:

Baptysterium San Giovanni in Fonte na Lateranie SZ.Ś.3,s.17 - rotunda , 314-120

Mauzoleum Konstancji w Rzymie - na pl. O, z lat 337-350 SZ.Ś.3,s.18, 19,20

k. San Lorenzo w Mediolanie - 352-375 SZ.Ś.3,s.18

Mauzoleum Galii Placydii w Rawenne z około 450 r. , na planie + SZ.Ś.3,s.23-25

Baptysterium katedry w Rawennie - kon. IV w. SZ.Ś.3,s.26,27

Ariańskie baptysterium w Rawennie - kon. V w. SZ.Ś.3,s.28-29 fund. króla Teodoryka

Bazylika Sant Apollinare Nuovo w Rawennie - kościół pałacowy, fundacja króla Teodoryka,

ok.490

Kościół Wniebowstąpienia na Górze Oliwnej - z około 375 r., oktogon (ośmiobok)

Bazylika Grobu Świętego w Jerozolimie - z 326 r., rotunda

2. rzeźba

W architekturze monumentalnej dekoracja rzeźbiarska nie istniej, a rzeźba ogranicza się wyłącznie do kompozytowych i korynckich kapiteli kolumn.

Rozkwit płaskorzeźby sarkofagowej. Sarkofagi - kamienne skrzynie, w które składano ciała zmarłych. Zgodnie z antyczną tradycją przednie ściany i boki sarkofagów zdobione były dekoracją rzeźbiarską. Podobnie jak w malarstwie, także tutaj obyczaj, technika i forma pozostają antyczne, a zmianom poddana zostaje jedynie tematyka i treść dekoracji, przede wszystkim figuralnej, w której w II w., do ulubionych motywów należy historia Jonasza. O ile jednak malarstwo katakumb zanika w ciągu IV w., o tyle rzeźbione sarkofagi towarzyszą sztuce wczesnochrześcijańskiej, aż do końca jej istnienia, wraz z nią ulegają oczywiście przemianom tym bardziej zrozumiałym, że obok Italii ośrodkami ich produkcji była także Aleksandria w Egipcie, Arles we Francji oraz tereny Azji Mniejszej. W IV w. najczęściej występujące tematy to Chrystus jako nauczyciel między apostołami oraz scena zwana Traditio legis, w której Chrystus wręcza św. Piotrowi ewangeliczny zwój jako symbol nowego prawa. W obu scenach młode i piękne oblicze bezbrodego Chrystusa przypomina wizerunek antycznego Apollina, zaś apostołowie szczelnie owinięci w togi nawiązują do postaci rzymskich senatorów. W tym czasie rodząca się nowa ikonografia chrześcijańska bardzo często korzysta jeszcze z antycznych schematów kompozycyjnych, a dobrym tego przykładem jest m.in. scena stworzenia człowieka przez Boga w trzech postaciach (jedno z najstarszych trójpostaciowych przedstawień Trójcy Św.) wiernie powtarzająca ilustrację mitu, w której tytan Prometeusz lepi z gliny figurkę ludzką. Jednocześnie pojawiają się na sarkofagach pierwsze cykle ilustrujące Dzieje Pasji czy Dzieciństwa Chrystusa.

monogram Chrystusa - krzyż zwieńczony wawrzynowym wieńcem i z dwiema pierwszymi literami Greckiego imienia CHI (X) i RHO (P)

Przykłady:

sarkofag dwóch braci - poł IV w. SZ.Ś.3,s.32

sarkofag dogmatyczny - poł IV w. SZ.Ś.3,s.33

sarkofag Juniusa Bassusa - ok. 360 (podział scen arkadami) SZ.Ś.3,s.34

grupa sarkofagów Anastasis (z gr. Zmartwychwstanie) - (monogram imienia Chrystusa) SZ.Ś.3,s.35

sarkofag Trzech Dobrych Pasterzy - pocz IV w. SZ.Ś.3,s.35

Dekoracja drzwi drewnianych do k. S. Sabina w Rzymie - sceny biblijne, zapowiedź średniowiecznych drzwi z brązu.

3. malarstwo

głównie jest to mozaika, kontynuująca jeszcze tradycje malarskie z przed 313 r.

W Mauzoleum Konstancji SZ.Ś.3,s.19-20 na sklepieniach obejścia rozmieszczona jest bezładnie bujna flora i scenki winobrania. Mozaiki posadzkowe odsłonięte w katedrze w Akwilei (314-320) ukazują kupidynki żeglujące w łodziach i łowiące ryby w mirzy, co stanowi oczywistą aluzję do symboliki chrztu. Ikonografia chrześcijańska w monumentalnej postaci wkracza do kościołów dopiero przy końcu IV w. Mozaika apsydy kościoła Św. Pudenziana w Rzymie SZ.Ś.3,s.22 ukazuje tronującego Chrystusa w aureoli, w otoczeniu apostołów, na tle widoku Jerozolimy. Coraz silniejsze akcentowanie treści teologicznych i dogmatycznych znajduje wyraz w mozaikowej kompozycji na łuku tryumfalnym w kościele S. Maria Maggiore w Rzymie z lat 432-440 SZ.Ś.3,s.21 , gdzie sceny gloryfikacji Marii stanowią żywą ilustrację postanowień soboru efezkiego z 431 r. Ale prawdziwym klejnotem dekoracji wczesnochrześcijańskiej jest Mauzoleum Galii Placydii w Rawennie SZ.Ś.3,s.24-25 - alegoria Krzyża Świętego między symbolami czterech ewangelistów SZ.Ś.3,s.25, mieszcząca się w kopule, reprezentuje coraz silniej akcentowany teologiczny dogmatyzm, wejścia jednak strzeże jeszcze Dobry Pasterz wśród stada jagniąt - zanikająca już wówczas symboliczna parabola raju.

Portret:

Medalion portretowy z Brescii SZ.Ś.3,s.38 - rzymski naturalizm z jego wiernością fizjonomiczną zastąpiony został przez swoistą stylizację rysów, podkreślającą niematerialną ekspresję. Podobny proces obserwujemy w pierwocinach chrześcijańskiego malarstwa książkowego. W Chronografie rzymskim - kalendarz z 354 r., znany jedynie z kopii, świat antyczny miesza się z chrześcijańskim (sceny męczeństwa przeplatają się z uroczystościami pogańskimi)

Manieryzm

1. ogólna charakterystyka

2. analiza elementów manierystycznych w różnych dziedzinach twórczości

3. analiza na wybranych przykładach

Cechy architektury renesansowej na Północy - manieryzm

1. Niderlandy:

1. Tło historyczne:

• Podział Niderlandów na dwie części - dzisiejszą Holandię, którą zamieszkiwała ludność germańska, głównie protestancka oraz na terenach dzisiejszej Belgii zamieszkiwanych przez ludność pochodzenia romańskiego pozostała przy katolicyzmie.

• Wojny religijne

• Walka miast północnych Niderlandów o niezależność od Hiszpanii i Habsburgów

• Dominujący mecenat mieszczaństwa

• Brak mecenatu dworskiego

2. cechy niderlandzkiej architektury XVI wiecznej:

• Faza pierwsza (1 poł XVI w.)- nowy styl przejawia się w detalu dodawanym do zrębu gotyckiego np. słupy kandelabrowe (trzon kolumny wyrasta z kielicha, jak świeca ze świecznika), ornament okuciowy (jakby wycięty z blachy i nałożony na podkład ceglany lub kamienny), strome dachy, smukłe kominy, budowle głównie ceglane.

• Faza dojrzała (2 poł. XVI w.)- reprezentowana m.in. przez antwerpski ratusz Cornelisa Florisa

• Faza późna - wpływ architektury włoskiej - pałac kardynalski w Brukseli budowany przez Sebastiana i Jakuba van Noyen.

• Typ mieszczańskiej kamienicy- zachowuje średniowieczny kształt wysokiego wąskiego bloku oraz tradycyjne materiały: cegłę i kamienne wykończenie, zmienia przede wszystkim dekorację. Schodkowy szczyt wieńczący gotycką fasadę przyjmuje formę wolutową z pilastrowumi podziałami. Na szczycie oraz w portalu skupia się dekoracja

3. wybrani architekci i ich dzieła:

1. Corneli Floris de Vriendt (1514-1575):

• Twórca wzornika ornamentów

• Ratusz w Antwerpii (SŚ. T.6, S.256): podkreślony podział horyzontalny na poszczególne kondygnacje (grubo boniowany parter, dwa piętra o jednostajnym rytmie okien przedzielonych pilastrami, oraz półpiętro, w płaskim środkowym ryzalicie występują zdwojone kolumny przyścienne w trzech porządkach antycznych, jak w Coloseum rzymskim: nad toskańsko-doryckim parterem porządek joński i wreszcie koryncki, stromy schodkowy szczyt ryzalitu ma jeszcze gotyckie proporcje.

1. Typ kościoła ewangelickiego - k. na planie centralnym z wachlarzowo rozmieszczonymi ławkami.

2. Niemcy:

1. tło historyczne:

• wojny domowe na tle religijnym do 1555 r.

2. cechy architektury

• obszary protestanckie odrzucenie sztuki włoskiej, dominuje budownictwo świeckie, bryła smukła, strome dachy i bardzo zdobione strome szczyty, a także wykusze. Silny związek z architekturą niderlandzką.

• Ornamenty: okuciowy, zwijany (rollwerk)

• Typ kamienicy mieszczańskiej - z wewnętrznym, bardzo wystawnym dziedzińcem, w którego kącie znajdowały się kręte schody, bogato zdobione fasady a przede wszystkim szczyty.

• Ratusze: połączenie gotyckiej bryły i renesansowego detalu.

• Arsenały miejskie

realizm w malarstwie niderlandzkim

1. tematyka rodzajowa z wydźwiękiem moralizatorskim.

Malarstwo renesansowe w Niemczech.

2. wpływ reformacji na rozwój kultury i sztuki

3. realizm w malarstwie i grafice a tradycje średniowieczne.

Renesans w Polsce

1. Ramy czasowe: 1500-1650

1. Wpływy włoskie 1500-1550

2. Wpływy niderlandzkie 1550-1600

3. Manieryzm - po 1600

2. Warunki rozwoju, mecenat artystyczny

1. Zygmunt I - ideami renesansu przeniknął na dworze węgierskim gdzie przebywał przed wstąpieniem na tron polski. Po ślubie z Boną Sforzą wpływy włoskiego renesansu umocniły się.

2. Rozkwit literatury, muzyki, nauki

3. Mecenat - początkowo królewski potem również magnaterii, duchowieństwa i mieszczaństwa

3. Renesansowe krużganki Wawelu i kaplica Zygmuntowska - dwa główne dzieła włoskich artystów.

1. Odbudowa Wawelu po pożarze pod kierownictwem Franciszka Florentczyka, a następnie Bartolomea Berecci. Trzecim kierownikiem był Polak Benedykt z Sandomierza.

2. Włoska geneza krużganków ale przystosowane do klimatu Polski

• Pokoje reprezentacyjne nie na I piętrze jak we Włoszech lecz na najwyższej kondygnacji

• Wysoki dach - odmienny niż w architekturze włoskiej

3. Opis: trzy skrzydła otaczają dziedziniec. Arkadowe krużganki parteru i pierwszego piętra. Dach spoczywa na delikatnych kolumienkach drugiej kondygnacji, bez arkad

4. Gotycko-renesansowe krużganki Benedykta z Sandomierza

5. Kaplica Zygmuntowska: Kozakiewiczowie, s. 37-46

• Berecci - projektant budowli, wykonał również część rzeźb i posąg Zygmunta leżącego na sarkofagu

• Współudział - Jan Maria Padovano, Santi Gucci (rzeźba), Jan Cini (groteska),

• Plan centralny

• Czystość stylowa - silny związek z renesansową kulturą florencką

• Późniejsze uzupełnienia - tumba Zygmunta Augusta i nagrobek Anny Jagiellonki

4. Cechy architektury świeckiej na przykładach Kębłowski, s. 134

1. zamku w Baranowie (kon. XVI w.) Kozakiewiczowie, s.197-200, il. 162-165.

• najpiękniejsza w Polsce rezydencja późnorenesansowa

• powtórzenie układu z wewnętrznym dziedzińcem z krużgankami

• przypisuje się autorstwo Santi Gucciemu

zamku w Krasiczynie Kozakiewiczowie, s.203, il.169,170.

• najokazalsza rezydencja magnacka z przełomu renesansu i baroku (rówieśnikiem jest zamek królewski w Warszawie w pełni już barokowy)

• bogate attyki

• układy krużgankowe są w zaniku ograniczone do piętrowej loggi na schody

• baszty: Boska, Papieska, Królewska, Szlachecka

ratuszy miejskich:

• w Chełmnie: attyka, boniowanie

• w Poznaniu

• w Zamościu

• w Sandomierzu

kamienice Kazimierza nad Wisłą

• Kozakiewiczowie, s.188,189, il.218-220.

2. renesansowe miasto - Zamość - koncepcja miasta idealnego. Kozakiewiczowie, s.230-235, il.207-210

3. renesans śląski:

• Śląsk stanowił odrębną prowincję artystyczną. Renesans pojawił się tu już przed rokiem 1520 - attyka w kształcie jaskółczego ogona, w portalach, obramieniach okiennych.

• Warsztat Komasków (północnowłoskich artystów z nad jez. Como) - rodzina Pario / Parr.

• Przebudowa zamku w Brzegu (1550-1553) - bogaty program heraldyczny i genealogiczny, dekoracyjność

• Brama zamkowa - asymetryczna, motyw rzymskiego łuku tryumfalnego, dwa otwory; przejazdowy i wejściowy, fryzy biegnące pod kondygnacjami: I-szy fryz - dwie pełnoplastyczne figury księcia Jerzego II i jego małżonki oraz tarcze herbowe podtrzymywane przez giermków, II-gi fryz - popiersia Piastów (władców Polski, poniżej - książąt śląskich) Kozakiewiczowie, il.121,122,123 s.147

• Ratusz w Brzegu - najlepiej zachowana renesansowa budowla miejska na Śląsku Kozakiewiczowie, il.124, s.150

4. Architektura późnego renesansu na Lubelszczyźnie - tzw. manieryzm kalisko-lubelski

• K. Bernardynów w Lublinie Kozakiewiczowie, s.186-7, kolegiata w Kazimierzu Dln. Kozakiewiczowie, il.215-216, s.240, kapl. Firlejów przy k. Dominikanów w Lublinie

• Dekoracja stiukowa sklepień (motywy figur geometrycznych, gwiazd, serc - związana z działalnością Komaska - Jakuba Balina

1. Architektura późnego renesansu i wczesnego baroku - K. w Gołębiu k. Puław (1628-1636) Kozakiewiczowie, il.225,226, s.247-248

• Dwuwieżowa fasada

• Dekoracja architektoniczna elewacji - nalot niderlandzki (kontrast kamiennego detalu z nietynkowaną ścianą ceglaną, stosowanie ornamentu okuciowego) + postgucciowski

• Dekoracja stiukowa sklepienia pod wpływek renesansu lubelskiego

1. wpływy niderlandzkie w architekturze Gdańska - manieryzm północny

• Ramy czasowe: pocz. - poł. XVI w. (w tym czasie Polska śr. i pd wchodzi w II-gą fazę renesansu)

• Twórcy: architekt - Antoni van Opbergen, rzeźbiarz Wilhelm van drn Blocke i syn - rzeźbiarz i architekt - Abraham van den Blocke

• Arsenał - Kozakiewiczowie, il.237-240, s.256-7 - arch - Opbergen, dekoracja rzeźbiarska Abraham van den Blocke

• Zestawione ze sobą kamienice szczytowe

• Czewień nietynkowanej ceglanej ściany kontrastuje z jasnym detalem architektonicznym

• Bogata dekoracja - podkreślenie militarnej siły miasta (figury alegoryczne, emblematy, motywy orężne), motywy ze wzorników Cornelisa Florisa i Vredemana de Vries

• Dominuje wysmukły dom szczytowy - kamienica opatów pelplińskich Kozakiewiczowie, il.241, s.258, kamienica „Lwi zamek” Kozakiewiczowie, il.236, s.254-5

• Wpływ architektury włoskiej:

• Brama Wyżynna - Kozakiewiczowie, il.,234 s.253 architekt - Jan Kramer, dekoracja Wilhelm van der Blocke. (analogia do obwarowań Werony architekta Sanmichele. Motyw łuku tryumfalnego. Dolna kondygnacja pokryta rustyką, górna - wysoka attyka dekoraowana motywami heraldycznymi: pośrodku dwa anioły podtrzymują kartusz z orłem - herb Polski, po bokach herby Prus i Gdańska)

• Kamienica Steffensa zw. „Złotą” - Kozakiewiczowie, il.242-3, s.259-60 Abraham van den Blocke - spiętrzenie porządków, attyka balustradowa z posągami

5. Renesansowa rzeźba nagrobkowa - typy pomników sepulkralnych. Kębłoński, s., Kozakiewiczowie, s. 50, 56-

1. Nagrobek z postacią stojącą

• Zanika. Związany ze średniowieczną tradycją feudalną (Norymberga, pracownia Vicherów)

2. Nagrobek z postacią leżącą

• Dwa warianty: 1. Tradycyjny, 2. sansovinowski

• Nagr. Bpa Konarskiego Kębłoński, il. 267

• Nagr. Rycerskie de Gianotisa

• Odmiana podwójna a nawet potrójna

• Nagr. Kościeleckich w Kościelcu k. Inowrocławia

• 2 poł. XVI w. - fabryka (z grupsza przygotowane postacie, po pojawieniu się nabywcy uzupełniano i przystosowywano według zaleceń), typizacja (zbroja =rycerz, kobiecy = pobożna matrona), brak cech indywidualnych

• posąg Barbary z Tęczyńskich Tarnowskiej - WYJĄTEK, kobiece piękno, harmonia, klasyczny kanon śpiącej Wenus Kębłoński, il.270

3. Nagrobek z postacią siedzącą

• Pomnik Kryskich w Drobiniu Kębłoński, il.265 ,pod wpływem rzymskich pomników Medyceuszy Michała Anioła

4. Typ popiersiowy

• Pomnik humanistów (poetów, pisarzy)

• Pojawił się późno w Polsce, potem stał się dość popularny w kręgu patrycjatu miejskiego

• Mniejsza reprezentatywność na rzecz portretowości

• Zespołowy nagrobek rodów Montelupich i Cellarich w Krakowie Kębłoński, il. 266

5. Typ medalionowy

• Pomnikowość

• Stylizacja przedstawienia all'antica

• Symbolika wiecznego obelisku

6. Nagrobek z postacią klęczącą

1. ujęcie postaci z profilu, na płaskim tle, w architektonicznym obramieniu

• popularny, wersja reliegowa lub półpłaska, rzadko pełnoplastyczny

• dominuje układ asymetryczny (klęcząca postać zwrócona jest w stronę przedmiotu dewocji), układ symetryczny - rzadszy - postacie po obu stronach krucyfiksu

• nagr. Kosów w Oliwie

• nagr. Bahrów w Gdańsku

• nagr. Andrzeja Batorego i jego bratanka w Barczewie k. Olsztyna Kozakiewiczowie, il.246, s.262

2. figura jako orant en face - WYJĄTEK

• nagr. Prymasa Wojciecha Baranowskiego Kębłoński, il.272

7. epitafia

6. Renesansowe malarstwo polskie - brak notatek - odsyłam do Kębłońskiego i Kozakiewiczów

1. przeplatanie się form gotyckich z renesansowymi w malarstwie tablicowym

2. malarstwo miniaturowe

3. początki samodzielnego portretu (M.Kober)

7. Rzemiosło artystyczne.

Sztuka Renesansowa

I. Europa

1. Wiadomości ogólne

1. znaczenie terminu, geneza i tło rozwoju stylu

• odkrycia dalekomorskich wypraw

• wynalezieni druku

• rozwój przyrodniczych dziedzin nauki (fizyki , chemii, astronomii, medycyny)

2. humanizm i jego przejawy w różnych dziedzinach sztuk plastycznych

3. ramy czasowe

• wczesny - 1400-1500 we Florencji

• mecenat Medyceuszów

• 1401 - konkurs na drzwi baptysterium katedry florenckiej, który wygrał Lorenzo Ghiberti

• 1418 - projekt kopuły katedry florenckiej Filipa Brunelleschiego

• pełny - 1500-1530 w Rzymie

• mecenat papieski (Juliusz II, Leon X)

• manieryzm - 1530 -1580

4. mecenat artystyczny

2. Odkrycie przestrzeni, nowy stosunek do natury. Poznawcze aspekty sztuki.

3. Architektura renesansowa

1. Odejście od gotyku na przykładzie kopuły katedry florenckiej

2. odkrycie traktatu rzymskiego architekta Witruwiusza, który stał się pomocą we wskrzeszaniu architektury starożytnej

3. cechy:

• układy: obok kościołów na planie krzyża łacińskiego (wydłużonego) powstają kościoły na planie krzyża greckiego (centralnym) x Broniewski s. 279, ryc. 541-543

• sklepienia: zanik ostrołukowych, w zamian - kolebkowe z lunetami, sklepienie nieckowe, sklepienie zwierciadlane x Broniewski s. 279, ryc. 544-546

• kopuła: ośmioboczne sklepienie klasztorne (katedra florencka), kopuła na żaglach (bizantyjska) x Broniewski s. 280, ryc. 550-551

• arkady

• boniowanie (z architektury rzymskiej) x Broniewski s. 282, ryc. 556

4. wybitni przedstawiciele i przykłady architektury renesansu florenckiego - swobodne traktowanie antycznych wzorców

• 1418 - projekt kopuły katedry florenckiej Filipa Brunelleschiego; właściwie jest to ośmioboczne sklepienie klasztorne zwieńczone latarnią

• fasada Ospedale degli Innocenti (przytułek dla dzieci) Bruneleschiego - nowy typ arkad (antyczne kolumny podpierają półkoliste łuki wyrastające z kapiteli z nasadnikami) x Broniewski s. 281, ryc. 553

• kościół św. Wawrzyńca (San Lorenzo) we Florencji Bruneleschiego - kopuła na żaglach bez bębna

• kaplica Pazzich we Florencji Bruneleschiego x Broniewski s. 284, ryc. 562-564

• wzór pałacu miejskiego: Palazzo Rucellai (Batista Alberti) - wprowadzone pilastry x Broniewski s. 285, ryc. 565-566; Palazzo de Medici (Michelozzo) - stopniowanie boniowania; Pałac Strozzich xero Broniewski s. 278 ryc. 539

• Elewacja gotyckiego kościoła florenckiego Santa Maria Novella - Alberti po raz pierwszy wprowadził dwie duże woluty (esownice) x Broniewski s. 285, ryc. 567-568

5. wybitni przedstawiciele i przykłady architektury renesansu rzymskiego - zbliżenie do antycznych wzorców

• Bramante - kaplica San Pietro in Montorio x Broniewski s. 289, ryc. 579-580

• Michał Anioł Buonarotti - obok Bramantego jeden z głównych autorów bazyliki świętego Piotra w Rzymie x Broniewski s. 290, ryc. 581-582, Palazzo Farnese w Rzymie i Biblioteka Laurenziana we Florencji Broniewski s. 292.

6. architektura renesansu schyłkowego - rozwija się w dwóch kierunkach:

• dekoracyjnym (za pioniera uważany jest Michał Anioł, stosowanie zabiegów formalnych bez znaczenia konstrukcyjnego dla wywołania efektów światłocieniowych, dynamizmu, bogactwa, np. wysuwanie, bądź cofanie fragmentów muru, zdwajanie podpór, łamanie belkowania.

• Klasycznym

• Kościół Il Gesu (p.w. Jezusa) - Giacomo Barozzi Vignola (na planie krzyża łacińskiego, z krótką nawą poprzeczną i niezbyt wydłużonym prezbiterium x Broniewski s. 295, ryc. 591-592

• Andrea Palladio - symetria, klasyczna forma, oszczędna dekoracja; głównie wille i obiekty użyteczności publicznej UZUPEŁNIĆ - patrz barok eur.

1. Renesans wenecki - Ziemia wenecka przyjmuje renesans opornie i z opóźnieniem. Dopiero pod koniec XV w. przybysze z Carony (okręg Lugarno) Piotr Lombardo i dwaj synowie (Antonio i Tulio) zaczynają budować w tym stylu.

• Pałac Vendramin-Calergi (1481-1509) odbiega zasadniczo od typu florenciego. Posiada on architektonicznie skomponowaną jedną tylko elewację frontową, o dużych dwudzielnych oknach. Trzy balkony I piętra i stosunkowo znaczna otwarta loggia wejściowa nadają fasadzie przejrzystość i lekkość. Obcą zamkniętym pałacom florenckim. Weneckie fasady sięgają tradycji gotyku i będą powtarzały się w różnych mutacjach przez cały wiek XVI.

• Renesansowa rozbudowa pałacu Dożow, tj. zamkniętego dziedzińca pochodzi z lat 1484-1549. Rozpoczyna ją Antonio Rizzio (ok. 1430-1498), a kontynuuje Piotr Lombardo. Ściany dziedzińca z białego marmuru rozwiązano w dwóch kondygnacjach dolnych jako bogate krużganki (na piętrze ostre łuki na parach kolumn renesansowych!).

• piękny jednonawowy kościółek Santa Maria dei Miracoli, kryty pełną, ale drewnianą lolebką, o fasadzie ozdobnie wykładanej kolorowymi marmurami (Broniewski rys. 576) również dzieło Pietra Lombarda.

2. Podobnie jak w gotyku architektura Wenecji podąża własnymi drogami. Przede wszystkim w mniejszym stopniu niż w architekturze rzymskiej wierna jest antycznym wzorom. Elementy są zazwyczaj wierne antykowi ale kompozycja bryły, a szczególnie elewacji jest dość swobodna. Często występuje antresola, dekoracyjne Pierwsze piętro tzw. piano nobile (- piętro szlachetne), bogato zdobiona attyka często z wieńczącymi ją posągami. Czołowy architekt weneckiego renesansu - Jacoppo Tatti zwanego Sansovino:

• Correr della Ca Grande - (1532) silnie boniowany parter, łącznie z niskim półpiętrem, antresolą, jednostajnie rozmieszczone duże okna poprzedzielane parami kolumn.

• Biblioteka św. Marka, zw. Starą (Liberia Vecchia, 1534-53) - arkadowanie podcieni na parterze i obramień okiennych na piętrze. Bogata dekoracj rzeźbiarska

• Zecca - mennica

• Campanilla - dzwonnica św. Marka - średniowieczna, przebudowa dokończona przez Sansovina - obudowa dolnej części w kształcie trójbramnego portalu

Malarstwo renesansowe we Włoszech

1. techniki i forma artystyczna

2. zagadnienie kompozycji barwy, światła i przestrzeń

3. Florencja 1 poł XV w. - wybrani artyści i ich dzieła

• Masaccio - to niemal Giotto urodzony na nowo w dobie trzeźwego rozsądku. Osiągnięcia artystów starszych os Masaccia (architekra Brunelleschiego i rzeźbiarza Donatella) stworzyłu już klimat zainteresowania dla dwóch wielkich zagadnień : perspektywy przestennej i anatomii. Freski w kaplicy Branaccich - Wygnanie z raju (rozpacz kroczącej pary) Od G. Do C. il. 35 i Grosz czynszowy - W scenie brak wszelkich aluzji do czasu i miejsca akcji, jak w sztuce klasycznej wszystko koncentruje się wokół postaci ludzkich Od G. Do C. il. 33

• Fra Angelico da Fiesole - pobożny mnich dominikański. Kompozycja i kolorystyka - „na słodko” - róże i błękity, błogość i spokój w Zwiastowaniu Od G. Do C. il. 37

• Paolo Ucello - przyjaciel Donatella. Owładnięty obsesją zagadnienia przestrzeni w obrazie. Staranną geometryczną budowę kompozycji obrazu przysłaniał szczegółami dekoracyjnymi. Nocne łowy Od G. Do C. il. 42 - konie, psy pędzą w stronę centralnie umieszczonego punku w obrazie, schodzą się promieniście, Bitwa pod San Romano leżące na ziemi lance są tak poukładane by zaznaczyć perspektywę Od G. Do C. il. 41, Potop - fresk, mniej średniowieczny, bardziej monumentalny, więcej dynamiki i ekspresji. Od G. Do C. il. 40

1. Florencja 2 poł XV w. - wybrani artyści i ich dzieła

• Sandro Botticelli - wyrafinowane zainteresowanie starożytnością - Primavera, Narodziny Wenus Od G. Do C. il. 56, 59, Primavera -Wenus w centrum błogosławi wszystkiemu co żywe: z lewej Flora przenienia się w Wiosnę pod dotknięciem Zefira, nad Wenus ślepy Kupidyn celuje strzałą w jedną z tańczących gracji zapatrzonej w Merkurego; uzdolnienia portretowe widoczne są w obrazie Mężczyzna z medalem oraz w Pokłonie Trzech Króli Od G. Do C. il. 55, 57. (portrety Medyceuszy - grupowy portret trzech pokoleń dynastii mieszczańskich monarchówi ich przyjaciół). Pieta - „ ból, „niemy krzyk” Od G. Do C. il. 60

• Domenico Girlandaio - echo sztuki flamandzkiej w umiłowaniu tematów zaczerpniętych z codziennych zdarzeń. Narodzenie św. Jana Od G. Do C. il. 63 - pomyślana jako scena z życia Florentczyków. Portret Starca z wnukiem Od G. Do C. il.61 - realizm, intymność, subtelność wyrażonych uczuć.

1. Szkoła umbryjska - Piero della Francesca zimne perłowe światło wypełnia jego obrazy. Portret Federigo da Montefeltro Od G. Do C. il. 65 - typ renesansowego portretu. Zmartwychwstanie Od G. Do C. il. 69 gra pionów drzew i poziomu grobowca stanowi ramę dla majestatycznej postaci Chrystusa.

2. Północne Włochy

• Andrea Mantegna - intelektualista, stosował teatralne efekty kompozycyjne np. iluzjonistyczna balustrada w Męczeństwie św. Jakuba Od G. Do C. il. 74 czy czeluść z której wyłania się postać żołnierza w Ukrzyżowaniu Od G. Do C. il. 77. oraz przesuwa punkt kompozycję to w dół (Męczeństwo św. Jakuba) to w górę (Ukrzyżowanie) Początki malarstwa iluzjonistycznego we freskach z pałacu Gonzagów w Mantui Szt. Św. t. 5 s. 199.

2. Późny renesans we Włoszech

• Leonardo da Vinci (1452-1519) uczeń Verrocchia ostatnia wieczerza w refektarzu S. Maria delle Grazie w Mediolanie Od G. Do C. il.172 - technika olejna zamiast al. Fresco spowodowała wyblaknięcie jeszcze za życia mistrza. Postać Chrystusa wyodrębniona poprzez krajobraz za oknami i ustawienie dwóch grup apostołów odchylających się na obie strony. Madonna wśród skał Od G. Do C. il.174, św. Anna Samotrzeć Od G. Do C. il.173

• Michał Anioł (1475-1564) Madonna Doni Od G. Do C. il.175 - jedyny sztalugowy obraz niepodważonego autorstwa Michała Anioła. Św. Rodzina tworzy tu spójną zheroizowaną grupę, gdzie ruch i spoczynek równoważą się w kształcie trójkąta kontrastującej z kołem obrazu. Maryja nie przypomina „Służebnicy Pańskiej” lecz heroinię, podobnie jak pogańsko przedstawieni są aniołowie w oddali. Freski Kaplicy Sykstyńskiej

• Rafael

• Szkoła Fontainebleau

• Giorgione

• Tycjan

4. Zagadnienia rzeźby renesansowej

1. wpływ antyku na rzeźbę renesansową

2. analiza formy i treści na wybranych przykładach

• Lorenzo Ghiberti

• 1401 - konkurs na drzwi baptysterium katedry florenckiej, który wygrał Lorenzo Ghiberti - scena ofiary Izaaka Il. Szt.Św. s. 119

• Rajskie drzwi - drugie drzwi wykonane do tego samego baptysterium przez Ghibertiego (technika spłaszczonego reliefu /renesansowy relief malarski/ dla uzyskania perspektywy postacie pierwszoplanowe uzyskują trójwymiarowość poprzez wybranie tła wokół nich. Pejzaże i architektura ukazane są perspektywicznie.- pomysłodawcą był Donatello przy scenie walki św. Jerzego ze smokiem na cokole statuy w Or San Michele). Il. Szt.Św. s. 115,121,122,123.

• Donatello - czołowy rzeźbiarz pierwszej poł. XV w. doby tzw obywatelskiego humanizmu

• Pierwsze dzieła z ok. 1410 r. - prace rzeźbiarskie przy dekoracji kat. Florenckiej, jej dzwonnicy i kościoła Or San Michele

• Św. Jan Ewangelista dla kat. florenckej - inspiracja dla Mojżesza Michała Anioła il. Szt.Sw. s.150

• Św. Jerzy - figura w niszy fasady k. Or San Michele il. Szt.Sw. s.151 tradycyjna scena walki św. Jerzego ze smokiem ukazana została na cokole figury św. Jerzego w reliefie spłaszczonym (po raz pierwszy w rzeźbie zastosował zasadę kompozycji perspektywicznej).

• Relief z chrzcielnicy w baptysterium w Sienie - uczta Heroda - przykład reliefu malarskiego , narracyjność scen w kompozycji kolejnych planów il. Szt.Sw. s. 152

• weryzm Zuccone (Głowacza)-Hioba - posąg w niszy dzwonnicy kat. florenckiej il. Szt.Sw. s.153 Donatellowi przypisuje się także posągi Jeremiasza, Izajasza i jednego nieznanego proroka.

• Dawid - brąz, pasterska prostota

• pomnik Gattamelaty w Padwie - związek z antycznym pomnikiem konnym Marka Aureliusza - mądre opanowanie, spokojna szlachetność przedstawionego, postawiony na zlecenie władz miasta

• figurka Amora - Atysa

• Verocchio - czołowy rzeźbiarz końca XV w. - porównywany chętnie z Donatellem

• Dawid - lata 60 i 70-te XV w.: intensywność życia i wiara we własne siły

• Pomnik konny kondotiera Colleoniego w Wenecji z lat 1479-1488 - dynamiczna, pełna gniewu wola przedstawionego. Postawiony na zlecenie umierającego w testamencie. il. Szt.Sw. s.144

• Putto z delfinem il. Szt.Sw. s.141

• Brązowa grupa Chrystus i niewierny Tomasz z Or San Michele (1477-1483) - związek kompozycyjny i uczuciowy postaci. Chrystus w niszy na lekkim podwyższeniu, Tomasz na niższym poziomie i poza wnęką. il. Szt.Sw. s.143

• Dama z bukiecikiem kwiatów związek z portretami Leonarda (ucznia Verocchia) il. Szt.Sw. s. 142

• Michał Anioł Buonarotti

3. ewolucja przyściennego pomnika nagrobnego

• pierwszy renesansowy nagrobek - Donatello i Michelozzo - nagr. Papieża Jana XXIII w baptysterium florenckim

• typ nagrobka w niszy z tondem Madonny z Dzieciątkiem - Bernardo Rossellino - nagr. Leonarda Bruni w kościele Santa Croce, poł. XV w. Il. Szt.Św. s.130 (pierwszy z lewej)

• nagrobek Giovaniego i Piera Medicich z lat 1469-1472 Verocchia w k. San Lorenzo - sarkofag pozbawiony całkowicie przedstawień figuralnych

• typ swobodnie stojącego sarkofagu z leżącą postacią zmarłego otoczoną przez alegorie cnót i sztuk wyzwolonych - nagr. Papieża Sykstusa IV autorstwa braci Antonio i Piero Pollaiuolo z 1484 r. w Rzymie

• typ pomnika przyściennego z żywo poruszoną, siedzącą figurą papieża - nagrobek Innocentego VIII z lat 1492-1498 autorstwa braci Antonio i Piero Pollaiuolo - punkt wyjściowy dla barokowych nagrobków Watykanu. il. Szt.Sw. s. 140

1. Portret rzeźbiarski

• pierwsze dokładnie datowane popiersia portretowe to Piero de Medici z 1453 r. dłuta Mino da Fiesole oraz Giovanni Chiellini z 1456 r. Antonia Rossellino

• geneza - rzymski portret rzeźbiarski, weryzm

3. typy pomnika konnego

• nawiązujące do antycznego pomnika konnego Marka Aureliusza

• Donatello - pomnik Gattamelaty w Padwie

• Verrocchio - pomnik Colleoniego w Wenecji

• typ leonardowski pomnika konnego - w galopie

Architektura barokowa we Francji

1. XVI w. Szkoła Fontainebleau - zadanie dla klasy - sprawdzić

2. Ramy czasowe

• Łagodne przejście renesansu w barok odbywa się w pierwszej poł. XVII w. (rządy Henryka IV i jego żony Marii Medycejskiej) ; 2 poł. opanowuje dojrzały, umiarkowany barok. Pocz. XVIII w. pojawia się francuska odmiana baroku - rokoko.

• Wczesny barok - Ludwik XIII (ok. 1625-1643)

• Dojrzały - Ludwik XIV (1643-1715)

• Wczesne rokoko - czas regencji (1715-1735)

• Późne rokoko - Ludwik XV (1735-1750)

3. styl Ludwika XIV - założenia pałacowo - ogrodowe

4. architektura sakralna - pocz. XVII dwa nurty: 1. Nawiązanie do własnej tradycji średniowiecznej (k. St. Sulpice z 1655 r. dzieło Le Vau - wieniec kaplic wokół części absydialnej) i 2. Forsowany przez jezuitów (wzór Il Gesu Vignoli)

5. architektura pałacowa: Pałace możnowładców i urzędników państwowych spełniały funkcje urzędów. Stąd potrzeba posiadania pomieszczeń na biura, gabinety, stajni, służby i kurierów itd. Otaczały one obszerny dziedziniec, czasem zamknięty jak w Pałacu Luksemburskim, czasem otwarty, ograniczony jedynie kratą. Za pałacem tworzono ogrody, jak to było w zwyczaju także w Italii w XVII w.

PAŁAC Luksemburski - arch. Salomon de Brosse (1571-1626) ulubieniec Marii Medycejskiej. Plan: symetria i jest jednym z pierwszych, który wprowadził klasyczny umiar do architektury francuskiej. Budowla 3 kondygnacjowa, o wysokich dachach nad bocznymi ryzalitami, z niewielką kopułą nad częścią środkową wieńczącą rozbudowaną dominantę głównego wejścia. Piwocki,s.213

6. Wybrani przedstawiciele i ich dzieła:

Francois Mansart (lub Mansard) (1598-1666) - Mimo iż nigdy nie był w Italii wprowadza do arch. franc. pierwsze projekty rozwiniętego baroku.

• Ok. 1640 r. buduje we Frenes kaplicę o niespotykanym dotąd rzucie Piwocki, s.215, zbliżonym do elipsy, połączonym ze skomplikowanymi przestrzeniami okrągłymi i prostokątniymi kaplic bocznych, przechodzących w przestrzeń kwadratową nawy głównej oddzielonej potężnymi filarami,

• Jeszcze wcześcniej ok. 1632 r. stawia kopułowy nieduży kościół wizytek w Paryżu,

• ideę budowli centralnej realizuje w rozpoczętym w roku 1645 synnym kościele Val-de Grâce. Niestety na skutek niełaski królewskiej zostaje odsunięty od tej budowy, którą przejmują Jacques Lemercier i Louis Le Vau. Fasada w typie rzymskiego kościoła Il Gesu. Podkreślenie osi. Sz.Ś.7,s.264 dół

• Pałacyk Maisons-sur-Seine pod Paryżem - rzut poziomy w podkowę o dobrze oświetlonych wnętrzach. Bryła strojna umiarkowanie, strome dachy oszczędna dekoracja, antyczne proporcje. Borowski, s. 353, il.757

Jacques Lemercier - kształcił się przez kilka lat we Włoszech. Był jednak bardziej powściągliwy w przyjmowaniu włoskich wzorów niż Mansart.

• kościół Val-de Grâce jemu zawdzięcza swój wygląd zewnętrzny. Fasada o wciąż jeszcze silnych wpływach włoskich. Strzelista kopuła na wysokim podwójnym tamcurze, okolonym pełnymi kolumnami, jak u Michała Anioła, ale nie zdwojonymi, tylko użytymi w sposób klasyczny pojedyńczo. Odejście od schematu k. Il Gesu poprzez zaakcentowanie kopuły - wydobycie jej zza parawanu fasady. Kopuła Val-de Grâce rozpoczyna wspaniały ciąg paryskich świątyń z kopułami.

• Zamek Richelieu w Poitou,

• pałac Cardinal (późniejszy Royal) w Paryżu,

• kościół uniwersytecki Sorbony wybudowany z fundacji Recheliu. Osobliwością świątyni są jej dwie fasady : zewnętrzna, barokowa w typie Il Gesu i widoczna od dziedzińca Sz.Ś.7,s.265 prowadząca do transeptu w taki sposób że kościół robi wrażęnie budowli centralnej, zapowiadając funkcję mauzoleum fundatora. Fasada ma formy klasyczne. Kolumnowy portyk z trójkątnym tympanonem i kopułą nawiązuje do rzymskiego Panteonu.

7. barok klasycyzujący - od około połowy XVII w. następuje we Francji pełniejsze powiązanie architektury z myślą klasyczną. Teoria zwraca się do sformułowań klasycznego włoskiego renesansu, sięga do Albertiego i Palladia, z pominięciem kiedyś tak we Francji zadomowionego manierysty Serlia. Ideałem staje się architektura klasyczna widziana oczami antycznych Rzymian, spokojna architektura XV wiecznej Florencji i dostojna architektura Bramantego. Formy mają odzyskać pierwotną swą jasność, przestrzenie wnętrz systematyczną artykulację. Uważa się , że architektura klasyczna swą powagą i monumentalizmem najbardziej odpowiada tendencjom absolutnej monarchii, której ostateczne formy ustrojowe ukształtuje Ludwik XIV.

8. KONKURS NA ELEWACJĘ LUWRU OD STRONY SEKWANY - zorganizowany przez ministra Colberta w latach 60-tych. Wziął w nim udział Bernini, ale wygrał Perrault. Zastosowanie porządku kolosalnego., zdwojonych podpór korynckiej kolumnady, rzucającej cię i ukrywającej okna drugiej i trzeciej kondygnacji. Znikły wysokie dach XVI i 1 poł XVII w. z ich smukłymi kominami. Nic nie mąci klasycznej rytmiki antycznego porządku. Sz.Ś.7,s.269

• kolejne fazy rozbudowy Luwru przedstawione w Sz.Ś.7,s.268

9. Czołowi przedstawiciele architektury 2 poł. XVII w.

Louis Le Vau (1612-1670)

• Pierwsze budowle : Hôtel Lambert ( znany nam jako siedziba Czartoryskich w XX w.) bydowany od 1640 . ma jeszcze charakter barokowy. Kościół St. Sulpice (1655) - nawiązanie do tradycji średniowiecznej. Współpraca z Lemercierem przy kościele Val-de-Grace.

• Pełnię stylu osiąga przy budowie pałacu Vaux-le-Vicomte dla ministra finansów Nicolasa Fouqeta (1657-1661). Symetria, owalna sala balowa na osi. Piwocki, s.216. Współpracuje tu z architektem ogrodów Andre Le Nôtre'em. Stworzono tu wzór ogrodu francuskiego, - narzucanie naturze porządku wedle lludzkiej imaginacji, geometryczne podziały rysują rodzaj « żyjącego dywanu », wysłąnego prawdziwymi kwiatami i krzewami nisko strzyżonymi.

Jules Hardoui-Mansart (1646-1708)

• Prace przy Wersalu : kaplica królewska, pałac Grand Trianon.

• Kościół Inwalidów w Paryżu (1677-1690) Sz.Ś.7,s.262, 267 zasadniczo budowla na planie centralnym, na kwadracie z wpisanym krzyżem greckim (z czterema kaplicami kolistymi w narożach i transeptem zamkniętym półkoliście) i z wyniosłą, ustawioną na podwójnym tamburze kopułą. Oś główna zaznaczona jesst płytkim przedsionkiem i długim przezbiterium, pęczniejącym w poprzecznie ustawioną elipsę. Elewacja zewnętrzna dwukondygnacyjnam jest właściwie tylko cokołem dla kopuły (realizacja pomysłu Michała Aniaoła dla bazyliki św. Piotra w Rzymie). Kopuła bardzo strzelista. Inne proporcje klasyczne.

WERSAL : Sz.Ś.7,s.275,274,277

• Początkowo stał tu mały pałącyk myśliwski Ludwika XIII.

• W 1661 r. Ludwik XIV każe rozpocząć rozbudowę początkowo ogrodów, a potem pałacu i miasta (głowne arterie miasta rozchodzą się spod wrót pałacu jak promienie). Pracowali tu kolejno architekci : Le Vau, Deray i Jules Hardouin-Mansart. Budowa trwała 30 lat. Wielkością i rozmachem prac nie było nic podobnego od czasu budowy piramid.

• Kaplica królewska - arch. Hardouin-Mansart, freski Le Brun.

• Galeria Lustrzana Sz.Ś.7,s.277dół

• Pałac Grand Trianon - poważny kamienny pawilon, wzór do licznych naśladownictw. Sz.Ś.7,s.277góra

Sztuka barokowa w Europie

1. Tło rozwoju, geneza, mecenat artystyczny.

1. Wojny religijne

2. 1 poł. XVII w. sztuka barokowa krajów katolickich tzw propaganda wiary; w 2 poł. XVII w. apoteoza włądcy

3. Tworzenie się państw narodowych o silnie scentralizowanej władzy

4. Odkrycia geograficzne i rodzące się potęgi kolonialne

5. „oświecony absolutyzm” wielu XVIII

6. narodziny nowoczesnej nauki - Newton (m.in. twórca podstaw nowoczesnej optyki). Dla malarstwa szczególnie ważne stają się osiągnięcia optyki i nauki o barwie (rozróżnienie na barwy wrażeniowe - malarskie i fizyczne - np. tęcza)

2. Architektura barokowa we Włoszech

1. rola Zakonu Jezuitów w upowszechnianiu architektury

2. palladianizm - klasycyzm w architekturze, rozwijający się pod wpływem teorii i twórczości Andrea Palladia, wł. architekta doby renesansu. Dzieła Palladia cechuje monumentalna prostota, doskonałość proporcji, jasno i silnie zarysowane rozczłonkowanie oraz pewna surowość zaznaczająca się w ograniczeniu zdobnictwa, a także - często stosowany - wielki porządek. Przeciwstawiany wł. barokowi, jako oficjalnemu stylowi papiestwa, palladianizm był przyjmowany chętnie przez kraje protest. W Anglii zaszczepił go Inigo Jones; We Francji palladianizm przejawia się w monumentalnych budowlach styli Ludwika XIV Także twórcy klasycyzmu w 2. Poł XVIII w. powoływali się w swych dziełach na twórczość Palladia.

3. Wielki porządek - inaczej kolosalny - układ elewacji, w którym kolumny lub pilastry przeprowadza się przez całą wysokość budynku o kilku kondygnacjach. Wielki porządek spotyka się w epoce renesansu i baroku, zwłaszcza w architekturze palladiańskiej.

4. analiza architektury sakralnej i świeckiej na wybranych przykładach.

5. Giacomo Barozzi da Vignola

• Następca Michała Anioła przy budowie bazyliki św. Piotra. Starał się pogodzić układ podłużny związany silnie z tradycją i liturgią kościoła katolickiego z fascynacją kopułą jako symbolu niebiańskiej doskonałości kształtu.

• W kościele S. Anna dei Palafrenieri projektuje jako pierwszy kościół na planie owalnym - kompromis pomiędzy rzutem centralnym a wydłużonym.

• 1568 r. Projekt k. Il Gesù w Rzymie - kościół jezuicki, wzór kościołów barokowych. Opis: świątynia jednoprzestrzenna z bardzo płytkim transeptem, jednoprzęsłowym prezbiterium i półkolistą absydą. Kopuła na skrzyżowaniu naw, nawa przesklepiona kolebkowo. Po obu stronach nawy kopulaste kapliczki sprzężone ze sobą wąskimi przejściami.

6. Carlo Maderna

• pocz. XVII w. kierownik budowy bazyliki św. Piotra w Rzymie - wydłużył zachodnie ramię pierwotnie greckiego krzyża. Tak powstałe nowe przęsła nawy głównej zostały oświetlone olbrzymimi oknami na nawami bocznymi, natomiast pierwotna część ramienia krzyża greckiego postała nie oświetlona. Maderna jest również autorem fasady.

• Pałac Barberinich SZ.Ś. 7, S. 18,19.

1. Gianlorezo Bernini

• Wzniesienie baldachimu nad grobem św. Piotra. (1624-1640) - brąz pochodzi z rzymskiego Panteonu, wprowadzenie kręconych kolumn - zaprzeczenie renesansu. SZ.Ś. 7, S. 14

• Dekoracja prezbiterium w bazylice św. Piotra SZ.Ś. 7, S. 43

Najbardziej znamienną rzeczą jest wprowadzenie do architektury i rzeźby architektonicznej wielorakich materiałów: brązu, marmuru i stiuku oraz wykorzystanie jako elementu kompozycyjnego okna ze światłem przezeń przenikającym.

• Budowa Placu przed bazyliką św. Piotra w Rzymie ukończona w 1663 r. . Powiększa plac, nadaje mu kształt trapezu połączonego z elipsą z egipskim obeliskiem po środku. Całość otacza portykami toskańskimi. SZ.Ś. 7, S. 30.

• Fontanny - m.in.na Piazza Barberini w Rzymie i fontanna Czterech Rzek na Piazza Navona SZ.Ś. 7, S. 6

• Kaplica Cornarów w k. S. Maria della Vittoria w Rzymie z rz. Ekstaza św. Teresy

• K. w Castel Gandolfo

• K. S. Andrea al. Quirinale SZ.Ś. 7, S. 22,23

• Schody tzw. Scala Regia w zespole pałącó watykańskich

1. Francesco Borromini

• Pierwsza samodzielna praca - k. S. Carlo alle Quatro Fontane w Rzymie. SZ.Ś. 7, S. 24,25. PIWOCKI, S. 186 K. na planie eliptycznym. Do zasadniczej elipsy nakrytek kopułą wspartą na podwójnych kolumnach i trapezoidalnych pendentywach - na jej krótszej osi pn-pd, dwa wycinki koła tworzące płytkie wnęki na boczne ołtarze oraz nad przesionkiem i ołtarzem głównym - od zachodu i wschodu - dodatkowe niemal kolistw elipsy, przykryte kasetonowymi półkopulastymi sklepieniami, opartymi na potężnych łukach. Powstaje w ten sposób dziwny, powyginany fantastycznie rzut mueów kościoła . Na osiach poprzecznych hotwierają się przejścia do kaplic każdej na innym rzucie i krytej innymi sklepieniami. Latarnia kopuły ma niewidoczne z wnętrza okna, a światło zatrzymuje się na masywnych kasetonach o geometrycznych ształtach. Borromini wykazał umiejętność uzyskania jednolitej przestrzeni wbrew skomplikowaniu układów geometrycznych, przesłonięciu ścian rzeźbionoą dekoracją. Fasada: - roztańczony parawankolumn i wnęk na figury świętych, asymetrycznie ustawiona dzwonnica.

• K. S. Ivo - k. na planie sześcioboku z przylegającymi do boków kapliczkami PIWOCKI, S. 186, SZ.Ś. 7, S. 26

• K. S. Agnese na Piazza Navona SZ.Ś. 7, S. 27.

Wenecja

Santa Maria della Salute - Pod urokiem Palladia tworzy swój pierwszy i chyba najlepszy kościół Baldassare Longhena (1631). Jest to układ centralny, założony na umiarowym ośmioboku nakryty piękną (niestety drewnianą!) kopułą. Z wyjątkiem silnych, rzucający się w oko, ślimacznic, parami wspierających narożniki bębna, całość utrzymana jest w ryzach niemal klasycznego umiaru i spokoju. Prezbiterium m nakryte mniejszą kopułką na żaglach, nie jest zamknięte ścianą, lecz posiada prześwit ku zakrystii, w sposób stosowany na Ziemi Weneckiej dość często. Następne po k. S. Maria della Salute dzieła Longheny są mniej udane, jak np. fasada k. Santa Giustina (1640), przeładowana kartuszami i popiersiami. Spokojniej wypadł k. Santa Maria ai Scalzi, jakkolwiek mniejsze bogactwo dekoracji wyszłoby jego fasadzie na dobre. Do wybitnych dzieł świeckich Longheny należy pałac Pesaro (1679) Parter łącznie z antresolą jest boniowany w diamenty, dwa piętra fasady głównej (północnej) mają po siedem dużych okien, przegradzanych w zmiennym rytmie kolumnami. Archiwolty okien są podparte (jak u Sansovina parami lekkich kolumienek)

barok krajów niemieckich

1. W XVII w. i 1 poł. XVIII w. w Europie Środkowo-Wschodniej dominowały dwa wielkie organizmy państwowe - Rzesza Niemiecka i Rzeczpospolita Polska wraz z Wielkim Księstwem Litewskim.

2. Rzesza Niemiecka:

1. 1 poł. XVII w. - wyjątkowo niepomyślna. Wojna trzydziestoletnia (kon. 1648)- wojna na tle religijnym pomiędzy protestantami a katolikami ale przede wszystkim była to próba przywrócenia absolutystycznej władzy cesarskiej w Niemczech. Po jej zakończeniu rzesza pozostałą zlepkiem luźnych państw rządzonych przez elektorów - na pn - protestanckich, na zach. I pd. - katolickich.

2. Elektorzy - mimo wyniszczenia krajów - walczyli o prym w dziedzinie sztuki. Budowali wzorem francuskim olbrzymie pałace będące pomnikami ich władzy i próżności. Naśladowano pałac wersalski, założenia ogrodowo-parkowe, niewielkie maisons de plaisance- pałacyki poza centrami dworskimi. Wpływ francuski nie ograniczał się tylko do krajów katolickich - wręcz przeciwnie obejmował również kraje protestanckie (fala emigracji francuskich hugenotów).

3. Kraje protest - rozkwit świeckiej architektury, kraje katolickie - rozkwit sztuki sakralnej (mecenat kościelny oraz wpływ sztuki włoskiej)

4. Ruch pielgrzymkowy - rozkwit sztuki w kościołach pielgrzymkowych

3. Główne realizacje architektoniczne w krajach katolickich:

1. nowa fasada cesarskiego Hofburgu (Wiedeń) - 1668 , Włoch Philiperto Lucchese

2. 1677 jeden z pierwszych kościołów na planie elipsy w tym regionie - k. dla zakonu serwitów w Wiedniu - Włoch Carlo Canevale

3. wpływ Il Gesu - najbardziej popularny typ kościołów w krajach katolickich (jednonawowe z kaplicami)

4. typ większy - trójnawowe z dwuwieżową fasadą, transeptem i kopułą- np. k. benedyktynów w Würzburgu.

5. Wnętrza kościołów- bogato zdobione sztukateriami

6. „Kościoły Pokoju” - na terenie dzisiejszego Śląska rządzili katoliccy habsburgowie, który prowadzili tam akcję rekatolizacji. W związku z tym nałożono ograniczenie na budowę kościołów protestanckich (musiały być poza granicami miast, bez wież i nie z kamienia lub z cegły). Zgodnie z tymi wymogami powstały świątynie m.in. dwie do naszych czasów zachowane w Jaworze i Świdnicy - drewniana konstrukcja szkieletowa, która pozwoliła na osiągnięcie dużych rozmiarów.

4. Malarstwo w niemieckich krajach katolickich:

1. Karel Škreta (Czech)- caravaggionista; portrety i obrazy religijne

2. Michael Willmann - Śląski Rembrandt”; dekoracja klasztorów w Lubiążu ii Krzeszowie; freski i obrazy olejne. Fresk „Apoteoza Św. Rodziny” w kościele św. Józefa w Krzeszowie. SZ.Ś.7,s327 - fr. Cyklu Drogi Krzyżowej

5. Przełom XVII i XVIII w. - wzrost znaczenia niemieckich architektów:

1. Johann Bernard Fischer von Erlach - studiował w Rzymie, Autor rozprawa teoretycznej będącej jednocześnie praktycznymi wskazówkami dla budowniczych

wzorem francuskim sala reprezentacyjna jego pałaców była owalna. Elewacja pałaców miejskich - parter i pierwszego piętra - rustyka, wyższe kondygnacje dekoracyjne - pilastry, gzymsy, fryzy, rzeźby ustawione przy głównych portalach.

- Schönbrunn pod Wiedniem - letnia rezydencja cesarska SZ.Ś.7,s332

• Wiedeński pałac Schwarzenbergów SZ.Ś.7,s331

• Pałac księcia Eugeniusza Sabaudzkiego w Wiedniu

• Pałac Trauston w Wiedniu

• Pałac Clam-Gallas w Pradze

• K. św. Karola Boromeusza (Karlskirche) w Wiedniu SZ.Ś.7,s 328-329- wotum cesarza Karola VI za wygaśnięcie zarazy w Wiedniu w 1713 r.. korpus na planie owalu, po bokach którego są obszerne kaplice, kopuła na wysokim bębnie, bogata, klasycyzująca fasada (sześciokolumnowy portyk), dwie smukłe dzwonnice o trzonach pokrytych płaskorzeźbami ilustrującymi żywot św. Karola Boromeusza - nawiązanie do kolumn Trajana i Marka Aureliusza.

• Kościół Św. Trójcy w Salzburgu - spokojna, klasycyzująca wersja fasady rzymskiego kościoła Santa Agnese przy Piazza Navona

2. Andreas Schlüter - Rzeźbiarz i architekt. Gdańszczanin działający w Polsce i w Berlinie. Monumentalna, klasycyzująca bryła oraz rzeźby przy portalach

• arsenał w Berlinie

• posąg konny Wielkiego Elektora - wzorowany na pomniku Ludwika XIV

6. Po 1720 r. - barokowy klasycyzm Fischera von Erlach i Schlutera ustępuje barokowi dynamicznemu

1. Lucas von Hildebrant - architekt działający w Wiedniu, studiował we Włoszech

• Belweder - SZ.Ś.7,s.333 podwiedeńska rezydencja księcia Eugeniusza Sabaudzkiego. Pałac górny uznany został za najdoskonalszy przykład niemieckiej budowli pałacowej okresu dojrzałego baroku

2. Balthasarowi Neumann

• pałac Schönbornów w Würzburgu - najwspanialsza rezydencja barokowa w Niemczech

• pałac Augustusburg w Brühl (wym. bryl) koło Kolonii- SZ.Ś.7,s335

• kościół pielgrzymkowy w Vierzenheiligen (wym. fircenhailigen) SZ.Ś.7,s 33-44- plan - krzyż składający się z czterech owali

7. Drezno -nowy ośrodek artystyczny obok Wiednia i Berlina w 1 ćw. XVIII w. - stolica Saksonii. - Wettinowie byli królami polskimi.

1. Matthäus Daniel Pöpelmann

- Zwinger (wym. cwinger) - SZ.Ś.7,s334 ażurowość architektury i bogactwo dekoracji rzeźbiarskiej wykonanej przez Balthasara Permosera. Galerie tworzą długie ciągi przeszklonych arkad ustawionych na wysokich cokołach. Duże, liczne okna nadają lekkość i ażurowość architekturze.

2. Moda na orient - przedmioty chińskie, japońskie bądź tureckie. Odkrycie procesu tworzenia porcelany - do 1709 r. była to tajemnica chińska. W Saksonii powstała pierwsza manufaktura porcelany.

8. Recepcja wzorów rokokowych po 1730 r.

1. rokoko przywędrowało z Paryża

2. rocaille - rodzaj niestymetrycznego motywu ornamentalnego, formą nawiązującego do rysunku muszli o silnie postrzępionych krawędziach, czasem bardziej podobny do piany, chrząstki lub płomienia.

9. Wiek XVIII - rozkwit: czas pokoju, rozkwit szczególnie architektury czy wzornik rokokowych dekoracji architekta belgijskiego działającego w Monachium - Françoisa de Cuvinlies (SZ.Ś.7,s325). CDN SZ.Ś.7,s337

Sztuka barokowa w Polsce

Warunki rozwoju, mecenat artystyczny, działalność Zakonu Jezuitów. notatki w zeszycie

Architektura sakralna - nawiązanie do pierwowzoru Il Gesu. notatki w zeszycie

Rezydencje królewskie, magnackie i pałace biskupów. notatki w zeszycie

Nurt klasycyzujący w Polsce - Tylman z Gameren.

Rzeźba, malarstwo i rzemiosło artystyczne.

1. „Mała architektura” - nagrobki, epitafia, portalem kominki, ołtarze.

1. Zyskuje popularność od lat 30-tych XVII w.

2. Moda na czarny marmur wydobywany z Dębnika k. Krakowa. Stanowił kontrast dla białych alabastrowych detali. Prace wykuwane były w Dębniku bądź w Krakowie autorstwa Trevana, Tencalli, Sebastian Sali i rozsyłane po kraju. Stąd jednorodny charakter i poziom.

1. Nagrobki:

1. Najpopularniejszy - z postacią klęczącą. Barok w Pol.,il.52

2. Forma rozbudowana - przypomina ołtarz. W formie aediculi - niszy flankowanej kolumnami z ozdobnym zwieńczeniem pomnik prymasa Wojciecha Baranowskiego w Gnieźnie.- po 1615 r. Barok w Pol.,il.22

3. Forma rozbudowana przypominająca fasadę - Sala i Tencalla - nagr. Krzysztofa Sapiehy w k. Bernardynek w Wilnie Barok w Pol.,il.105. Figury zmarłych wykonane z jasnego materiału specjalnie wyeksponowane na tle czarnego marmuru - nagrobek Piotra Opalińskiego w Sierakowie - 1641 Barok w Pol.,il.91-93

2. Rzeźba portretowa:

1. Giovani Francesco Rossi - Barok w Pol.,il.147,149-151

• związany z dworem Jana Kazimierza 1651-1655

• Uchwycenie akcji, ekspresja , drobiazgowy modelunek

• Biusty portretowe Jana Kazimierza i Ludwiki Marii znajdujące się dziś na zamku Gripsholm w Szwecji

• Nagrobne popiersia bpa Piotra Gembickiego kat. wawelskiej Sz.Ś,t.7,s.364 i bpa Jerzego Tyszkiewicza w kat. wileńskiej.

3. Sztukaterie:

1. Dekoracja w stiuku - mieszaninie gipsu, wapna, kleju, piasku, pyłu marmurowego i wody

2. Sztukaterie w k. śś Piotra i Pawła w Krakowie Sz.Ś, t.7,s.362 i już nie istniejące w Łańcucie, Krośnie oraz Wiśniczu autorstwa Giovaniego Battisty Falconiego

3. Stiuk figuralny - dekoracja k. w Tarłowie, ok. 1655, autor nie znany - „Mistrz Tarłowski”. W kaplicy Oleśnickich przedstawiono w polichromowanym stiuku etapy życia ludzkiego, tryumf śmierci z zachowanie realiów polskiego stroju i obyczaju. Sz.Ś.t.7,s.365 Barok w Pol.,il.156,157, VIII,IX, portal - Barok w Pol.,il.159,160.

4. Dekoracje Domku Loretańskiego w Gołębiu - przypisuje się autorstwo warsztatowi z Tarłowa. Barok w Pol.,il.152-155 (prorocy Ezechiel i Izajasz)

1. Dekoracja rzeźbiarska kościołów - K. śś Piotra i Pawła w Wilnie na Antokolu (arch.Jan Zaor) Barok w Pol.,il.146 - bogactwo stiukowych dekoracji połączona z freskami Sz.Ś.t.7,s.371, Barok w Pol.,il.222,223.

4. Styl klasycyzujący, zw. ze szt. Francji

1. Andrzej Schlüter - pochodził z Gdańska, współpracował z Tylmanem z Gameren Działał w Warszawie w latach 1683-1694, a potem pracował w Berlinie i Petersburgu.

• Krucyfiks w k. w Węgrowie, Barok w Pol.,il.231,232

• epitafium Joachima Pasoriusa / kanonika Adama Konarskiego w kat. we Fromborku Barok w Pol.,il.228,229

• 4 nagrobki w Żółkwi: w k. paraf. Pomnik Jakba Sobieskiego i Stanisława Daniłowicza (ojca i wuja króla), w k. Dominikanów (nie zachowane pomniki matki i brata Jana II Sobieskiego)

5. Nurt włoski - związany z pełnym barokiem rzymskim - ekspresja i dynamizm

1. Baldassare Fontana

• Wykształcony w Rzymie, działał w Polsce w latach 1695-1704

• Nawiązywał do twórczości Berniniego

• Działał prawie wyłącznie w stiuku

• Gwałtowny ruch, wewnętrzne napięcie emocjonalne, efekty iluzjonistyczne- ustawiał figury perspektywicznie lub stosował połączenie z trójwymiarowym malarstwem iluzjonistycznym

• K. św. Anny w Krakowie (arch. Tylman van Gameren) Sz.Ś.t.7,s.371, Barok w Pol.,il.198-200

Malarstwo religijne w dobie baroku

1. Odrodzenie tradycji gotyckiej - złote tło, tematyka, aranżacja ikonograficzna, symbolika.

• „Nawiedzenie” z Jordanowa z końca XVI w. pochodzi z niezachowanego tryptyku; Kębłoński il.343

• „Sacra Conversazione” z Lublina (ok. 1610) ukazującej Marię w typie Hodegetrii depczącej węża na półksiężycu w promienistej mandorli, na tronie symbolizującym sedes sapientiae - typ bizantynizujący

2. Herman Han

• „Wniebowzięcie Marii” w Pelplinie (1618)

• „Koronacja Marii” w Oliwie (przed 1623)- kompozycje schematyczne , natłok treści teologicznych w duchu potrydenckim: kielichowy kształt kompozycji (Maria Niepokalana jako mistyczne naczynie)

• „Koronacja Marii w Pelplinie (ok.1624) - wykładnia katechizmu, Maria jako orędowniczka, Królowa Kościoła i Królowa Polski. Barok w Pol. il.1

3. Krzysztof Boguszewski - szlachcic, proboszcz, malarz

• „Niebieskie Jeruzalem” (ok.1628) - nawiązanie do utworu Hana, oparta na Apokalipsie św. Jana - program teologiczny, realność miejsca (panorama miasta) Barok w Pol. il.5

• „Św. Marcin z Tour” - aktualny strój Kębłoński il.350

• św. Paweł jako apostoł narodów (ok. 1628)

4. typ malarskiego moralitetu:

• „Koło śmierci” z k. św. Katarzyny w Krakowie

5. Tomasz Dolabella - przybysz , wykształcony w środowisku weneckiego manieryzmu, sprowadzony przez Zygmunta III

• „Uczta w domu faryzeusza Szymona” - kl. Dominikanów w Krakowie - wpływ sztuki włoskiej /”Gody w Kanie Galilejskiej Barok w Pol. il.33

• „Msza dziękczynna” k. paraf. w Kraśniku - strefa ziemska i niebiańska, stroje polskie. Barok w Pol. il. 32

• „Śmierć św. Władysława” - Bielany krakowskie, północny symultanizm - równocześnie ukazane zostały zróżnicowane w czasie epizody: śmierć i opłakiwanie św. Władysława, unoszenie duszy do nieba Kębłoński il.348

• „Bitwa pod Lepanto (1632) - zwycięstwo nad flotą turecką odniesione - jak głosi legenda- dzięki procesji odbytej w tej intencji w Rzymie.. Złączenie owego wydarzenia ze śmiercią Chodkiewicza w czasie oblężenia Chocimia przez Turków stało się powodem umieszczenia na pierwszym planie obrazu polskiej procesji z charakterystycznymi strojami i portretowo potraktowanymi postaciami między innymi Stanisława Lubomirskiego. Barok w Pol. il. III

Portret polski w dobie baroku

1. Rozkwit malarstwa w baroku - niestety niewiele się zachowało. O ilości świadczą jedynie źródła pisane. Najpopularniejsze były galerie antenatów. Pejzaż i martwa natura - mimo licznych kontaktów z Niderlandami - mało popularny.

2. Rozwijało się przede wszystkim malarstwo:

1. religijne (zwłaszcza od końca XVII w. - mal. freskowe . Często przedstawiano konkretne osoby na obrazach religijnych

2. malarstwo portretowe. Portrety zbiorowe ukazane w formie scen mitologicznych zyskiwały dodatkową warstwę znaczeniową. Typ portretu trumiennego - specyfika malarstwa polskiego.

3. malarstwo historyczne i batalistyczne (wiadomo m.in. o obrazie „Bitwy pod Grunwaldem” Boguszewskiego dla gdańskiego ratusza) - w znacznie w mniejszym stopniu

3. 1 poł. XVII w.

1. portrety tradycyjne - dzieła obcych malarzy, łączące elementy portretu flamndzkiego czy północnowłoskiego z polską tradycją:

• portret królewicza Władysława Wazy (po 1621 r.) Kębłoński il.370

• portret Stanisława Tęczyńskiego (1634) Kębłoński il.279 Barok w Pol. il.IV

2. holenderska koncepcja portretu w twórczości Petera Danckersa van Rijn - nadworny portrecista króla Władysława IV (reprezentacyjny monumentalizm, dworski charakter, rzeczowa obserwacja modela, bez dworskiej idealizacji. Postać stojąca obok nakrytego dywanem stołu, krajobrazowe tło) Kębłoński il.368

• portrety gdańskiej rodziny patrycjuszy

3. portrety Bartłomieja Strobla (dworsko - holenderski styl, konwencjonalna poza, podkreślenie cech psychofizycznych modela, drobiazgowe odtworzenie stroju):

• portret młodego szlachcica (prawdopodobnie Dominika Ostrogskiego) - ok. 1635 r. Kębłoński il.372, Barok w Pol. il.118

• portret Wilhelma Orsettiego (ok.1650) Kębłoński il.369

• „Koronacja Madonny” Barok w Pol. il. VI. 115

4. Daniel Schutz młodszy -nadworny portrecista Jana Kazimierza Michała Korybuta Wiśniowieckiego i Jana III Sobieskiego (dostosowywał koncepcję portretową do przedstawianej osoby):

• p. Jana Kazimierza (ok.1650) - monarcha w stroju polskim w całej postaci, gest odrzucenia płaszcza, sarmacki wyraz - z wiązek z renesansowym portretem en pied. Kębłoński il.280 Barok w Pol. il.163

• p. Jana Kazimierza (1669 r.) - głębokie studium psychologiczne monarchy, który podjął decyzję o abdykacji. Głęboki „rembrantowski” światłocień Kębłoński il.374 Barok w Pol. il.164

• p. Michała Korybuta Wiśniowieckiego (ok. 1669) - być może portret koronacyjny, przeznaczony dla dworu wiedeńskiego - stąd reprezentacyjny charakter i idealizacja modela, wybór stroju pretendenta do ręki siostry cesarza Leopolda I. Kębłoński il.373 Barok w Pol. il.165

• „Sprzedawczyni dziczyzny” - połączenie portretu i scenki rodzajowej. Kębłoński il.380

• portret Heweliusza w pracowni - połączeni reprezentacyjnego portretu z rodzajową sceną

• portret Jana III Barok w Pol. il.XII

4. okres króla Jana III Sobieskiego - alegorie, pozory antykizacji, portrety zbiorowe i konne:

1. Jan Tricius - czołowy portrecista Jana II Sobieskiego.

• Portret Jana III z 1667 r. - skomponowany według wszelkich zasad portretu sarmackiego

• Portret Jana III w pozycji siedzącej - 1676 - pozory antykizacji (strój toga i rzymska zbroja) twarz pozostaje jednak sarmacka Kębłoński il.375

2. Jerzy Eleuter Szymonowicz Siemiginowski

• „Portret Marii Kazimiery z dziećmi” - (1683) prawdopodobnie autorstwa JESzS, alegoryczny charakter (królowa występuje tu w roli bogini macierzyństwa jako Gea-Rea, a pojawiające się obok jej dzieci lew i delfin -atrybuty dzieci Rei - oznaczają równocześnie męstwo synów i wdzięk córki. Umieszczone w głębi obrazu rzeźbione popiersie Jana III przypomina widzowi, że stoi wobec potomstwa króla. Kębłoński il.377 Barok w Pol. il.247

• portret konny Jana II Sobieskiego na tle bitwy pod Wiedniem - oficjalny, heroizowany

• Willanów - Apollo grający Barok w Pol. il.XIX

• Willanów - plafon „Jesień Barok w Pol. il.XX „Wiosna” Barok w Pol. il.XXI

3. Claude Callot

• Plafon Jutrzenki w Pałacu Willanowskim (1681) - obnażona bogini ma rysy twarzy królowej Barok w Pol. il. XXII

1. „Mistyczne zaślubiny św. Katarzyny” - dzieło malarza z kręgu van Ducka (wprowadzenie wizerunków konkretnych osób do dzieł o tematyce religijnej. Główne postacie mają rysy twarzy królowej Ludwiki Marii o Katarzyny Denhoffowej. Kębłoński il.378

2. portret nieznanej rodziny namalowany przez Teodora Lubienieckiego (przed 1700) na wzór sceny mitologicznej. Osoby przedstawione są w arkadyjskim pejzażu, z pseudogreckim sarkofagiem na planie pierwszym i pseudoantyczną świątynią w głębi.

3. Michał Anioł Palloni - włosko - barokowy typ portretu

• P. Jana Dobrogosta Krasickiego (prawdopodobnie autorstwa Palloniego) monumentalna aranżacja otoczenia, dostojeństwo pozy i gestu, bogactwo materialne Kębłoński il.379 Barok w Pol. il.XVI

5. Rządy Sasów, przełom XVII/XVIII w. Powrót do formuły sarmackiej

1. portret en pied - p. Janusza Radziwiłła, ok. 1690;

2. p. do pasa - p. Mikołaja i Teresy Woronieckich ok. 1725

3. portret w wersji rycerskiej

• Portret Boreyki” malarz nieznany, ok. 1730 celna charakterystyka kresowego żołnierza Kębłoński il.382

• „Jan Tarło” Szymona Czechowicza Kębłoński il.382

Rokoko - architektura i rzeźba razem

Sarmacki nurt w malarstwie: portret trumienny.

Rzemiosło artystyczne: meble gdańskie, pasy słuckie.

rokoko

1. Mecenat: silny mecenat królewski zostaje powoli przełamywany już pod koniec XVII w. - pojawia się z jednej strony mecenat arystokracji i szlachty oraz mecenat mieszczański, który do tej pory miał marginalne znaczenie, nabiera go teraz.

2. Zmieniają się też oczekiwania wobec artystów. Nowi zleceniodawcy wolą tematy lekkie i zmysłowe zamiast scen heroicznych i patetycznych.

3. Daty: 1715 r. - śmierć Ludwika XIV. Następuje dekada regencji. Ludwik XV panował w latach 1726-1774.

4. Umowność dat: styl regencji - zaczyna się już przed śmiercią Ludwika XIV. Styl Ludwika XV kończy się na kilkanaście lat przed jego śmiercią. Termin ROKOKO , podobnie jak poprzednie określenia odnosi się przede wszystkim do ornamentów, dekoracji wnętrz, meblarstwa i rzemiosła. - krótko mówiąc bałagan.

5. Cechy sztuki okresu regencji: lekkość, ironiczność, sentymentalizm. Odrzucenie patosu, pompy pseudoklasycyzmu Le Bruna, ostateczne zwycięstwo rubenistów. Nowa tematyka wyraża tęsknotę za mijającym czasem i hedonistyczną chęć przyjemnego wykorzystania każdej chwili. Duże znaczenie teatru i teatralności. Monumentalność zostaje zastąpiona charakterystycznymi dla „buduarowego” stylu Ludwika XV formami intymnymi. Rodzi się pojęcie „gustu” i „mody”.

6. Cechy dekoracji wnętrz rokokowych Śz.Ś.7,s.311: Dostojną i oschłą symetrię wyparł ruchliwy ornament asymetrycznych rocailles, kogucich grzebieni i ażurowych wycięć w kształcie serca. Twórcą rocaile był dekorator Nicolas Pineau - pierwsza większa realizacja utrzymana w tym stylu to Hôtel de Villars (rysunki w Śz.Ś.7,s.310 kartuszowy ornament regencyjny. Obok pozostałości dawnego ornamentu okuciowego pojawiają się nowe motywy: kosze z kwiatami i owocami, muszle, tak zwana kratka regencyjna, ornament wstęgowo-cęgowy i zapowiedź asymetrycznego rocaille'a - na zdjęci poniżej. Gobelinowe obicia fotelu na których siadało się jak na „obrazach”, zastąpiły tkaniny o drobniejszym deseniu - w pasy, w kwiaty rozrzucone na purpurowym tle. Wkracza chińszczyzna („chinoiserie) to jest ornament w zabawny sposób naśladujący wzory chińskiej cerami i chińskich jedwabi czy brązów.

7. Wersal pustoszeje. W ostatnim okresie swego życia król Słonce popadł w dewocję i maniakalne wręcz przestrzeganie reguł dworskiego ceremoniału. Panujący w imieniu małoletniego Ludwika XV regenci dalecy byli od kontynuowania tych zaleceń. Wręcz przeciwnie. Nastąpiło odprężenie w obyczajowości a wręcz rozwiązłość i upadek moralności. Ludwik XV wolał mieszkać w Tuileriach niż w Wersalu, a jego liczne metresy, z panią de Pompadour na czele, dostawały małe i przytulne rezydencje- rozwija się nowy typ pałacu miejskiego. (żoną Ludwika XV była córka polskiego eks-króla Stanisława Leszczyńskiego - Maria Leszczyńska)

8. Manufaktura porcelany w Sèvres Sz.Ś.7,s.315

9. Manufaktury gobelinów. Od średniowiecza istniały manufaktury w Beauvais i Aubusson. W okresie rokoka współpracowali z nimi m.in. malarze Jean Berein i François Boucher. Najsłynniejsza była w tym okresie manufaktura paryska.

10. Rozwój meblarstwa

11. architektura: - najbardziej wziętym architektem tamtych czasów był Germain Boffrand (Hôtel de Soubise w Paryżu Śz.Ś.7,s.311). Najbardziej charakterystyczną cechą architektury tego czasu stały się dekoracje wnętrz i wyposażenie pałaców - tego właśnie dotyczył pierwotnie wprowadzony przez Pierra Le Pautre w pałacu w Marly termin rokoko. Szczególną karierę robi buduar - połączenie damskiego gabineciku i sypialni. Architekt Robert de Cotte, słynny dzięki swym projektom wnętrz, wysuwa rodzaj filozofii buduaru: tam „pan domu i jego rodzina mogą się schronić w te dni, kiedy nie ma gości”

12. Malarstwo:

Antoine Watteau [wato] (1684-1721):

1. czołowy przedstawiciel epoki, najwybitniejszy artysta 1 poł XVIII w.

2. inspiracja Rubensem, Veronesem

3. tematyka jego malarstwa oscyluje wokół sceny parkowej, zazwyczaj prawie pozbawionej akcji. Przedstawiani ludzie często odwróceni, pochyleni, odziani w fantastyczne stroje ukazywani są na tle ogrodów dalekich od współczesnych malarzowi. Świat kreowany przez Watteau jest nierzeczywisty, ma jednak więcej z ułudy niż z nieprawdy. Niedomówienie, nastrojowość, tajemnica, melancholia.

4. Odjazd na Cyterę Śz.Ś.7,s.299 OdG.doC.il.367- w rzeczywistości przedstawia powrót kochanków z wyspy miłości po złożeniu ślubowań w przybytku Wenery. Łańcuchem par zakochanych złączył malarz spowity różami posąg i czekającą łódź przy brzegu; dwoje młodych jeszcze wciąż wymienia czułości, inni podnoszą się z ziemi, trzecia para zdąża ku łodzi, przy czym kobieta odwraca ze smutkiem głowę. Czas jest nieubłagany: łódź czeka.

5. Gilles Śz.Ś.7,s.300 OdG.doC.il.365 - melancholia w ukazywania klownów i grajków wędrownych paradoksalnie ludzi często cierpiących i smutnych

6. Szyld do salonu sztuki Gersainta Śz.Ś.7,s.301 OdG.doC.il.368 widzimy to samo towarzystwo co w Odjeździe na Cyterę - arystokrację ale w innej scenerii i czym innym zajęte - oglądaniem obrazów i innych przedmiotów artystycznych w sklepie przyjaciela Watteau. Przykład zainteresowania tematyką rodzajową w malarstwie XVIII wiecznym.

Maurice quentin de la tour (1704-1788)

1. mecenat dworski. Cechy malarstwa: realizm, swoboda i intymność przedstawień

2. Autoportret w żabocie Śz.Ś.7,s.302

3. Madame de Pompadour OdG.doC.il.378

Jean-honore fragonard (1732-1806)

1. szczyt frywolności

2. Huśtawka Śz.Ś.7,s.305 OdG.doC.il.373 - żart erotyczny

3. Kąpiące się Śz.Ś.7,s.303 OdG.doC.il.372 - kobiety są głównym obiektem zainteresowania malarzy a nie np. lud, czy pejzaż

François Boucher (1703-1770)

1. ulubiony malarz pani Pompadour,

2. erotyzm a nawet rozwiązłość, dekoracyjność,

3. tworzył również projekty gobelinów

4. portrety - Madame de Pompadour OdG.doC.il.375

5. Śniadanie - tematyka rodzajowa OdG.doC.il376

6. Kąpiąca się Diana Śz.Ś.7,s.304 OdG.doC.il.377 sceny mitologiczne dawały pretekst do ukazywania nagich ciał kobiecych

7. Leżąca dziewczyna OdG.doC.il.379 - prymitywny, prostacki erotyzm

8. Odaliska - naga dziewczyna, o jej orientalnym pochodzeniu świadczy jedyny pozostawiony fragment jej ubioru - zawój (turban) na głowie - prymitywny, prostacki erotyzm

13. Wzrastają nastroje rewolucyjne. Zaczyna się już wrzenie warstw społecznych, których życie nie było tak idylliczne jak arystokracji. Wzrasta także krytyka frywolności malarstwa dworskiego - Diderot nawołuje do malarstwa zaangażowanego, dydaktycznego. Pierwsze zwiastuny preromantyzmu (Louis Moreau - Towarzystwo w parku OdG.doC.il.384 czy Hubert Robert Wodospad pod Roncilione Śz.Ś.7,s.299 OdG.doC.il.385

14. Jean-Baptiste-simeon Chardin

1. Poza zasięgiem rokoka i preromantyzmu pozostawał największy po Watteau osiemnastowieczny malarz francuski . Związek z malarstwem holenderskim. Martwe natury, scenki rodzajowe. Bez sentymentalizmu, czy trywialności. Przemyślana kompozycja, konsekwentna kolorystyka. Przekazuje strukturę materiału z których wytworzone są przedmioty - metaliczność patelni, zimna gładkość szklanej karafki itp.

2. Śniadanie na stole - slajd OdG.doC.il.389

3. Gospodyni- kobieta wracająca z zakupów. OdG.doC.il.388

4. Martwa natura z butelką i owocami OdG.doC.il.387 „malowane przez niego garnki i patelnie mają więcej godności niż wielu ludzi.

5. Młoda nauczycielka OdG.doC.il.390

Rzeźba barokowa notatki w zeszycie

1. gianlorenzo Bernini -

1. uro. 1598 r. w Neapolu jako syn rzeźbiarza Pietra Berniniego.. W wieku 6 lat wyprowadził się wraz z rodziną do Rzymu. Cudowne dziecko. Kształcił się u ojca i w pracowni Maderny.

2. W 1615 r. tworzy pierwszą grupę rzeźbiarską - zeus jako dziecko z małym satyrem i kozą Amalteą - marmur, kontrast gładkiego ciała z kosmatym futrem, Amaltei, jedność kompozycyjna,

3. Wykuwa popiersia portretowe - bardzo duże podobieństwa

4. W 1621 r. - mając 23 lata zostaje przewodniczącym Akademii św. Łukasza z nominacji Urbana VIII Barberini.

5. 1624 r. - wzniesienie baldachimu nad grobem św. Piotra pod kopułą Michała Anioła - brąz z Panteonu rzymskiego, stąd złośliwe powiedzenie „Quod non fecerunt barbari - fecerunt Barberini” - „czego nie dokonali barbarzyńcy, dokonali Barberini”.

6. 1657-1670 - dekoracja prezbiterium b. św. Piotra. - tzw. katedra św. Piotra wokół kolistego okna w absydzie. Jednolita koncepcja mimo dużej rozciągłości prac w czasie (ok. 50 lat)

• wprowadził do rzeźby wielorakie materiały - brąz , złoto marmur, stiuk (zerwał z renesansową logiką użycia materiału)

• wykorzystał okno w kompozycji - światło budujące nastrój

• zerwanie z renesansową logiczną atrykulacją architektury i jasnym współgraniem rzeźby z formami architektonicznymi na rzecz ekspresji, której wszystkie użyte środki są podporządkowane

• spiralna kolumna- zaprzeczenie idei antyku - wprowadza chwiejną niepewność i sugeruje ruch ku górze, na nich spoczywa ażurowa korona baldachimu, kontrastująca z ciężarem brązu

• ściany nikną pod dekoracją

7. Popada w niełaskę u kolejnego papieża (Innocenty X Pamfili) i zostaje odsunięty od prac przy bazylice św. Piotra a postawione przez niego 2 wieże przy fasadzie Maderny zostają rozebrane przez Borrominiegp. Powraca do prac przy bazylice za kolejnego papieża (Aleksander VII Chigi) - buduje plac przed bazyliką.

8. 1623 r. - dawid - porównać z Donatella, Verocchia i Michała Anioła. Berniniego jest najbardziej dynamiczny, moment walki, napięcie, koncentracja przed oddaniem strzału z już napiętej procy. Włosy - użycie świdrów kamieniarskich popularnych w późnej sztuce rzymskiej, a rzadko stosowane w renesansie.

9. 1623 r. - w tym samym roku powstaje Apollo i dafne -

10. grobowiec Urbana VIII i Aleksandra VII Borgii w bazylice św. Piotra - użycie wielobarwnych marmurów, majestatyczne postacie zmarłych

11. fontanny - fontanna Trytona (Piazza Barberini), fontanna czterech rzek (Piazza Navona), fontanna z murzynem (Piazza Navona)

l. kaplica Cornarich w k. S. Maria della Vittoria w Rzymie - Adoracja św. Teresy

2. ......lk

KLASYCYZM W POLSCE

Epoka Stanisławowska:

Świadoma polityka kulturalna władcy mająca na celu stworzenie polskiego środowiska artystycznego służącego nie mecenasom lecz społeczeństwu - narodowi. Wzrost świadomości narodowej. Początki polskiego malarstwa, rzeźby i architektury. Nie udało mu się stworzyć Akademii Sztuk Pięknych tylko „malarnię”, która była jej zalążkiem Kierownikiem malarni był Marcello Bacciarelli. Teoretycy i znawcy sztuki - Jan Potocki i Stanisław Kostka Potocki. Stypendia dla artystów i pensje.

Główne ośrodki kulturalne: mecenat królewski w Warszaw, Czartoryskich w Puławach, bpa Ignacego Massalskiego w Wilnie, Elżbiety Lubomirskiej i jej zięcia Stanisława Kostki Potockiego w Wilanowie i Łańcucie, Radziwiłłów w Nieborowie itd.

Po śmierci Jakuba Fontany pierwszym architektem królewskim zostaje Domenico Merlini. Był on zwolennikiem eklektyzmu. Na terenie Łazienek prowadzi pierwsze prace: Biały Domek (1774), Pałac Na Wodzie (niewielka willa opięta pilastrami biegnącymi przez dwie kondygnacje, jak to było modne także w ówczesnej Anglii, Pałac w Królikarni i Jabłonnie oraz wraz z Kamzetzerem projektował wnętrz Zamku Królewskiego.

Jan Kamsetzer buduje w Warszawie kilka pałaców.

Szymon bogumił Zug - neoklasyczny k. Ewangelicki w Warszawie (1777) założony na rzucie kolistym z czterema aneksami po bokach, z których jeden tworzy dorycki portyk. Ogrody: Powązki Izabeli Czartoryskiej (1770), ogrody Mokotowskie Elżbiety Lubomirskiej, Arkadia Nieborowska Radziwiłłów (1778) - pełna pawilonów to klasycystycznych to gotyckich ruin, staw i strumienie biegną „naturalnymi” skrętami - styl angielski. Był więc Zug nieodrodnym synem epoki która rodziła równocześnie klasycyzm wraz z późniejszym akademizmem) oraz marzycielski romantyzm.

Najważniejsze realizacje w Warszawie

1. odbudowa skrzydła południowego zamku królewskiego w Warszawie po pożarze w 1767 r. - Fontana

2. przebudowa i zmiana wyposażenia wnętrz zamku królewskiego w Warszawie (Sala Audiencyjna, Rycerska, Balowa, Tronowa)

3. przebudowa Zamku Ujazdowskiego i związanego z nim Zwierzyńca - Fontana, Merlini, Moszyński - została jednak przerwana

4. Łazienki (nowy typ rezydencji podmiejskiej w duchu preromantycznego sentymentalizmu):

• Pałac Na Wodzie

• Amfiteatr ze sceną na wodzie

• Biały Domek

• Altana Chińska - Kamsezer

• Stara Pomarańczarnia - teatr (tu działał twórca teatru narodowego - Wojciech Bogusławski)

• Stara Kordegarda - Kamsezer

• Wielka Oficyna

Powstanie nowego modelu siedziby wiejskiej:

1. Rogalin - monumentalna rezydencja Kazimierza Raczyńskiego; barokowa bryła (1764) przebudowana według klasycznego antycznego gustu (zaledwie dziesięć lat po zakończeniu prac, przed 1784 r.) - palladiańskie ćwierćkoliste galerie łączące oficyny z pałacem, park krajobrazowy.

2. Pałac w Siernikach dla Katarzyny z Raczyńskich Radolińskiej - Jan Chrystian Kamsezer (od frontu kolumnowy portyk) - wzór dla preromantycznej rezydencji - samotni, w otoczeniu parku i lasów.

3. Przebudowa pałacu w Siedlacach - Kamsezer m.in. dodał portyk

4. Pałac w Czeniejewie - poza portykiem wbudowano rotundową salę od strony ogrodu

5. p. w Śmiełowie - arch. Stanisław Zawadzki, piękne położenie, portyk, motyw palladiańskich galerii łączący korpus z oficynami

6. p. w Dobrzycy - Stanisław Zawadzki, przykład architekture parlante - jego plan oparty na złączeniu pod kontem prostym dwóch nierównej wielkości skrzydeł nawiązuje do wolnomuralarskiej węgielnicy, symbolu Prawa i Obowiązku (właściciel - Aleksander Gorzeński był zagorzałym wolnomularzem). Portyk umieszczony na zbiegu skrzydeł. Pałac należy do pierwszych dzieł architektury romantycznej (symbolika i decentralistyczny plan). Ścienne malowidła iluzjonistyczne przedstawiające krajobrazy Antoniego Smuglewicza. W parku znajduje się pawilon ogrodowy zwany Panteonem - arch Stanisław Zawadzki

7. p. w Lubostroniu - Stanisław Zawadzki, wzór b. popularny w Anglii - palladiańska Villa Rotonda i Villa Trissino. Utrzymana w stylu empire: prostota i surowość wyrazu wiążą się tu z formami kolumn wielkiego porządku i z silnym kontrastem czerwieni marmoryzowanych ścian oraz bieli elementów dekoracyjnych i rzeźbiarskich. Wnętrza - iluzjonistyczne malowidła ścienne przedstawiające antyczne ruiny.

8. Jakub Kubicki

• Belweder w Łazienkach - przebudowany przez Jakuba Kubickiego w latach 1819-1822.

• Świątynia Sybilli (Diany) i Most Egipski w parku belwederskim (części parku łazienkowskiego)

• P. w Bejscach

• p. w Białaczewie -

9. Chrystian Piotr Aigner :

• czterokolumnowy portyk w pałacu w Olesinie.

• Pałacyk zw. „Marynki” w Puławach - styl charakterystyczny dla wczesnej fazy, bardziej dekoracyjnej, klasycyzmu (opilastrowanie przechodzące dwie kondygnacje, attyka, portyk bez tympanonu). Świątynia Sybilli w Puławach - wzorowana na świątyni Sybilli w Tivoli pod Rzymem.

• Oranżeria w parku łańcuckim - czterokolumnowy portyk.

• Pałac nNamiestnikowski (Radziwiłłów, ob. Prezydium Rady Ministrów) elewacja od strony ulicy (1818-1819)

• Kościół św. Aleksandra w Warszawie - obok zboru ewangelickiego S.B Zuga jest najwybitniejszym zrealizowanym dziełem polskiego klasycyzmu powstałym w oparciu o wzór Panteonu rzymskiego; usytuowanie kościoła pośrodku placu wymagało jednak wprowadzenia dwóch portyków.

• Warszawa - Odwach Bernardyński

10. Antoni Corazzi

• gmach Towarzystwa Przyjaciół Nauk ( Pałac Staszica) w Warszawie

• dawny pałac Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu w Warszawie (1824-1825)

• dawny pałac Ministra Skarbu (1825-1828)

• Teatr Wielki Opery i Baletu (1826-1833) -

RZEŹBA- niezbyt

Andrzej Le Brun - Pomnik Jana III Sobieskiego w Łazienkach.

• MALARSTWO

Marcelli Baciearelli, który przybył do Polski z Drezna w 1765 r. Malował głównie portrety króla i arystokracji, wierne ale z nalotem pochlebstwa, niekiedy barokowe w geście i układzie, obrazy historyczne i mitologiczne do pałaców królewskich. Cykle historyczne: W Sali rycerskiej Zamku Królewskiego - cykl królewski (Kazimierz Wielki słucha skarg chłopów”, „ Władysław Jagiełło zakłada Akademię Krakowską”,” Zygmunt I udzielający inwestytury Albrechtowi Pruskiemu”,” Zygmunt III zatwierdza zawarcie pokoju chocimskiego między Polską a Turcją”, „Jan III Sobieski oswabadza Wiedeń”; cykl z „Żywotem Salomona” - w pałacu Łazienkowskim

JAn Crzciciel Lampi - wykształcony w Italii i środowisku wiedeńskim. - portrety wybitnych osobistości Swjmu Czteroletniego: „Portret Szczęsnego Potockiego”

Józef Grassi - wykształcony w Wiedniu. Nurt preromantyczny. „Portret ks. Józefa Poniatowskiego”, wizerunki Tadeusza Kościuszki

Franciszek Smuglewicz, kształcony w Rzymie, akademicko poprawny malarz scen historycznych.

Bernardo Belotto zwany Canaletto wierny odtwórca widoków Warszawy, pasja portretowania ojczystych miast i krajobrazów - poszli za nim naśladowcy w XIX w.

JAn Piotr Norblin - związany z dworem Czartoryskich od r, 1774. - przeciwstawiał się poprawności i gładkości stylu malarzy królewskich, rejestrował życie polskie takie jakim było w różnych warstwach społecznych. np. „Zebranie chłopskie w karczmie”, „Targ na Pradze”

KLASYCYZM

Klasycyzm - 1. ruch artystyczny inspirowany przez antyczną sztuką grecką i rzymską. Pojawia się w dziejach sztuki europejskiej w różnych okresach. Począwszy od renesansu karolińskiego poprzez renesans ottoński , protorenesans włoski, renesans , barok (klasycyzm barokowy, np. palladianizm), neoklasycyzm, a także w XX w. W niektórych przypadkach przejawia klarowną konsekwencję form. 2. Inaczej neoklasycyzm - styl, który wystąpił w sztuce europejskiej w poł. XVIII w., w związku z powszechnym zainteresowaniem sztuką gr.-rzym., roznieconym głównie przez odkrycia dokonane w Herkulanum i Pompei. Opublikowanie ich wyników przez J.J. Wnckelmanna (1764) wzmogło powszechną potrzebę powroty do "„tylu prawdziwego"” reprezentowanego przez antyk. Rzeźba klasycystyczna wywodzi się także z zafascynowania odkryciami zabytków rzymskich, w Italii. Największymi jej przedstawicielami są Włoch A. Canova i Duńczyk B. Thorvaldsen - twórca pomników Poniatowskiego i Kopernika w Warszawie. W dziedzinie malarstwa „Wielki styl Rzymian” objawia się w jasnej koncepcji intelektualnej i plastycznej całości obrazu, w podporządkowaniu kompozycji prawom złotego podziału i upodobnieniu jej do reliefu za pomocą skrupulatnie stosowanego światłocienia i koloru lokalnego, silnie uwydatniającego bryłę.

Klasyczny -antyczny

Klasycystyczny - neoklasyczny

Empire (fr. Cesarstwo) odmiana późnej fazy klasycyzmu francuskiego w architekturze, wnętrzach i meblarstwie. Styl ten ustalił się w okresie I Cesarstwa (1804-1815) i przetrwał czasy restauracji (do 1830)

Sztuka Anglii:

1. Tło historyczne: potęga kolonialna - dobrobyt, rozwój handlu i gospodarki, wzrost zainteresowania sztuką

2. 1769 - założenie Royal Academy of Art

3. Anglia od XVI w .była wierna palladianizmowi. Działają tam słynni architekci, projektanci wnętrz (styl braci Adam )

4. architektura:

• punktem wyjścia był klasycyzujący barok,

• palladianizm - ulubiony wzorzec (powaga, monumentalizm)

• Christofer Wren - katedra św. Pawła w Londynie (1675-1710) - świadoma rywalizacja z rzymską bazyliką, miała ona „poprawić” błędy pierwowzoru w kierunku bardziej poprawnego ujęcia klasycznego, jest to bazylika 2-wieżowa z kopułą na krzyżowaniu naw, poprawna, lecz mało oryginalna.

• 1666 pożar starego Londynu - odbudowa sprzyjała wyrobieniu się narodowego gustu i poczuciu własnego stylu

• John Vanbrugh - pałac Blenheim koło Oksfordu (1705-1716; na wzór francuskich pałaców „między dziedzińcem i ogrodem”, olbrzymie założenie o barokowym rozmachu, korpus główny o palladiańskim portyku z kolumnadą pod potężnym tympanonem, ujmują po bokach wysunięte i rozbudowane skrzydła okalające dziedziniec wjazdowy, ogrody geometryczne.)

• Palladianizm angielski 1 poł. XVIII w. wyprzedza początki neoklasycyzmu na kontynencie i toruje mu drogę

• W przeciwieństwie do uczonych z kontynentu, którzy swą wiedzę o sztuce antycznej opierali na studiach sztuki starożytnego Rzymu, Anglicy penetrowali w tym czasie Grecję. W 1762 r. ukazała się książka o sztuce antycznej Grecji

• Narodziny ogrodu w stylu angielskim - już na początku XVIII w. wzrasta krytyka ogrodów w stylu francuskim jako okaleczających przyrodę. Ok. poł. XVIII w. jest już w pełni wyklarowany styl parku angielskiego. - park Stowe lorda Cobhama , drzewa niestrzyżone rosnące w kępach pomiędzy którymi były duże połacie trawników; park Kew Gardens koło Londynu - II poł. XVIII w. dodanie malowniczych pawilonów, ruin, pseudogrobowców itp.

5. Malarstwo:

• William Hoghart (1697-1764) - samouk, nigdy nie opuścił Anglii, malarstwo dydaktyczne, szczególnie grafiki, uniezależnienie się od mecenatu arystokracji, tematyka współczesna, (serie grafik: „Życie kurtyzany”, „Życie utracjusza”, „Modne małżeństwo” itp.) OdG.doC, il.425 -„Kapitan Coram”, OdG.doC, il.427 - „W salonie pani” z cyklu „Modne małżeństwo”: nowożytny moralitet na temat obyczajów arystokracji

• Joshua Reynolds - (1723-1792), po podróży do Włoch został portrecistą arystokracji (do 150 portretów rocznie), umarł jako bardzo bogaty człowiek. Pierwszy prezes Akademii Królewskiej. Rywal Gainsborough. „Pułkownik Tarleton” - skłonność autora do baroku, wojskowa fanfaronada OdG.doC, il.436, „Nelly O'Brien” OdG.doC, il.434.

• Thomas Gainsborough (1727-1788) - samouk, znakomity portrecista, „Portret małżeństwa Andrews” OdG.doC, il.431 - niemal Wattou na tle angielskiego pejzażu, młody mężczyzna i jego nadąsana żona. „Córki artysty” OdG.doC, il.428 , „Mary, hrabina Howe” OdG.doC, il.429 zapowiedź Renoira a nie akademickiej nudy. „Poranny spacer” OdG.doC, il.433 - nie angielska lekkość pędzla, zbliża się do Wattou i Tiepola. „Wodopój” OdG.doC, il.432 - perfekcyjne zespolenie idealizmu ze studium natury, nie tak sztucznie jak Bucher.

• Sztuka francuska 2 poł. XVIII w. (sztuka 1. poł. XVIII w. patrz rokoko)

1. Tło historyczne: nastroje niezadowolenia społeczeństwa, kryzys skarbu państwa - częściowo poprzez rozrzutność dworu, okres Oświecenia, 1751 - publikacja 1 tomu „Wielkiej encyklopedii francuskiej”, która miała podsumować wyniki dotychczasowych badań nad naturą, techniką i zastanowić się na „przyczynami bogactwa” narodów., Diderot systematycznie ogłaszał swe Salony, czyli recenzje z wystaw Akademii. - rozwój krytyki artystycznej, formułował postulaty służby społecznej sztuki, sztuka miała odzwierciedlać życie, głosić prawdę o nim i służyć dydaktyce społecznej jak to robił podziwiany przez Diderota Hoghart.

2. Zainteresowanie nim we Francji najwcześniej objawiło się w dziedzinie architektury. Już w poł. XVIII w. Germain Soufflot ma gotowe projekty paryskiego kościoła Sainte-Geneviève, znanego później jako Panteon (ukończony w 1812 r.); Niebawem powstają liczne gmach użyteczności publicznej, utrzymane w podobnym charakterze. Wielkie pałace otrzymują na fasadach porządki kolosalne: teatry mają z reguły kopuły i portyki niby świątynie antyczne. Jedyni zróżnicowanie polega na trzymaniu się bądź surowszej wersji rzymskiej, bądź greckiej - bardziej eleganckiej, lżejszej.

3. Architektura:

• Jacques-Ange Gabriel (1698-1782) - projekt dzisiejszego Placu Zgody i i „wielkim stylu” projektuje École Militaire (1751), pałacyk Petit Trianon (1762-1768) - staje się początkiem nowego stylu zwanego stylem Ludwika XVI - klasyczna prostota i przestrzeganie zasad decorum oraz zmysł elegancji i równowagi

• Jacques Germain Soufflot (1713-1780) Panteon paryski - kościół Sainte-Geneviève, który łączy tradycje klasycyzmu czasów Ludwika XIV z rygorystycznym nawrotem do surowych form antyku, który dyktuje porządek koryncki portyku, niski nad nim tympanon i jego płaskorzeźbioną dekorację. Eklektyzm - zimny i nieprzekonywujący. Plan oparty jest na prototypie rzym. Bazyliki surowość formy zewn. zbliżona do budownictwa doryckiego. Na przecięciu naw wznosi się potężna kopuła, która współczesnym wydawała się podobna do tej z Panteonu antycznego.

• Cloude-Nicolas Ledoux (1736-1806) - 1sza praca Hôtel d'Uzès (1767) - fasada zewnętrzna posiadała palladiański „porządek kolosalny”- podobieństwo z architekturą angielską. Ciekawsza jest elewacja od dziedzińca, surowa, cała w potężnych boniowaniach, z czterokolumnowym portykiem jeszcze korynckim. W 1771 wznosi w Louveciennes pawilon dla pani Du Barry

4. Malarstwo:

• Jacques -Louis David (1748-1825). Spędził 5 lat na nauce w Rzymie. „Konny portret Stanisława Kostki Potockiego” - jeszcze w Rzymie. Zaangażował się w politykę i jego twórczość przesiąknęły iście rewolucyjne idee. „Madame Rècamier” Od G.do C., il.445 - niezwykły świat napoleońskiego Paryża. Arcydzieło neoklasycznego portretu obywającego się bez sztucznych gestów, złudnie proste w swej oryginalności. „Śmierć Marata” Od G.do C., il.446 z 1793 r. zawiera silny ładunek propagandowy, a jednocześnie jest dziełem brutalnie niemal realistycznym, pokazuje męczeństwo za sprawę nowej religii. ”Przysięga Horacjuszy” ostateczne objawienie neoklasycyzmu. Był budowany jak inżynierska konstrukcja ale równocześnie był manifestem ideowym. Temat z republiki rzymskiej rzucał hasło „Zwyciężyć lub umrzeć”. „Śmierć Sokratesa” Od G.do C., il.449 temat to aluzja do demokracji niesłusznie skazującej niewinnego na śmierć. Moralizujące przesłanie jak należy umierać, dostojnie. Światło jest światłem jaky rampy teatralnej, nie jest uzasadnione sytuacjjjjo w ciemnej celi więziennej. Przestrzeń płytka jak scena.

• Pierre-Paul Prud'Hon (1758-1823) - skrzyżowanie Correggia z Leonardem. Portret „Cesarzowej Józefiny” Od G.do C., il.447

• Anne-Louis Girodet (1767-1824) Od G.do C., il. 450 ”Atala” - funkcja światła

• Antoine-Jean Gros (1771-1835) urodzony romantyk a założenia klasyczne. „Napoleon pod Arcola” Od G.do C., il.448.- wpływ Rubensa, rozmach i żywiołowość oderwana od Davida a skierowana ku romantycznym osiągnięciom Gericaulta i Delacroix.

• Hiszpania:

• Francisca dr Goya (1746-1828) osobowość wykraczająca poza wszelkie ramy i kierunki. Psychologiczna przenikliwość, unika pejzażu, wnętrz i martwej natury. Interesuje go człowiek. Wzięty portrecista i nadworny malarz królewski. „Doña Tadea Arias Od G.do C., il.451 wydawałoby się prosty portret, a jednak w sposobie ujęcia sukni - szkicowy, swobodny i nieco mglisty, uderza podobieństwo do malarstwa Gainsborougha i Tiepola. „Maja ubrana” Od G.do C., il.454 , impresyjne plamy kształtują poduszki. „Rozstrzelanie powstańców madryckich 3 maja 1808” Od G.do C., il.456 współczucie i gniew UZUPEŁNIĆ PIWOCKI S.336

• Rosja:

W Rosji najważniejszym centrum k. jest Petersburg, gdzie powstają w tym czasie monumentalne place miejskie, a także słynny Pałac Admiralicji projekt A. Zacharowa.

• Sztuka krajów habsburskich PIWOCKI S. 324

• Sztuka Danii - Thornvaldsen

• Sztuka Włoch:

• Idee oświecenia zagrażały autorytetowi papiestwa, znacznie osłabiając jego wpływy na sztukę

• Mimo to Włoch wciąż pozostawały centrum sztuki i ze wszystkich stron zjeżdżali się ty nadal artyści. Coraz słabiej byli oni zainteresowani studiowaniem u żyjących mistrzów, a chętniej poświęcali się studiowaniu sztuki starożytnej i wielkich mistrzów renesansu. Sprzyja to rozwojowi turystyki i związanemu z nią tworzeniu tzw. pamiątek z podróży - czyli widoczków ulubionych przez turystów.

• Stworzyło się środowisko pierwszych archeologów wśród których należy wymienić przede wszystkim Winckelmanna. Stworzonej przez nich sielskiej wizji antyku przeciwstawia się Piranesi widzący w tym okresie dziejów epokę dynamiczną i monumentalną dając już romantyczną jej interpretację.

• Architektura - poszukiwanie włoskiego stylu klasycystycznego (portyki itd.), związek z klasycyzmem francuskim. Najbardziej znanym przykładem architektury XVIII w. są w Rzymie tzw. Schody Hiszpańskie, dzieło Francesca de Sanctis z lata 20-tych., tkwią one jednak duchem w barokowym rozmachu epoki poprzedniej.

• Malarstwo - Giovanni Battista Tiepolo (1696-1770) - znakomity twórca fresków, zastąpił perpektywiczne wykresu otwieraniem stropów i ścian iluzją przestrzenną - jak przystało na Wenecjanina - czysto malarskich układów barwnych. Jego malarstwo jest jeszcze wyraźnie barokowe

Pietro Longhi (1702-1785) był ilustratorem życia XVIII-wiecznej Wenecji. Malował widoczki - pamiątki. „Pokaz jednorożca” Od GdoC,il.

Malarze wedut, widoków Wenecji - drobiazgowa zgodność szczegółów. Antonio Canal zw. Canaletto - w celu uzyskania głębi stosuje chwyty malarskie: ustawia wysoko horyzont, umiejętny wykres linii perspektywicznych, operuje perspektywą powietrzną. „widok Canale Grande”. Jego siostrzeniec Bernardo Belotto podróżował po Europie a zmarł w Warszawie.

Francesco Guardi - uważany z protoplastę impresjonistów, podziwiany przez Turnera. „Widok laguny weneckiej” - przykłąd malarstwa sięgającego już w wiek XIX.

• Rzeźba - Antonio Canova - (1757-1822) stawiany obok malarza Davida jako największy artysta epoki. Otrzymywał zamówienia od Petersburga i Polski po Anglię, Francję i Hiszpanię. Z jego warsztatu wyszło wielu znakomitych neoklasycystów m.in. Bertel Thornvaldsen. Popularność zyskał grobowcem papieża Klemensa XIV w kościele SS Apostoli. Ascetyczna, klasyczna architektura pomnika stanowi oprawę dla postaci błogosławiącego papieża siedzącego na rzymskim tronie (oparcie półkoliste). Drugi grobowiec papieski dla Klemensa XIII w bazylice św. Piotra w Rzymie. - tym razem papież klęczy, reszta schematu nawiązuje do nagrobka z k. SS Apostoli. „Amor i Psyche” SzŚ8,s.206 posąg Pauliny Borghese tzw. „Wenus zwycięska” SzŚ8,s.207, „Popiersie Napoleona stylizowane na Cezara”. Pomnik konny Napoleona po jego upadku zręcznie przerabia na pomnik Karola III Burbona. Często jego rzeźby były po prostu replikami, pastiszami rzeźb antycznych, co nie zrażało odbiorców. Wzorzec akademizmu, zręcznej poprawności daleki od prawdziwej kreacji.

AKADEMIZM

1. mianem akademizmu zwykło się określać sztukę, która w XIX w. powstała w kręgu oddziaływania oficjalnych instytucji: akademii sztuk pięknych, wystawowych salonów, urzędowego mecenatu. Określenie to dotyczy również sztuki, która wyrasta z akademickiej teorii sztuki i praktyki warsztatowej, ukształtowanej i utrwalonej w poprzednich stuleciach. W znaczeniu cech negatywnych - to konserwatyzm, skostnienie, przypochlebność wobec zleceniodawców i bubliczności.

IMPRESJONIZM

Edouart Manet - Manet był realistą w tym znaczeniu, że świat przez niego przedstawiony to świat rzeczywisty, zobaczony, a nie stworzony przez wyobraźnię. Malował to co widział - otaczające go życie Paryża- ale jego obrazy nie są szybko chwytanymi wrażeniami.

1. „Koncert w Tuileriach” Sz.Ś.8,s.227, Od GdC,il.505 - jeden z najważniejszych obrazów artysty. Wystawiony w 1863 r. Park Tuileres był ulubionym miejscem spotkań modnego światka. Obraz jest portretem zbiorowym znajomych Maneta. Jasna, wysoka tonacja i swobodna technika przy zlekceważeniu konwencji kompozycyjnej i tematycznej uczyniła zeń bohomaz w akademickich oczach. Odtworzenie zwykłej sceny na wolnym powietrzu było bardzo rewolucyjnie ponieważ zapowiadało efekty plenerowych migawek, które później zaproponowali impresjoniści.

2. „Śniadanie na trawie” Sz.Ś.8,s.228-229, OdGdC,il.502 Odrzucone przez Salon w 1863 r. a wystawione przez Salon Odrzuconych. Nawiązywało do obrazu Giorgiona „Koncert wiejski”(wiszącym w Luwrze), w którym także zestawiono nagą postać kobiecą z ubranymi męskimi. Mimo to wywołał obraz skandal.

3. „Olimpia” Sz.Ś.8,s.230, OdGdC,il.506 wystawiona na Salonie 1865. Również wywołała skandal. Bulwersował opinię publiczną realizm tego aktu, spokojny, lecz wyzywający wzrok modelki i całkowity brak zażenowania itp.

4. „balkon” Sz.Ś.8,s.231, OdGdC,il.504 obraz ten sprawia wrażenie lekkiego odnotowania wrażenia tego co się widzi, niż tego o czym wiemy że się tam znajduje. Realizm przejawia się nie w tematyce - banalna scenka rodzajowa- lecz na sposobie malowania. Rysunek ustępuje zabiegom pikturalnym. Manet kładzie farbę pomijając półtony, światło obok cienia. Opraz wydaje się niedokończony, gdy się na niego patrzy z bliska. Taki sposób malowania wywołał burzę w środowisku akademików rządzonych przez starzejącego się Ingres'a. (Por. z „Madame Moitessier” Ingres'a OdGdC,il.487 - precyzyjny rysunek określa stosunki przedmiotów na obrazie, zimna, przezroczysta jak szkło powierzchnia)

5. „argenteuil” (1874) - OdGdC,il.503 silne światło słoneczne łamie paski, które migocą na ubiorach przedstawionej pary.

6. Kolej żelazna (1872-1873) - piewca nowoczesności.

7. „W łodzi” Sz.Ś.8,s.234 - (1874) połączenie klasycznej, trójkątnej kompozycji z nowatorską świetlistą kolorystyką impresjonistów.

8. „Blondynka z obnażonymi piersiami” Sz.Ś.8,s.235, - (1878) wizerunki kobiet są charakterystyczne dla późnej fazy twórczości artysty, który schorowany rzadko opuszczał pracownię. Zmysłowe piękno bez wulgarności.

9. „bar w Folies-Bergère” Sz.Ś.8,s.236-237 ostatni słynny obraz artysty. Klasyczna kompozycja ,a temat, faktura barwy impresjonistyczne.

Ipresjoniści -

a. impresjonizm narodził się z dyskusji na tematy aktualne dotyczące zarówno sztuki jaki ii literatury czy życia codziennego. Dyskusje te toczono w kawiarniach a ich głównymi uczestnikami byli Gustave Coubet Edouard Manet, Emil Zola, Edgar Degas, James Whistler Camille Pissarro, Claude Monet August Renoir, Frederic Bazille i Berthe'a Morisot. Dyskusja ta toczyła się pomiędzy pokoleniami (starszym - realistów i reprezentantów literackiego naturalizmu oraz młodzi - przyszli impresjoniści).

b. Trzeba pamiętać, że 2 poł. XIX w. to okres przemian i odnowy w wielu dziedzinach życia(rozwój industrializacji i nowej cywilizacji, materialistyczny pogląd na świat i rozkwit nauk ścisłych, zwłaszcza matematyki i fizyki. Odbiciem tego materialistycznego poglądu na świat są w literaturze narodziny realizmu i naturalizmu (Gustaw Flaubert, Emil Zola, Guy de Maupassant)

1. malarstwo - (realizm i impresjonizm) podobnie jak literatura sięga po tematy z życia codziennego przeciwstawiając się obowiązującej dotąd hierarchii tematów, której najwyższą wartość przypisywano obrazom religijnym, historycznym, potem zaś scenom z mitologii i portretowi, wyznaczając martwym naturom i pejzażom ostatnie najmniej honorowe miejsce.

2. Rodowody impresjonizmu - malarstwo pejzażystów angielskich (Constable'a i Turnera), francuscy barbizończycy

3. Cechy impresjonizmu:

• malowanie w plenerze, nie uznawanie korekt w pracowni,

• wnikliwe i wszechstronne obserwowanie natury i analizowanie - dostrzegli wiele właściwości i zjawisk które uszły uwadze wcześniejszych twórców, np. żaden przedmiot w odbiorze wzrokowym nie ma stałej barwy, czyli koloru lokalnego, ponieważ światło, które ma własne zabarwieni, a i refleksy światła odbitego od sąsiadujących przedmiotów zmieniają ów kolor lokalny, przydając mu odmienny swój ton.

• Stwierdzili że cień nie oznacza braku światła, ale mniejsze tylko jego nasilenie, stąd uznali za fałszywe używanie dla jego odtwarzania jak to powszechnie dotąd praktykowano brązu czy czerni.

• Nie używali czerni

• Cień w pejzażu ma barwę powietrza, jest więc błękitny. Kiedy indziej ma barwę refleksów świetlnych i koloru lokalnego: bywa wić zielony, fioletowy, czerwony...

• Zagadnienie niepełnej przezroczystości powietrza. (podobnie jak Leonardo da Vinci) powietrze stanowi zasłonę uniemożliwiającą precyzyjne widzenie konturów.

• Migawkowość - obraz rzeczywistości nie tylko jest nieostry w zarysach i niemożliwy do jednoznacznego określenia w kolorach, które przeobrażają się pod wpływem zmiennego światła, ale także nie jest statyczny i trwały. Inaczej wygląda katedra czy staw z nenufarami o blasku poranka a inaczej o zachodzie itp. Wiatr poruszający gałęziami i trawą zmienia w ułamkach sekundy wygląd pejzażu. Prawdą może być tylko ten ulotny migawkowy moment jaki pochwycić można w jedno mgnienie oka. - filozoficzny problem poznania rzeczywistości.

• Wzorując się na fotografii, nie konstruowali obrazów wedle obowiązujących dotąd zasad kompozycyjnych, ale niczym obiektywem wycinali z rzeczywistości przypadkowe kadry. Zdarzało się nierzadko, że rama obrazu obcinała część fasady , albo postać ludzką.

• W zakresie nauki o barwie analiza światła odkrycie prawa kontrastów i wyniki badań wartości świetlnych ówczesnych fizyków przyczyniły się do zastosowania przez impresjonistów nowej palety złożonej wyłącznie z siedmiu czystych barw widma słonecznego i do stworzenia nowej metody malowania zwanej dywizjonizmem

• Dywizjonizm polegał na kładzeniu obok siebie drobnych plam czystych kolorów tęczy, które z pewnej odległości zlewają się w oku widza w jednolitą wypadkową plamę barwną. W porównaniu ze stosowanym dotąd systemem mieszania farb na palecie sposób ten dawał efekt znacznie większej intensywności, świetlistości i wibracjo koloru.

4. Pierwsza wystawa zorganizowana w 1874 r. Na wystawie prezentowany był również obraz Claude Moneta„Impresja - wschód słońca” (1872). Ekspozycja wzbudziła oburzenie. W jednym z prześmiewczych artykułów nazwani artyści nazwani zostali w perioratywnym znaczeniu impresjonistami od tytułu obrazu Moneta. Nazwa jednak została podchwycona już przez samych twórców i obowiązuję do dnia dzisiejszego. Najściślej związani byli Claude Monet (1840-1926), Camille Pissarro (1831-1903) i Alfred Sisley (1839-1899)

5. Epilog:

- wady - dążąc do maksymalnego obiektywizmu impresjoniści doszli do subiektywizmu. Nie tyle malowali naturę co osobistej jej postrzeganie. Zatracona została głębia przestrzenna, trójwymiarowość przedmiotów, ich sylwetowe określenie, a wreszcie ich materialna konsystencja. W obrazach impresjonistów nie dostrzega się różnicy w twardości i fakturze między ciałem ludzkim a trawą czy między kamiennym licem budowli a niemożliwym do dotknięcia błękitem nieba. Jest tylko gra świateł i barw, wrażenie ruchu i ulotności ledwie uchwytnego momentu.

- zalety - uniezależnił malarstwo od tematu, usuwając z niego pierwiastek literacki, psychologiczny i symboliczny. Dematerializacja świata przedmiotowego. Zerwał z tradycyjnym patrzeniem na świat i sztukę.

• Claude Monet

1. „Kobiety w ogrodzie” (1866) Sz.Ś.8,s.238, OdGdC,il.511 wczesne obrazy naiwną czytelność. Obraz malowany w plenerze. Zawiera zwiastuny późniejszego stylu artysty - błękitnawe blaski na sukniach przedstawionych kobiet, drobne plamy słońca przebijające się przez liście. W przyszłości zrezygnuje z kontrastów światła i cienia, bieli sukien i ciemnej zieleni.

2. „impresja, wschodzące słońce” - przedstawia port w Hawrze. Obraz namalowany przez Moneta w 1872 r. Wpływ poznanych w Londynie dzieł Turnera. Nowatorstwo - szkicowa swoboda pędzla pospiesznie notująca ulotność wzrokowego wrażenia. Od tego obrazu pochodzi nazwa impresjonizm.

3. Pejzaże Argenteuil, gdzie po wojnie francusko-pruskiej wynajął dom: „Śnieg w Argenteuil” - Sz.Ś.8,s.239 wpływ mistrzów holenderskich i japońskich drzeworytów; „regaty” OdGdC,il.512 nie tyle widok tego co jest lecz wrażenia jakie odczuwał artysta.

4. W latach 1876-1877 Monet namalował serię obrazów przestawiających paryski dworzec Saint-Lazare Sz.Ś.8,s.244

5. „Katedra w Rouen” (1894) Sz.Ś.8,s.245, OdGdC,il.510- cykl malowany o różnych porach dnia ukazujący na przykładzie tego samego obiekty różnice w natężeniu oświetlenia. Malując fasadę na kilku kolejnych płótnach , powracał do nich w następnych dniach, identycznych pod względem warunków atmosferycznych. Pierwsze płótno malował tylko we wczesnych godzinach rannych, następne nieco później kolejne w południe itd. Odtwarzany motyw służy tylko jako przedmiot do obserwacji gry świateł. Kąt padania promieni słonecznych, ich nasilenie i barwa po wielokroć w ciągu dnia ulegają zmianom, a dążeniem artysty było przekazać prawdę niczym nie skażoną. Podobnie „Stóg siana”.

6. „Nenufary” (1908) - płótno należące do największego cyklu obrazów Moneta malowanych w niewielkim wodnym ogrodzie w posiadłości artysty.

• camille Pissarro (1831-1903)

niemal wyłącznie pejzażysta . Malował w plenerze. Dbając o świeżość obrazu jednocześnie go starannie komponował. - był ulubieńcem Corota. Podczas wojny francusko pruskiej wyjechał wraz z Monetem do Anglii. Po powrocie do Francji skoncentrował się na zjawiskach atmosferycznych, a przejawiające się już wcześniej zainteresowania konstrukcyjne sprowadziły do na grunt matematyczno-naukowy zbliżając go do Seurata. Było to odejściem o doktryny impresjonizmu, a stało się to mniej więcej w czasie gdy Monet rozwijał styl osobisty w ramach impresjonizmu.

1. „widok louveciennes” OdGdC,il.508

2. „Droga do Louvenciennes”(1872) Sz.Ś.8,s.250

• pierre-auguste Renoir (1841-1919)

1. „Mulin de la Gallete” (1876) rozrywki Paryża OdGdC,il.513

2. „Huśtawka” (1876) - Sz.Ś.8,s.247, bezpretensjonalna radość życia

3. „Akt w słońcu”

4. „Pani Charpentier z dziećmi” OdGdC,il.517

5. „jej pierwszy wieczór” OdGdC,il.515

6. „Parasolki” OdGdC,il.516

edgar Degas (1834-1917)

• Henri de toulouse-lautrec

postimpresjonizm

1. kon. XIX w. - impresjonizm zyskał sobie rozgłos i stał się bardzo popularny. Równocześnie jest to okres jego kryzysu, ze względu na sprzeczność pomiędzy jego dążeniami, założeniami a jego ostatecznymi rezultatami.

2. Ostatecznego przezwyciężenia kierunku dokonują twórcy, którzy nie tylko wyszli z jego założeń, ale wręcz uważali się za jego przedstawicieli i kontynuatorów. Do malarzy, którzy wyszli z impresjonizmu, lecz doszli do odmiennych rezultatów należą: Georges Seurat (1859-1891), Paul Cézanne (1839-1906), Paul Gauguin (1848-1903), Vincent van Gogh (1853-1890)

3. Georges Seurat urodził się w Paryżu, w mieszczańskiej rodzinie. Mało podróżował. Typ człowieka zamkniętego samotnika, ekscentrycznego, bardziej naukowca niż artysty. Umarł mając 32 lata.

1. Przez całe życie zajmował się analizami dzieł sztuki przeszłości, studiował zagadnienia stereometrii i geometrii, perspektywy, a także problemy z zakresu optyki, psychologii i fizjologii postrzegania przez oko ludzkie Na podstawie gruntownej znajomości tych dziedzin wiedzy, własnych spostrzeżeń i rozmyślań, budował Seurat przejrzystą i logicznie uzasadnioną teorię, a równocześnie z nią kształtowała się jego twórczość artystyczna, stanowiąca konieczny rezultat i zarazem sprawdzian osiągnięć jego myśli.

2. Debiutuje jako rysownik lecz szybko podejmuje działalność malarską.

3. poinylizm - podobnie jak impresjoniści Seurat nie mieszał nigdy barw na palecie. Rozkładał kolor na czyste barwy składowe widma słonecznego i płótno pokrywał przemieszanymi punkcikami tych czystych barw w odpowiednich proporcjach by uzyskać zamierzony kolor Z pewnej, obliczonej odległości punkciki te zlewały się w oku widza w jednolitą plamę barwną. W ten sposób uzyskiwał artysta nieosiągalną dotychczas świetlistość, intensywność i soczystość koloru, a przy tym niezwykłą wibrację powierzchni płótna. Dla zaznaczenia cienia używał barw równie czystych, a jedynie ciemniejszych walorowo, przez co zdołał uniknąć wrażenia brudu, jakie często powstaje na skutek mieszania barw na palecie lub użycia domieszki czerni bądź brązu. W ten sposób Seurat rozwiązał najtrudniejszy z problemów impresjonizmu - opanował światło. Wielkość punkcików w każdym z jego płócien nie jest przypadkowa, ale ściśle każdorazowo obliczana w zależności od wymiarów poszczególnych obrazów.

4. Seurat badał równie wnnikliwie wpływ różnych środków malarskich na psychikę widza. Artysta stwierdził, że niezależnie od tematu obrazu pewne barwy i ich zestawienia wytwarzają określony nastrój - pesymistyczny lub optymistyczny; analogicznie układy form i linii mogą wpływać na patrzącego przygnębiająco lub uspakajająco;

5. kompozycja - surowa architektonika obrazów konstruowana była za pomocą akcentów pionowych i poziomych. Jeśli pojawia się ukośna linia wstępująca lub opadająca, drogą kontrastu zdobywa sobie niecodzienną siłę wyrazu. Postacie ludzkie - mocno uproszczone w zarysach sylwety - pokazywane śą rygorystycznie bądź to ściśle en face, bądź też z profilu.

6. Mimo iż nie miał takich intencji zaprzeczył impresjonizmowi.

7. „Kąpiel” (1884) - odrzucony przez jury oficjalnego salonu 1884 r. został wystawiony w nowootwartym Salonie Niezależnych. Wedle tej metody naukowej, matematycznie opracowanej, tworzy Seurat szereg kompozycji

8. „Niedziela na Grande Jatte” (1886) - najsłynniejsze dzieło Seurata.

9. „Modelka” (1888)

10. „Kobieta przy toalecie” - jedyny osobisty obraz przedstawiający towarzyszkę życia i modelkę Madeleine Knobloch, namalowany na krótko przez śmiercią

11. Latem 1890 r. Seurat spisał w formie naukowego wykładu podstawy swojej teorii malarskiej.

4. neoimpresjonizm - analogiczne dążenia co u Seurata występowały także u innych artystów tego okresu : Paula Signaca (1863-1935), Henri Edmonda Crossa (1856-1910) oraz kilku innych. Grupa ta prowadziła s działalność jeszcze po śmierci Seurata

5. Paul Cézanne -

1. urodził się w Aix-en-Provence w rodzinie drobnych kupców i rzemieślników pochodzenia piemonckiego. Studiował prawo na Uniwersytecie. Jednak za namową przyjaciela - Emila Zoli, a mimo sprzeciwom ojca - rzuca studia i wyjeżdża w 1861 r. do Paryża na studia artystyczne. Po pewnym czasie zostaje usunięty z tej akademii z orzeczenie, że posiada kolorystyczne uzdolnienia ale niestety za mało zorganizowane. Ok. 1874 r. zaczyna wystawiać razem ze znanymi już sobie od dawna impresjonistami. Jego paleta rozjaśnia się, kompozycje stają się coraz bardziej uporządkowane, Artysta maluje większymi płaszczyznami barw, wydobywa bryły przedmiotów, stara się budować kompozycje zwarte i zamknięte. Powstają wówczas jego liczne martwe natury i pierwsze serie „Kąpiących się”. Brak zrozumienia dla jego twórczości zarówno wśród publiczności i krytyków jak i przyjaciół oraz trudne warunki bytowe powodują, że Cezanne gorzknieje. Po śmierci ojca w 1886 r. przenosi się wraz z rodziną do Aix izolując się coraz bardziej od świata.

2. „błękitny wazon”

3. grający w karty” (5 wersji)

4. góra Sainte-Victoire” - seria

5. Powoli Cezanne uzyskuje uznanie. 1899 odbywa się wystawa w Paryżu prezentująca 150 jego płócien. W 1904 r. cała sala Salonu Niezależnych zostaje poświęcona Cezannowi. Umiera na skutek przeziębienia nabytego podczas pracy w plenerze już jako sławny malarz.

6. Podobnie jak impresjoniści trzyma się jednego motywu, dąży do oddania jego prawdziwego obrazu za pomocą środków malarskich. Praca artysty rozrasta się do długotrwałego procesu poszukiwań . W przeciwieństwie do impresjonistów nie szukał jednak powierzchownej imitacji, ale nowej obrazowej konkretności. Była to praca o niezwykłej systematyczności.

7. Cezanne wykrywał i wydobywał z przedmiotów ich malarską istotę: barwy, tony, stereometryczną budowę i skomplikowane prawa ich współzależności i wzajemnego oddziaływania. Z owych żmudnych i upartych badań narodziło się słynne zdanie Cezanne'a, że wszystkie kształty w naturze sprowadzić można do trzech form ostatecznych: kuli, stożka i cylindra. Na tej samej drodze analizy i doświadczeń doszedł artysta do scalenia rozgraniczanych dotąd pojęć koloru, linii i modelunku. Cezanne za pomocą koloru konstruuje przestrzeń i bryły przywracając im ciężar i statyczność zatracone w wizji impresjonistów.

8. ujęcie przestrzeni. Artysta odrzucił koncepcję tradycyjnej perspektywy iluzyjnej przenosząc stosunki przestrzenne obiektów w naturze na płaszczyznę płótna - piętrzył nad sobą jak gdyby kilka różnych punktów spojrzenia (np. podczas gdy stół na którym ustawiono martwą naturę malował z punktu widzenia postaci siedzącej - podłogę i ścianę wnętrza w tym samym obrazie ujmował z wysokości spojrzenia osoby stojącej a same przedmioty martwej natury z perspektywy żabiej, czyli od dołu. Efekt to szeroka łudząca przestrzenność, która łączy się z wielką zwartością kompozycji, przy czym wytworzona między tymi spiętrzonymi płaszczyznami wyraźna sfera napięć wprowadza do obrazu element dynamiki.

9. Problem wzajemnego oddziaływania sąsiadujących form - zestawia ze sobą różne przedmioty. Szczególnie widoczne jest to w jego martwych naturach. Nie ma tu zestawień przypadkowych: wszystko jest tu konsekwencją i porządkiem a równocześnie analizą i wiecznym eksperymentowaniem. I skoro w martwej naturze stawia artysta obok siebie okrągłą szklankę i obłą butelkę, w realizacji ogranicza się do odtworzenia tych dwóch różnych form i ich ostrego kontrastowania, ale traktuje je równocześnie jako zestawienie dwóch sił: siłę statyczną i bierną poddaje agresywnemu, ugniatającemu działania rotacyjnej siły czynnej. W ten sposób rocdzi się Cezannowska deformacja, jako logiczna konsekwencja jego optyki.

10. podsumowanie: cezannowska teoria stała się podwaliną na której kształtował sę sztuka XX w. idąca w kierunku poszukiwania dla otaczającej rzeczywistości odpowiednich znaków plastycznych. Nie reprodukował on natury ale stworzył nową rzeczywistość - rzeczywistość obrazową, malarską. Słowa Cezanne : „sztuka jest harmonią równoległą w stosunku do natury”

6. Paul Gaugin

REALIZM

1. malarstwo niemieckie - religijna kontemplacja natury (Friedrich) - duże zainteresowanie pejzażem.

2. malarstwo angielskie - Constable, Turner - pejzaż i natura głównym tematem

3. Francja - natura i pejzaż postrzegane jako podrzędny temat, usytuowany za malarstwem tematycznym, literackim. Tradycja malowania krajobrazu podążała od malarstwa Poussina i Lorraina. - pejzaż heroiczny.

4. Jean-Baptist-Camille Corot (1796-1875) - posiada życiorys który bardzo dobrze oddaje zmiany zachodzące w malarstwie. Podczas studiów w Rzymie, już jako młody człowiek dał się poznać jako samodzielna osobowość artystyczna - odrzucił w widokach wiecznego miasta powszechną elegijną nastrojowość czy patetyczność „teatru ruin”. Nie szukał tak jak romantycy tajemniczego oświetlenia np. księżyca, burz, mgieł itp. Podróżował po Francji - zmysł obserwacyjny, bez sztucznych efektów czy udziwnień. Około połowy wieku XIX zmienił oświetlenie w swych obrazach - słońce południa zostało zastąpione blaskiem poranka, a srebrzystoszara mgła stała się niemal manierą malarza. Sz.Ś.8,s.108-113

5. Barbizończycy - kolonia malarska skupiona od lat 30 XIX w. w mieście Barbizon. Podobnie jak Corot stali się odkrywcami uroków wsi francuskiej. Kompromis pomiędzy starymi zasadami komponowanego pejzażu a nowymi tendencjami do pracy w plenerze, bezpośrednim kontakcie z przyrodą. Drzewa posiadają jasno określony gatunek -dąb topola itd., ale też zgubiły ser pedantycznie malowane listki na rzecz gęstych mas plam zieleni. Faktura traciła swą porcelanową gładkość, zaczynała być gruba, szorstka, szkicowa. Przedstawiciele: Théodore Rousseau, Jules Dupré, Constant Troyon, Charles-François Daubigny. Sz.Ś.8,s.114

6. Jean-François Millet (1814-1875) - jeden z najsłynniejszych malarzy francuskiego ludu., piewca wsi normandzkiej. Na salonie w 1850 r. wystawił obraz « Siewcy » wyrażający radykalizm społeczny Wiosny Ludów z 1848 r. - « malowany ziemią, którą sam uprawia » - słowa krytyka. Bez anegdoty, upiększania moralizatorstwa czy agitacji. Tematem jest praca - bez podtekstów. Sz.Ś.8,s.116-117.

7. HonorÉ Daumier (1808-1879) - utrwalał wizerunek życia miasta. Przede wszystkim rysownik i karykaturzysta. Sz.Ś.8,s.118. W ostatnich dziesiątkach życia zwrócił się ku malarstwu i rzeźbie. Obserwator ludzi i rejestrator ich życia. Sz.Ś.8,s.121

8. Gustave Courbet (1819-1877) - samorodny talent. Samodzielnie przemierzał Luwr, gdzie poznawał prace wielkich malarzy. Politycznie zaangażowany - miał proces po upadku Komuny Paryskiej - brał udział w zburzeniu kolumny Vêndome. manifest realizmu - „Kamieniarze” Sz.Ś.8,s.123, „Pogrzeb w Ornans” Sz.Ś.8,s.123. „Atelier malarza” - prowokacyjny i niewyjaśniony. Sz.Ś.8,s.124-5na prawo - przyjaciele malarza, mecenasi, wszyscy znani z nazwiska. Po lewo- barwna zbieranina bezimiennych typów ludzkich - Żyd, ksiądz, kłusownik, grabarz, cyrkowcy, obdarta kobieta karmiąca piersią dziecko itp. obraz malowany przez artystę - w centrum - jest bardziej realny niż jego pracownia. Pejzaże: „Dzień dobry, panie Coubert” lub „Spotkanie” - 1854. Sz.Ś.8,s.126 ilustracja spotkania ze swym protektorem i przyjacielem Alfredem Bruyas. Artysta znany był ze swych wycieczek plenerowych. Prowokacja nie tylko artystyczna - „Kąpiące się” (akt o dwuznacznych skojarzeniach), „Panienki nad Sekwaną” (oburzenie i skandale), „Sen” (miłość lesbijska) Sz.Ś.8,s.127, „Początek świata” (kobiecy seks).

ROMANTYZM

1. terminologia - termin ROMANTYZM posiada kilka różnych znaczeń. 1. Dla określenia wartości formalnych jak np. w malarstwie swoboda i niezwykłość kompozycji, wirtuozeria rysunku, nieoczekiwane zestawy barw. 2. „romantyczność” utożsamiamy z malowniczością, nastrojowością, 3. „romantykiem” określamy także człowieka wyczulonego na nastrój - marzyciela.

2. Romantyzm jako określony w czasie i przestrzeni prąd w dziejach naszej kultury przypadł mniej więcej na lata 1750-1860. Nie wykształcił on w dziedzinie sztuk plastycznych tak zdecydowanych cech stylowych, z jakimi stykamy się przy omawianiu gotyku, renesansu czy baroku. Nie możemy mówić o stylu romantycznym, jak mówiliśmy o stylu gotyckim w wypadku katedry w Chartres lub o stylu renesansowym w wypadku kaplicy Zygmuntowskiej. Romantyzm nie był stylem tak jak stylem nie było oświecenie. Były to dwie przeciwstawne sobie postawy ideologiczne. Postawa romantyczna była oparta na wierze w ludzki geniusz, ucieczce od nieciekawej rzeczywistości ku baśniowemu światu Orientu i zwrot ku naturze.

3. Chronologia - postawa romantyczna zaczęła się kształtować w kręgu filozofów, poetów muzyków i artystów już około poł. XVIII w. głównie w Anglii, Francji i Niemczech. Wczesna fala romantyzmu zwana też preromantyzmem zaczęła się około 1800 r. wchodząc w fazę dojrzałego romantyzmu trwającą do lat sześćdziesiątych XIX w.

4. Sytuacja polityczna w ówczesnej Europie: dokonana rewolucja przemysłowa, Rewolucja Francuska, wojny napoleońskie, Wiosna Ludów.

5. Kolebką estetyki romantycznej była głównie Anglia, gdzie od poł. XVIII w. trwała szeroko zakrojona dyskusja w wyniku której zaczęły się formułować główne zagadnienia romantyzmu. W Anglii też wzniesiono pierwszą budowlę neogotycką -Strawberry Hill (1751)

6. Francja _ około 1750 r. rozpoczyna działalność Jan Jakub Rousseau - główny propagator sentymentalizmu.

7. Niemcy i Szwajcaria - artyści jednoczą się pod hasłem „sturm und drang” (burzy i naporu). Do głównych przedstawicieli zalicza się sam Wolfgang Goethe

8. ARCHITEKTURA:

1. Cechy - czerpanie z architektury tak klasycznej jak i średniowiecznej (neogotyk i neoromanizm), oraz różne inspiracje od starożytnej Grecji i Rzymu po Egipt a także Bliski i Daleki Wschód.

2. Asymetria w komponowaniu układu budowli, złamanie barokowej osiowości w kompozycji fasady i bryły budowli, łączenie w jednym dziele odmiennych struktur przestrzennych i stylowych.

3. W parkach w stylu angielskim powstawały domki gotyckie, mauretańskie chińskie, łaźnie tureckie, greckie świątynie czy rzymskie akwedukty

4. W XIX w. neogotyk stał się bardzo popularny w siedzibach wiejskich, a neorenesans w miastach.

5. Anglia - William Kent (1684-17848) i Lancelot Brown (1715-1783) dwaj słynni architekci parków krajobrazowych. Brown był autorem ogrodu Stowe. Neogotyckie: gmach Parlamentu w Londynie (od 1831, arch. August Pugin). Neorenesans (włoski) - gmach londyńskiego Klubu (arch. Charles Barry, zaczęty w 1837). Asymetria - Pałac w Cronkhill, 1802, z rotundą w narożu, arch. J. Nostia.

6. Niemcy: dok.ończyć

9. RZEŹBA dokończyć

• Françoise Rude - „Marsylianka” - relief na Łuku Tryumfalnym w Paryżu - nad klasycznym rekwizytem dominuje romantyczny poryw wiary we własne siły,

• Rude - „Rozstrzelanie marszałka Neya”

MALARSTWO uzupełnić ze Sztuki Świata

• Prekursor - Goya (Dzieje Sztuki Powszechnej - str. 239-240, „Wielcy Malarze”, Sztuka Świata)

• Nazareńczycy / Bractwo św. Łukasza - niemiecka grupa malarzy osiadła w Rzymie. Naśladowali włoskich mistrzów renesansu (przede wszystkim Rafaela ) oraz sztukę Dürera. Tematyka - religijna , historyczna.

• Gaspar Dawid Friedrich - Niemiec.

• Joseph M. Turner

• John Constable

• Theodore Gericault

• Eugene Delacroix

10. Polska:

ARCHITEKTURA

• Pierwsze przejawy idei romantycznych w architekturze - parki krajobrazowe, zakładane od lat 70-tych VIIIw. Jednym z najwcześniejszych była Aleksandria w Siedlcach, założona około 1768 r. przez Aleksandrę Ogińską. Wkrótce Izabela Czartoryska założyła warszawskie Powązki (1771), ks. Izabela Lubomirska park Mokotowski (1775). Twórcą Powązek i ogrodu mokotowskiego był Zug, równiż był autorem wielu pawilonów parkowych. Inni architekci ogrodów działajający wówczas w Polsce to Jan Chrystian Schuch (Łazienki) James Savage (min. park w Puławach)Dionizy Mikler - parki na Wołyniu i Podolu.

• Neogotyk - zwolennikami jego w architekturze byli m.in. Stanisław Kostka Potocki i Izabela Lubomirska.

Przykłady: pałac w Korsuniu (lata 80-te XVIII)arch. James Lindsay dla Stanisława Poniatowskiego, Zamek w Łańcucie - neogotycka szata według projektu Chrystiana Piotra Aignera ok. 1800, domek gotycki w Arkadii (1791), i Puławach (1809) galeria gotycka w Wilanowie.

W trzecim dziesięcioleciu XIX neogotyk podjęty został przez dwóch włoskich architektów: Henryka Marconiego i Franciszka Marię Lanciego.

Marconi - neogotycki pałac w Dowspudzie - posiadłości Ludwika Paca.

Lanci - zamek w Zatorze i zamek w Zagórzanach.

Inni architekci to : Adam Idzikowski - katedra warszawska (1836-1840) i Bolesława Podczaszyńskiego - zamek w Starej Wsi.

• Neorenesan:

Marconi - Hotel Europejski w Warszawie (1856)

Lanci - Karczma w Służewie

• Maniera polegająca na swobodnym komponowaniu odmiennych struktur w ramach jednej budowli - prekursor Zug (Glorieta Flamandzka w parku mokotowskim - 1776), a wraz z Kamzecerem warszawską wille Marcelego Bacciarellego (rzut prostokąta z rotundą w narożu). Ten tym znalazł swą kontynuację u Aignera m.in. pałac w Zarzeczu i w Zameczku w parku łańcuckim.

RZEŹBA:

• Pocz. XIX w. - nowe tendencje romantyczne. Dynamizm bierze górę nad statycznością, historyzm - 1830-1860.

• Tomasz Oskar Sosnowski - posągi Piotra skargi, Jadwigi i Jagiełły, Naruszewicza , Kopernika)

• Władysław Oleszczyński - uczestnik powstania listopadowego i styczniowego. - pomnik gen. Dąbrowskiego , Mickiewicza, Słowackiego

Malarstwo

• Cechy mal romantycznego w Polsce - reakcja na walki narodowowyzwoleńcze, tematyka - życie warstwy szlacheckiej i innych warstw społecznych (np. chłopów), malarstwo batalistyczne, malarstwo pejzażowe.

• Uczniowie Norblina - Aleksander Orłowski i Michał Płoński

• Aleksander Orłowski - (1777-1832) łączył w swej twórczości bystrość obserwacji realisty z temperamentem romantyka. Rysował bitwy, sceny wojskowe, zabawy w karczmach, targi, zaprzęgi, traktując je raczej wrażeniowo, przy użyciu swobodnie biegnącej kreski podkreślanej niekiedy plamą barwną.

• W 2 ćw. XIX wielką popularność zyskało malarstwo polskich „nazareńczyków”. Wojciech Korneli Stattler - „Machabeusze” - przykład łączenia treści religijnych opartych na rafaelowskich schematach z oschłą, klasycyzującą formą.

• Piotr Michałowski (1800-1855) - posiadał wszechstronne wykształcenie, wprawiał malarstwo nieco na marginesie swych licznych zajęć. Portrety - prawda psychologiczna - „Portret córki na koniu”, studia wiśniaków - „Seńko”) i Żydów. Obrazy batalistyczne - „Samossiera”. Wspaniały malarz koni. Swoboda malowania wyraża się w szerokich pełnych dynamizmu pociągnięciach pędzla w wirtuozerii szkicowej, nerwowości faktury.

• Henryk Rodakowski - portret gen Dembińskiego (1852), portret matki (1853) - połączenie akcentów romantycznych z realistycznym stosunkiem do modela, psychologia portretu.

• Spadkiem po romantyzmie był „historyzm”. - ok. poł XIX w. Józef Simmler - „Śmierć Barbary Radziwiłłówny”.

• Romantyzm powiązany z ideami realistycznymi - Artur Grottger cykle kredką „Warszawa I i II, Polonia, Lituania, Wojna). Apel do patriotycznych uczuć narodu. Jan Mateyko - historyzm z realizmem.

rzeźba XIX w.

1. Schemat procesu powstawania rzeźby kamiennej:

1. Seria szkiców rysunkowych

2. Małe szkice pełnoplastyczne w glinie, wosku lub plastelinie

3. Gliniany model finalny w skali 1:1 (na wewnętrznym drewniany, lub metalowym szkielecie)

4. Odlew gipsowy - pierwszy odlew nazywany był „gipsem oryginalnym” dla podkreślenia że został on zdjęty bezpośrednio z pierwowzoru w odróżnieniu od ewentualnych jego powtórzeń w tym samym materiale.

5. Odkucie rzeźby w kamieniu - rzadko przez artystę, częściej wykonywali to specjalni kamieniarze. Posługiwano się metodą punktowania.

6. Wynalezienie pantografu w 1837 r. przez Achille Colasa

2. Schemat procesu powstawania odlewów brązowych - dwie podstawowe metody (odlew piaskowy i odlew na wosk tracony) ingerencja artysty w proces odlewniczy ograniczona do zastosowania odpowiedniej patyny oraz nadzoru przy cyzelowaniu odlewu.:

1. odlew piaskowy - z którego otrzymywano formę pełną

2. odlew na wosk tracony - forma pusta wewnątrz

3. w 2 poł. XIX w. w wyniku rewolucji przemysłowej rozpowszechniły się tańsze i bardziej precyzyjne techniki odlewnicze, m.in. platerowanie i odlewnictwo cynkowe

3. neoklasycyzm:

1. cechy- poczucie, że szczyt doskonałości został osiągnięty w starożytności, nauka oparta na kopiach antycznych, studia prowadzone z natury i niedoskonałości modela były poprawiane według antycznego wzorca. Krytykowano zarówno ślepe naśladownictwo jak i zbytnie odstępstwa od antycznego wzorca.

2. Antonio Canova - (1757-1822) Włoch, wpływy baroku - Berniniego

• Amor i Psyche SzŚ.8.s.206

• Paulina Borghese - posąg siostry Napoleona I SzŚ.8.s.207

• Posąg Henryka Lubomirskiego (1887) Klasycyzm w Polsce il 221

3. Bertel Thornvaldsen (1768-1844) Duńczyk, w większym stopniu niż Canova wierny antykowi.

• Jazon SzŚ.8.s.208

• Mikołaj Kopernik (1830) przy Pałacu Staszica w Warszawie Klasycyzm w Polsce il. 222 - trudne zagadnienie przedstawienia w sposób monumentalny postaci stojącej zostało rozwiązane poprzez zastosowanie togi. Kompozycyjna zwartość.

• Ks. Józef Poniatowski (1832) w Warszawie (nawiązanie do posągu konnego Marka Aureliusza) Po upadku powstania listopadowego nie pozwolono na postawienie go w Warszawie. Pomnik stanął w stolicy dopiero w 1923 r. przed Pałacem Saskim po zwróceniu go przez rząd sowiecki. W 1944 r. uległ zniszczeniu. Nowy odlew wykonano z przechowywanego w Kopenhadze oryginalnego odlewu jako dar Kopenhagi dla Warszawy. Początkowo stał przed Pomarańczarnią w Łazienkach, by w końcu w latach 60-tych stanąć przed Prezydium Rady Ministrów.

• Pomnik Włodzimierza Potockiego w katedrze wawelskiej w Krakowie (1830) Klasycyzm w Polsce, il.224 - najwybitniejsza rzeźba sepulkralna klasycystyczna w Polsce. Nawiązanie do Apollina Belwederskiego. Na cokole znajduje się wykuta w 1829 r. płaskorzeźba przedstawiająca skrzydlatego geniusza śmierci.

4. przeciw neoklasycyzmowi - pojawienie się w rzeźbie tendencji stylów historycznych w tym nawiązanie do wyklętego przez neoklasycyzm baroku. Propagowanie dynamiki i emocji. Pojawienie się nowych tematów: rodzajowego, egzotycznego, animalistycznego.

1. Antoine-Auguste Préault - reliefy szokujące dynamiką i deformacją formy.

• rzeź SzŚ.8.s.212

2. Jean-Baptiste Carpeaux - „Taniec” jedna z czterech płaskorzeźb na frontonie gmachu paryskiej opery. W odróżnieniu od trzech pozostałych płaskorzeźb utrzymanych w duchu klasycyzmu, artysta zwrócił się do baroku. SzŚ.8.s.204

3. Pierre-Jean David zw. David d'Angers -

• „wielki kondeusz” romantyczny kult bohaterów narodowych. Całą swoją twórczość poświęcił idei wolności i głoszeniu chwały bojowników o wolność ludów. SzŚ.8.s.209

• relief paryskiego Panteonu (1837) zatytułowany „Ojczyzna rozdzielająca swym synom palmę męczeństwa” - odejście od zasady antycznej idealizacji, ukazanie wybitnych osobistości we współczesnych strojach.

• Portrety (biusty i medaliony) - dążenie do uchwycenia indywidualności pozującego modela

4. François Rude -

• Młody rybak neapolitański - sensacja salonu 1831 r. , postać wzięta prosto z życia- czyli pozbawiona klasycznej stylizacji SzŚ.8.s.211

• marsylianka zw. też wymarszem strzelców - SzŚ.8.s210 .zdobiąca Łuk Tryumfalny w Paryżu - sztandarowe dzieło romantyczne, choć figury ochotników stylizowane są na modłę antyczną. Ekspresyjna postać Wiktorii (lub Ojczyzny) nawołującej wojowników do boju budziła skojarzenia z rewolucyjną pieśnią „Marsylianką”.

• Napoleon budzący się do nieśmiertelnośći - kult cesarza SzŚ.8.s.212

5. Charles-Henri-Joseph Cordier - tematyka egzotyczna. Cykl portretów przedstawiających rasy egzotyczne. SzŚ.8.s.231 Odrzucił neoklasycystyczną jednobarwność rzeźby.

• żydówka z Algieru - brąz, emalia onyks i złocenia

6. Antoin-Louis Bary - nurt animalistyczny - lew depczący węża SzŚ.8.s.213 - lew to alegoria rewolucji lipcowej , a wąż - dynastia Burbonów.

5. naturalizm - napór artystów na wyzwolenie się z zaklętego kręgu programu neoklasycystycznego. Tendencje naturalistyczne przechodziły często w werystyczne.

1. nurt karykaturalny. Honoré Daumier - Mało znana działalność tego słynnego rysownika SzŚ.8.s.214 i Jean-Pierre Dantan

2. Włoch Lorenzo Bartolini - wierne studium natury i doszedł do weryzmu.

• nagrobek ks. Zofii z Czartoryskich zamoyskiej w k. Santa Croce we Florencji - bez upiększeń, naturalistyczny wizerunek śmierci - na łożu leżą zwłoki w pofałdowanej nocnej koszuli

3. Vicenzo Vela

4. Giovanii Dupre

5. Pietro Magni - Czytająca dziewczyna - łzy na policzku

6. Rafaello Monti - nawiązanie do późnego baroku, umiejętność oddania w marmurze woalu czy koronek

7. Wiktor Brodzki - podobnie jak Monti.

8. Figura serpentinanta - nawiązanie do manieryzmu Giambologni i Celliniego - ekspresyjny ruch skierowany odśrodkowo. Przeznaczenie rzeźb do oglądania ze wszystkich stron.

6. historyzm - gotyk, renesans, manieryzm, barok - tzw. „syndrom wieży Babel” czyli pomieszanie języków. XIXw. - to wiek pomników (splendor, patos, zawarcie jak największej liczby wątków, dalekie od neoklasycystycznej prostoty). Francja- idea wolności i republiki, Niemcy - wojna prusko francuska, Wilhelm I i Bismarck, Włochy - Garibaldi i Dante, Stany Zjedn. - bohaterowie wojny secesyjnej. Polska - dyskusja trwająca blisko 25 lat na temat pomnika Adama Mickiewicza. W końcu stanął pomnik dłuta Teodora Rygiera w 1898 r. na rynku w Krakowie. Największe kompozycje architektoniczno-rzeźbiarskie - pomnik ks. Alberta w Londynie i Wiktora Emanuela II w Rzymie (tzw. „maszyna do pisania” - SzŚ.8.s.217).

7. Auguste Rodin (1840-1917). Prekursorzy - Carpeaux i Dalou. Rodin - ukoronowaniu wielu tendencji w rzeźbie XIX w. jak i nowatorskie otwarcie dla prądów rewolucjonizujących rzeźbę w pocz. XX w. inspiracja - głównie Michał Anioł, rzeźba gotycka.

1. Jego pierwsze prace („Wiek spiżowy”, „Kroczący”, „Jan Chrzciciel”)cechował tak silny naturalizm, że uważano, że zostały odlane z żywego modela.

2. Po uzyskaniu uznania została mu zlecona dekoracja portalu Musee Decoratifs / Muzeum Sztuk Dekoracyjnych w Paryżu. Miała to być symboliczna wizja Bramy piekieł z Boskiej Komedii Dantego. Nigdy nie wykonał całości, mimo, że powstały jej fragmenty (Ewa, Adam, Myśliciel, Pocałunek, Ugolino, Paolo i Francesca, Trzy cienie) Inspiracje czerpał, prócz dzieł Dantego z Rajskich Drzwi Ghibertiego oraz brązowych drzwi w k. Saint-Madelaine w Paryżu SzŚ.8.s.216

3. Tworzył liczne popiersia portretowe oraz kompozycje symboliczne (Myśliciel SzŚ.8.s.218, Wieczna wiosna, Amor i Psyche, Danaida SzŚ.8.s.219), pomniki (Clauda Lorraina w Nancy, Wiktora Hugo, Balzaka, Mieszczanie z Calais (1885-88) SzŚ.8.s.221 - mowa ciał figur, scena zainspirowana kroniką z XV w. , w której opisano dobrowolne skazanie się mieszczan na śmierć przy obronie miasta przed wojskami angielskimi. Nowatorski projekt, a zwłaszcza )

4. Indywidualny styl Rodina był wypadkową wielu czynników: swoboda i biegłość techniczna, umiejętność wykorzystania różnych elementów formalnych i treściowych.

5. Głównym tematem rzeźb Rodina jest człowiek, przedstawiony w sposób dynamiczny, w całym bogactwie przeżyć psychicznych.

6. Kompozycje wieloprofilowe _ czyli do oglądania z każdej strony, doskonale wyważona bryła oraz szorstka faktura - powodująca efekty światłocieniowe. Ta właśnie specyficzna faktura dała początek rzeźbie impresjonistycznej. Wykorzystywana jest także przez symbolistów.

---