Probiotyki, prebiotyki, synbiotyki, suplementy diety

BIOCENOZA NATURALNA organizmu- to ewolucyjnie ukształtowany zbiór drobnoustrojów w organizmie gospodarza utrzymujących się w stanie korzystnej równowagi biologicznej. Układ biocenotyczny warunkowany jest:

• oddziaływaniem pH i temperatury mikrośrodowiska, a w jelicie grubym także

• sposobem odżywiania się drobnoustrojów oraz dostępnością pożywki,

• synergizmem i antagonizmem wzrostowym drobnoustrojów.

Biocenoza naturalna organizmu spelnia dwojaką rolę:

• immunizuje organizm od pierwszych dni życia, uruchamiając szerego mechanizmów odpornościowych w młodym organizmie,

• na skutek antagonizmu wzrostowego znacznie utrudnia namnażanie się drobnoustrojów chorobotwórczych.

W przypadku zaniku prawidłowej flory bakteryjnej lub przy znacznym zaburzeniu naturalnej biocenozy przewodu pokarmowego, do organizmu wprowadza się drogą pokarmową preparaty zawierające bakterie zastępcze (biocenoza sztuczna).

Organizm

Drobnoustrój A Drobnoustrój B

Schemat biocenotycznej współzależności między organizmem człowieka i mikroorganizmami.

Schemat współzależności między drobnoustrojami bytującymi w organizmie człowieka oraz współzależności między drobnoustrojami i organizmem człowieka.

Rodzaj wzajemnego współżycia między drobnoustrojami	Rodzaj współżycia drobnoustrojów z organizmem
Synergizm (współdziałanie)	Symbioza
Obojętność (brak zależności)	Komensalizm (oportunizm)- taki rodzaj współżycia, w którym drobnoustrój wykorzystuje składniki pokarmowe i miejsce w organizmie, ale nie uszkadza go.
Antagonizm (działanie przeciwne)*	Pasożytnictwo

*Antagonizm oparty jest na konkurenci o składniki odżywcze i tlen, albo na wytwarzaniu do środowiska szkodliwych substancji. Antagonizm drobnoustrojów wywiera najczęściej korzystne działanie w organizmie, ponieważ umożliwia utrzymanie równowagi w ilościowym i jakościowym składzie flory bakteryjnej w obrębie przewodu pokarmowego, w drogach oddechowych i błonach śluzowych.

PODZIAŁ MIKROFLORY JELITOWEJ

Z uwagi na wpływ, jakie bakterie zasiedlające jelito wywierają na organizm człowieka, można podzielić je na trzy grupy:

• bezwzględnie szkodliwe, zakłócające fizjologiczne funkcje przewodu pokarmowego; w wyniku działania ich enzymów mogą być wytworzone substancje toksyczne, albo substancje o właściwościach kancerogennych. Ich przykładem mogą być bakterie z gatunku Clostridium (difficile, botulinum), Staphylococcus, czy Pseudomonas aeruginosa.

• oportunistyczne (komensale), np. z gatunku Bacteroides, Eubacterium,

• działające korzystnie, czyli hamujące wzrost bakterii szkodliwych, oddziałujące korzystnie na organizm gospodarza, np. bakterie z gatunku Lactobacillus, czy Bifidobacterium.

Najobfitsza flora bakteryjna występuje w jelicie grubym. Spotkać tu można 400-500 różnych gatunków bakterii, a ich liczba osiąga wartość ok.1 biliona w 1g treści jelita. Mikroflora jelita grubego jest pożyteczna, bierze bowiem udział w trawieniu niektórych składników pokarmowych oraz wytwarza niektóre witaminy, np. K i B12. Inne korzystne efekty związane z obecnością mikroflory w j.grubym to:

• udział w metabolizmie kwasów żółciowych i cholesterolu,

• tworzenie bariery dla bakterii chorobotwórczych,

• stabilizowanie przepuszczalności śluzówki jelitowej,

• regulacja proliferacji i różnicowania się komórek nabłonka jelita grubego (kolonocytów),

• działanie bakteriostatyczne i bakteriobójcze w stosunku do bakterii szkodliwych.

PROBIOTYKI

Termin pochodzi z jęz. greckiego (pro- dla; bios- życie).

Probiotyk to preparat lub produkt zawierający żywe lub pozostające w stanie anabiozy* kultury określonych mikroorganizmów, które zmieniają mikroflorę (przez implantację lub kolonizację) w określonych przestrzeniach organizmu gospodarza i w ten sposób wywierają korzystny wpływ na jego zdrowie.

*anabioza- stan, w którym znajdują się utrwalone, odwodnione komórki mikroorganizmów; w skrócie określa stan okresowego, odwracalnego zatrzymania funkcji życiowych.

Zgodnie z tą definicją istotne znaczenie mają efekty działania probiotyków, niezależnie od drogi ich podania, czy miejsca działania (w przewodzie pokarmowym, w obrębie układu oddechowego, moczowo-plciowego, na skórze). Działanie probiotyczne wykazują tylko niektóre szczepy w ramach tego samego gatunku bakterii. W dotychczasowych badaniach wyselekcjonowano zaledwie kilkanaście szczepów o właściwościach prozdrowotnych udokumentowanych klinicznie.

SZCZEPY PROBIOTYCZNE

Wiele firm na świecie jest w posiadaniu szczepów mikroorganizmów o właściwościach probiotycznych. Do najbardziej znanych należą:

• Lactobacillus LA1,

• Lactobacillus acidophilus NCFB 1748,

• Lactobacillus acidophilus NFCM,

• Lactobacillus acidophilus Gililand L-1,

• Lactobacillus casei Shirota,

• Lactobacillus rhamnosus GG,

• Lactobacillus gasseri ADH,

• Lactobacillus reutrei,

• Lactobacillus plantarum 229V,

• Bifidobacterium longum BB 536,

• Bifidobacterium bifidum H1,

• Enterococcus faecium K77D.

Probiotyki - żywe szczepy bakterii, wprowadzane do żywności w takiej ilości i formie, by przetrwały działanie kwaśnego soku żołądkowego, żółci w dwunastnicy, a następnie zasiedliły się i były aktywne w jelicie grubym.

PREPARATY PROBIOTYCZNE

Mogą zawierać jeden lub kilka szczepów drobnoustrojów. Mogą być podawane w postaci tabletek, proszku, pasty lub plynu; mogą też być dodawane do żywności. Niektóre szczepy probiotyczne nie mają zdolności zasiedlania przewodu pokarmowego, dlatego konieczne jest częste spożywanie zawierających je produktów.

PROBIOTYKI W PROFILAKTYCE I LECZENIU BIEGUNKI

Biegunka może mieć różną etiologię. Może ją wywołać wiele bakterii, wirusów (rotawirusów) i pierwotniaków; wystąpić może także w następstwie antybiotykoterapii. Szczepy takiej jak: Lactobacillus acidophilus Lb, Lactobacillus GG i Lactobacillus reutrei są skuteczne w leczeniu biegunek o różnej etiologii u dzieci oraz u osób dorosłych. Dobre wyniki obserwowane są także po stosowaniu kombinacji probiotyków, np. Streptococcus thermophilus-1, Lactobacillus acidophilus i Lactobacillus bulgaricus. Wcześniejsze zasiedlenie jelita grubego przez ww. szczepy bakterii jest skuteczne w profilaktyce biegunek; ułatwia ponadto proces leczenia. Szczep L. reutrei, jeden z najczęściej wykorzystywanych w profilaktyce i leczeniu biegunki, jest własnością szwedzkiej firmy Bio-Gaja; stosowany jest w produkcji jogurtu GAJO. Szczep ten syntetyzuje kwas mlekowy i octowy, które działają antybakteryjnie i antypleśniowo. Ponadto syntetyzuje on reuterynę hamującą wzrost, a nawet przeżycie wielu bakterii patogennych Listeria, Salmonella, Escherichia, Campylobacter, Staphylococcus i wiele innych. Wyniki ostatnich badań wykazują, że w zapobieganiu biegunek na skutek podawania antybiotyków może znaleźć zastosowanie niepatogenny drożdżak Saccharomyces boulardii.

PROBIOTYKI W PROFILAKTYCE I LECZENIU BIEGUNKI PODRÓŻNYCH

U 20-50% podróżujących występuje biegunka, przy czym największe ryzyko jej wystąpienia stanowią podróże do rozwijających się krajów Ameryki Łacińskiej, Afryki, Środkowego Wschodu i Azji. Biegunkę podróżnych może wywolać wiele bakterii, wirusów i pierwotniaków, czy pasożytów jelitowych, ale w ok. 40% przypadków jest ona powodowana przez szczepy E.coli. Z chwilą, gdy bakterie przedostaną się do jelita cienkiego, wytwarzają toksynę, która powoduje, że ściana jelita przepuszcza duże ilości wody i jonów sodu. Mimo, że z j.grubego może wchłonąć się kilka litrów płynu dziennie, to jednak ilość wody przedostająca się z jelita cienkiego jest tak duża, że powoduje biegunkę. Podawanie Lactobacillus rhamnosus GG osobom podróżującym zmniejsza ryzyko występowania biegunki podróżnych o ok. 47%. Bezpieczne i skuteczne zarówno w profilaktyce, jak i leczeniu, jest stosowanie probiotyków- szczepów bakterii kwasu mlekowego, np. Lactobacillus casei Shirota, wykazujących zdolność kolonizacji jelita cienkiego, używanych przez japońską firmę Yakult do produkcji napoju fermentowanego.

PROBIOTYKI W LECZENIU ZABURZEŃ GOSPODARKI LIPIDOWEJ

Szczepy takie jak:

• Bifidobacterium longum,

• Lactobacillus sporogenes,

• Lactobacillus plantarum,

• Enterococcus faecium,

• Lactobacillus L-1

zmniejszają stężenie cholesterolu całkowitego i cholesterolu frakcji LDL w osoczu krwi u osób z hipercholesterolemią. Mechanizm hipocholesterolemicznego działania związany jest najprawdopodobniej ze zdolnością tych bakterii do rozkładania kwasów żółciowych w świetle jelita, co zmniejsza stopień ich wchłaniania zwrotnego. Niektóre z nich, jak np. Lactobacillus L-1 są stosowane przemysłowo do produkcji jogurtu przeznaczonego szczególnie dla osób z zaburzeniami gospodarki lipidowej.

KORZYSTNE DZIALANIE NIEKTÓRYCH SZCZEPÓW BAKTERII W JELICIE GRUBYM:

• Lactobacillus acidophilus- zmniejsza objawy związane z nietolerancją laktozy,

• L. plantarum- zmniejsza wzdęcia i bóle w zespole jelita drażliwego,

• L. rhamnosus- polepsza perystaltykę jelita i zwiększa częstotliwość defekacji,

• L. GG - ogranicza infekcje przewodu pokarmowego,

• Bifidobacterium breve BRO- zmniejsza wzdęcia i bóle w zespole jelita drażliwego,

• Propionibacterium freundenreichii- polepsza perystaltykę jelita i zwiększa częstotliwość defekacji.

FLORA BAKTERYJNA - CZYNNIK PRZECIWDZIAŁAJĄCY RAKOWI JELITA GRUBEGO

W badaniach porównawczych, w których zestawiono koncentrację w kale steroidów (mg/g s.m. kału) oraz bakterii zdolnych dehydroksylować pierwotne kwasy żółciowe do wtórnych kwasów żółciowych, okazało się, że koncentracja steroidów w kale w populacjach o wysokim ryzyku raka okrężnicy (Anglia, Szkocja, USA) jest około 7-11- krotnie większa niż w populacjach o niskim ryzyku występowania tych nowotworów (Uganda, Japonia, Indie).

W 1 gramie kału osób należących do populacji o wysokim ryzyku nowotworu jelita grubego było 5x10⁹ bakterii dehydroksylujących pierwotne kwasy żółciowe w pozycji 7α, a w 1 gramie kału osób należących do populacji o niskim ryzyku- 5x10⁷.

tabela Skład mikroflory kału u mieszkańców

BAKTERIE J. GRUBEGO- CZYNNIKI PRZYCZYNIAJĄCE SIĘ DO POPRAWIENIA POTENCJAŁU ANTYOKSYDACYJNEGO ORGANIZMU

Glikozydy flawonoidowe mają dużą masę cząsteczkową i charakter hydrofilny, przez co są słabo wchłaniane w jelicie cienkim i przechodzą do dalszych jego odcinków w stopniu niezmienionym, gdzie przy udziale bakterii, np. Eubacterium ramulus są hydrolizowane do aglikonu (grupy niecukrowej) i cukru. W okrężnicy następuje rozszczepienie heterocyklicznego układu aglikonu i utworzenie fluoroglucynolu i kwasów fenolowych, m.in. fenylopropionowego i fenylooctowego. Podczas bakteryjnego rozdkladu flawonoidów wytwarzany jest także kwas p-hydroksybenzoesowy , który jest wchłaniany i wykorzystywany przez leukocyty do syntezy koenzymu Q10. Koenzym Q10 należy do rodziny związków zwanych chinonami, działa jak katalizator przemiany materii, czyli łańcucha złożonych reakcji chemicznych, w wyniku których pożywienie jest przetwarzane na energię wykorzystywaną przez organizm. Współdziała z licznymi enzymami, stąd jego nazwa koenzym, i podobnie jak Wit. C i E jest antyoksydantem, czyli pomaga neutralizować wolne rodniki.

BAKTERIE PROBIOTYCZNE WZMACNIAJĄ OCHRONNĄ BARIERĘ JELITOWĄ LUB PRZYWRACAJĄ JEJ STABILNOŚĆ

Działanie to wynikać może z tzw. antagonizmu wzrostowego i wytwarzania przez bakterie probiotyczne substancji działających hamująco, a nawet zabójczo w odniesieniu do bakterii patogennych, np.: kwas mlekowy, nadtlenek wodoru (H₂O₂), specyficzne peptydy nazywane bakteriocynami.

Rycina- Nizyna- bakteriocyna (peptyd policykliczny złożony z 34 aminokwasów) wytwarzana jest w procesie fermentacji przez bakterie Lactococcus lactis; wykorzystywana w konserwowaniu produktów mięsnych.

Inny mechanizm wzmacniania ochronnej bariery jelitowej przez bakterie probiotyczne polega na ich adhezji do śluzówki jelita, przez co zmniejsza się możliwość przylegania bakterii patogennych do śluzówki jelitowej. Szczepem o najbardziej udokumentowanych właściwościach probiotycznych jest Lactobacillus rhamnosus GG firmy Vallo z Finlandii. Szczep ten ma zdolność zasiedlania przewodu pokarmowego człowieka, obniża pH w świetle jelita, wspomaga rozwój mikroflory autochtonicznej i korzystnie wpływa na układ immunologiczny człowieka.

PROBIOTYKI W PROFILAKTYCE KAMICY NERKOWEJ

W zależności od tego, sole jakich kwasów stanowią główny składnik kamieni, wyróżnia się kilka typów kamicy nerkowej, np. kamica szczawianowa, moczanowa, fosforanowa. Najważniejszą zasadą diety stosowanej w kamicy nerkowej szczawianowej jest ograniczenie podaży tych produktów, które są bogatym źródłem kwasu szczawiowego (szczaw, szpinak, rabarbar, botwina, buraki, czekolada, kawa, herbata).

Oxalobacter formingenes ma zdolność rozkładu szczawianów; może być zatem wykorzystywany w leczeniu kamicy nerkowej szczawianowej.

(wykresy kołowe)

PROBIOTYKI W LECZENIU INFEKCJI UKŁADU MOCZOWO- PŁCIOWEGO U KOBIET

Z uwagi na budowę anatomiczną, u kobiet znaczna część mikroflory dostaje się do pochwy na skutek bezpośredniego przeniesienia z układu pokarmowego. Szczepy takie jak Lactobacillus rhamnosus GR-1, Lactobacillus fermentum RC-14 ograniczając wzrost patogennej mikroflory w jelicie grubym na skutek zakwaszenia środowiska, mogą być wykorzystywane w zapobieganiu infekcjom układu moczowo-płciowego

u kobiet.

WŁÓKNO I PREBIOTYKI

Zgodnie z oryginalną koncepcją Gibsona i Robertfroida składniki, które w formie nie rozłożonej przez enzymy trawienne trafiają do jelita grubego można podzielić na dwie grupy. Do pierwszej (ang. colonie food) zaliczają oni nieskrobiowe polisacharydy ścian komórek roślinnych, skrobię oporną na działanie amylazy (ang. resistant starch) oraz glukooligosacharydy. Fruktooligosacharydy oraz oligosacharydy sojowe zaliczane są do prebiotyków, ponieważ stanowiąc pożywkę dla działających prozdrowotnie bakterii probiotycznych , stymulują ich rozwój lub aktywność.

KRYTERIA, KTÓRE MUSI SPEŁNIAĆ PREBIOTYK

• wykazywać odporność na silnie kwaśne środowisko żołądka, hydrolizę przez enzymy trawienne ssaków i wchłanianie w górnym odcinku przewodu pokarmowego,

• być selektywnie fermentowanym przez jeden lub ograniczoną liczbę gatunków bakterii zasiedlających jelito grube. Ponadto fermentacja prebiotycznych składników żywności musi być ukierunkowana na bakterie probiotyczne z rodzajów Lactobacillus i Bifidobacterium.

• muszą być zdolne do zmiany składu mikroflory jelitowej, tworząc korzystne dla zdrowia proporcje między poszczególnymi gatunkami, np. przez zwiększenie liczby gatunków sacharolitycznych i redukcję mikroorganizmów gnilnych.

STRUKTURA CHEMICZNA FRUKTANÓW

Fruktany- to polimery fruktozy, które wywodzą się z sacharozy. Podstawową jednostką budulcową tych wielocukrów jest β-D fruktoza w formie furanozowej (β-D fruktofuranoza). W skład cząsteczek większości fruktanów, oprócz fruktozy, wchodzi jedna, z reguły umiejscowiona na końcu łańcucha, cząsteczka α-D-glukozy w formie piranozowej (α-D-glukopiranoza). Sacharoza, od której wywodzą się fruktany, jest pierwszym akceptorem, jak i donorem reszt fruktozylowych w procesie polimeryzacji.

1-kestoza

Najprostszym fruktanem, w cząsteczce którego glukoza jest na końcu łańcucha, jest trisacharyd 1-kestoza, zbudowana z dwóch cząsteczek fruktozy i jednej glukozy.

Neokestoza

Istnieje grupa fruktanów nazywanych neokestozy, w których cząsteczka glukozy występuje wewnątrz łańcucha. Związki te powstają w wyniku dołączenia dwóch łańcuchów utworzonych z jednostek fruktozy do cząsteczki sacharozy, która daje początek utworzenia łańcucha fruktanu- jednego do węgla C1 reszty fruktozylowej, drugiego zaś do węgla C6 reszty glukozylowej. Neokestoza jest pierwszym fruktanem neo-szeregu, który może być wydłużany poprzez przyłączenie kolejnych cząsteczek fruktozy do obu reszt fruktozylowych.

Inuliny

SA kwalifikowane zarówno do grupy związków krótko-, jak i długołańcuchowych. Najczęściej cząsteczkę inuliny tworzy 20 do 50 reszt fruktozylowych, ale łańcuch inuliny może być utworzony również przez ok. 150 jednostek fruktozy.

Lewany

Należą do grupy związków długołańcuchowych o DP od 100 do 200. Podstawą struktury lewanów są reszty fruktozylowe połączone wiązaniami β-2,6-glikozydowymi. Ich reprezentantem jest 6-kestoza.

Fruktany pochodzenia mikrobiologicznego

Zdolność do syntezy fruktanów oprócz roślin wyższych mają także mszaki, glony oraz niektóre grzyby i bakterie. Enzymy bakteryjne wykorzystują sacharozę do wytwarzania fruktanów o dużym stopniu polimeryzacji- lewanów lub inulin, grzyby (np. z rodzaju Aspergillus, Penicilium, Fusarium) najczęściej syntetyzują fruktooligosacharydy.

PRODUKCJA FRUKTOOLIGOSACHARYDÓW

Przemyslową produkcję fruktooligosacharydów na świecie w 1995r. szacowano na 12 000 ton. W skali przemysłowej są one otrzymywane dwiema metodami:

• z inuliny poddanej hydrolizie enzymatycznej oraz

• z sacharozy poddanej działaniu transferaz pochodzenia mikrobiologicznego.

Inulina jest ekstrahowana z korzeniu cykorii lub topinambura, w których jej zawartość osiąga nawet do 20% suchej masy. Bogate w inulinę ekstrakty są poddawane działaniu endoinulinazy (2,1-D-fruktan fruktanohydrolaza; EC 3.2.1.7), a produktami hydrolizy jest mieszanina łańcuchów o stopniu polimeryzacji do ok. 7.

OLIGOSACHARYDY SOJOWE

oligosacharydy sojowe (rafinoza- trisacharyd zbudowany z glukozy, fruktozy i galaktozy) oraz stachioza- nieredukujący tetrasacharyd, analog rafinozy zawierający dodatkową resztę galaktozy- nie są rozkładane przez enzymy trawienne, ale mogą być hydrolizowane przez enzymy bakterii zasiedlających jelito grube z wytworzeniem wielu produktów o charakterze gazowym (CO2, metan, krótkolańcuchowe lotne kwasy tluszczowe), co może być przyczyną wzdęć. Wiele oligosacharydów występuje w nasionach roślin strączkowych (np. rafinoza, stachioza) oraz w warzywach.

LOSY PREBIOTYKÓW W J. GRUBYM

Prebiotyczne sacharydy są fermentowane w okrężnicy do krótkołańcuchowych kwasów tłuszczowych (SCFAc), z przewagą octowego i mlekowego, które są absorbowane przez nabłonek jelita i metabolizowane.

DZIAŁANIE PREBIOTYKÓW

Według Rao już 5g FOS w dziennej diecie prowadziło do istotnego wzrostu liczby bifidobakterii w jelitach oraz w kale.

KORZYSTNE PROZDROWOTNE DZIAŁANIE PREBIOTYKÓW

-U niemowląt nie karmionych mlekiem matki dodawanie prebiotycznych sacharydów do produktów mlecznych znacznie przyspiesza zasiedlenie bifidobakterii w przewodzie pokarmowym.

-W przypadkach infekcji przewodu pokarmowego prebiotyki przyspieszają restabilizację mikroflory jelitowej. Dzięki obniżeniu jelitowego pH w wyniku fermentacji prebiotyków, zasiedlanie patogenów, preferujących obojętne pH, jest ograniczone.

-Istotna rola przypada również bakteriocynom wytwarzanym przez odbudowaną korzystną mikroflorę.

-Zmniejszenie ryzyka powstawania raka jelita. Z ograniczeniem ilości niekorzystnych bakterii w okrężnicy, ograniczana jest tym samym ilość produktów ich metabolizmu, działających genotoksycznie. Podawanie prebiotyków prowadzi do obniżenia poziomu fenolu, krezolu, indolu i skatolu w kale.

-Wzrost przyswajalności wielu pierwiastków, jak Ca, Fe, Mn, Zn, Cu, związany ze wzrostem ich rozpuszczalności w środowisku o obniżonym pH.

(schemat) Bakterie probiotyczne, prebiotyki ,synbiotyki.

SYNBIOTYKI

np. Lactiv-up- liofilizat Lactobacillus acidophilus i inulina; PROBIOSET- preparat zawierający dwa probiotyczne szczepy bakterii kwasu mlekowego- Lactobacillus acidophilus i Bifidobacterium lactis oraz prebiotyk inulinę.

SUPLEMENTACJA DIETY- DROGA DO POPRAWY STANU ODŻYWIENIA

• zmiana sposobu żywienia,

• wzbogacenie, dodatek do żywności substancji odżywczych oraz

• suplementacja diety

są najważniejszymi strategiami racjonalizacji żywienia wykorzystywanymi do zwalczania niedoborów witamin i składników mineralnych oraz do profilaktyki chorób rozwijających się na podłożu wadliwego żywienia.

SUPLEMENTY DIETY

to środki spożywcze służące do uzupełniania diety składnikami odżywczymi takimi jak:

- witaminy,

- składniki mineralne,

- aminokwasy,

- kwasy tłuszczowe.

W skład suplementów diety mogą wchodzić także substancje wykazujące korzystne efekty prozdrowotne, które są uzyskiwane z roślin, ich części (w tym również roślin morskich, porostów, grzybów), a także z produktów pochodzenia zwierzęcego (np. chrząstka rekina) i z produktów wytwarzanych przez owady, np. produkty pszczele. Suplementy diety najczęściej są wyprodukowane w formie skoncentrowanej (tabletki, drażetki, syropy itp.), umożliwiającej ich precyzyjne dawkowanie. Od innych kategorii środków spożywczych odróżnia je nie tylko forma, ale i to, że nie dostarczają one składników energetycznych.

SUPLEMENTY DIETY I ŚRODKI SPOŻYWCZE SPECJALNEGO PRZEZNACZENIA ŻYWIENIOWEGO

Suplementów diety nie należy mylić ze środkami spożywczymi specjalnego przeznaczenia żywieniowego, które obejmują m.in.:

• produkty o zmniejszonej wartości energetycznej zastępujące całodobowe racje pokarmowe lub pojedyncze posiłki,

• produkty specjalnego przeznaczenia medycznego, stosowane przez osoby chore pod nadzorem lekarza lub adresowane do osób o wybitnie zwiększonym zapotrzebowaniu organizmu, przy bardzo intensywnym wysiłku fizycznym, np. sportowców.

OZNAKOWANIE SUPLEMENTÓW DIETY

• określenie suplement diety nie może być zastąpione nazwą handlową,

• nazwa kategorii produktów spożywczych lub substancji charakteryzujących produkt lub wskazanie ich właściwości,

• porcja zalecana do spożycia w ciągu dnia,

• ostrzeżenie, by nie przekraczać spożycia zalecanej porcji,

• stwierdzenie, że suplement nie może być stosowany jako zamiennik urozmaiconej diety,

• informacja o przechowywaniu w miejscu niedostępnym dla dzieci,

• zawartość składników odżywczych i innych substancji aktywnych biologicznie w postaci liczbowej

w przeliczeniu na zalecaną przez producenta dzienną porcję produktu,

• zawartość witamin i składników mineralnych w zalecanej przez producenta dziennej porcji produktu w procentach w odniesieniu do zalecanego dziennego spożycia.

INFORMACJE, KTÓRYCH NIE WOLNO UMIESZCZAĆ NA ETYKIECIE SUPLEMENTU DIETY

• sugestii, że urozmaicona dieta nie może dostarczyć wystarczających ilości składników odżywczych,

• sugerowanie, że suplement ma właściwości lecznicze lub zapobiega chorobie (tzw. oświadczenia medyczne).

SUBSTANCJE AKTYWNE (WITAMINY I SKŁADNIKI MINERALNE) W SUPLEMENTACH

W suplementach można wykorzystywać jedynie substancje aktywne (witaminy i składniki mineralne) w formach umieszczonych na listach ekspertów Europejskiego Urzędu ds. Bezpieczeństwa Żywności (European Food Safety Authority-EFSA). Wykazy te są załącznikami do odpowiednich aktów prawnych, np. do Rozporządzenia Ministra Zdrowia Dz.U.z dnia 9.10.2007r. nr 196, poz. 1425.

SUBSTANCJE AKTYWNE (WITAMINY I SKŁADNIKI MINERALNE) NA LISTACH EFSA

Obecne wykazy obejmują:

• 13 witamin (A,D,E,K,B1,B2,niacyna,kwas pantotenowy,B6,Wit.B12, kwas foliowy, biotyna, Wit.C) oraz

• 15 składników mineralnych ( w tym Ca, Mg, Fe, Cu, J, Zn, Mn, Na, K, Se, Cr, Md, F).

Poszczególne składniki mogą być dodawane w postaci różnych związków chemicznych. Wykaz obejmuje łącznie ponad 1000 substancji.

FORMY SUBSTANCJI AKTYWNYCH W SUPLEMENTACH

Formy chemiczne, w jakich poszczególne składniki odżywcze mogą występować w suplementach różnią się procentowym udziałem substancji aktywnej, np. Ca w CaCO₃ stanowi 40% masy cząsteczki, a w glukonianie wapnia tylko 9%. Masa porcji suplementu będzie więc różna w przypadku zastosowania takich dwóch związków. Forma chemiczna ma znaczny wpływ na biodostępność substancji aktywnej. Wapń wchlania się w podobnym stopniu z węglanu, glukonianu, cytrynianu, natomiast wykorzystywany jest znacznie gorzej z fosforanu wapniowego. Żelazo w postaci siarczanu i fumuranu żelazawego (dobrze rozpuszczalnych w wodzie) wchłania się znacznie lepiej niż z fosforanu żelazowego.

MAKSYMALNE DAWKI SUBSTANCJI AKTYWNYCH W SUPLEMENTACH DIETY

Należy wyliczyć je biorąc pod uwagę górne bezpieczne poziomy spożycia (Upper Tolerable Intake Level- UL) ustalone na podstawie oceny ryzyka oraz spożycia tych składników z pożywieniem i z innych źródeł, np. wody pitnej, żywności wzbogaconej w określony składnik.

PODZIAŁ SUPLEMENTÓW

Suplementy diety można podzielić na:

- jednoskładnikowe i

- wieloskładnikowe.

Wśród nich mogą być preparaty składników mineralnych i witamin oraz wielowitaminowo-wielomineralne (multivitamin-multimineral-MVM). Preparaty jednoskładnikowe zwykle zawierają większe dawki witamin lub składników mineralnych. Dlatego należy polecać je z dużą ostrożnością.

PRZEZNACZENIE SUPLEMENTÓW

Suplementy mogą mieć przeznaczenie ogólne, albo są opracowane dla poszczególnych grup ludności, np. dla dzieci, osób starszych i w podeszłym wieku, kobiet w ciąży i karmiących, sportowców, osób na diecie redukującej masę ciała.

KONTROLA ZAWARTOŚCI SUBSTANCJI CZYNNYCH W SUPLEMENTACH

W przypadku suplementów zawierających substancje czynne inne niż witaminy i składniki mineralne, istnieje konieczność ścisłej ich kontroli, bowiem zawartość substancji czynnej w roślinie może istotnie różnić się w zależności od warunków uprawy rośliny, warunków jej zbioru i przechowywania.

NIEDOBORY JAKOŚCIOWE (GŁÓD UKRYTY)

Suplementacja diety niektórymi witaminami i składnikami mineralnymi odgrywa istotną rolę w zwalczaniu niedoboru tych składników w krajach rozwijających się. Jeszcze w połowie ubiegłego wieku za główny problem żywieniowy uważano niedobory energii oraz białka. Znacznie później dostrzeżono kwestię tzw. głodu ukrytego (ang. hidden hunger), nazywaną inaczej niedoborami jakościowymi, związaną z niedoborami głównie Wit. A, żelaza, jodu i cynku.

STRATEGIE ZWALCZANIA NIEDOBORÓW JAKOŚCIOWYCH

Od lat 80. XX wieku suplementacja stała się główną strategią zwalczania niedoborów składników odżywczych w krajach rozwijających się. Do zalet strategii zalicza się możliwość szybkiego dotarcia do grup o zwiększonym ryzyku niedoborów żywieniowych, m.in. poprzez szkoły, ośrodki opieki medycznej, a także dobrą kontrolę przyjmowanych dawek, relatywnie szybką poprawę wysycenia oraz dość niskie koszty szkolenia i zaangażowania pracowników obsługujących program.

tabela- Zalecenia dotyczące suplementacji żelazem i kwasem foliowym w krajach rozwijających się wg WHO-UNICEF 1998.

GŁÓWNE WYKORZYSTANIE SUPLEMENTÓW ŻELAZA

Suplementy żelaza są najczęściej wykorzystywane w profilaktyce i leczeniu niedokrwistości z niedoboru żelaza u kobiet w ciąży, co ma znaczenie także dla organizmu płodu, a także zapobiega powikłaniom związanym z utratą krwi w czasie porodu. Suplementację żelazem zaleca się także wcześniakom i noworodkom z małą masą urodzeniową, ale należy pamiętać, że podawanie suplementów żelaza dzieciom zwiększa ryzyko chorób infekcyjnych oraz biegunek.

GŁÓWNE WYKORZYSTANIE SUPLEMENTÓW KWASU FOLIOWEGO

Rozpowszechnienie stosowania suplementacji diety kwasem foliowym w krajach europejskich waha się od ok. 10 do ok. 43% wśród kobiet planujących ciążę i od ok. 9 do 80% wśród kobiet w ciąży. Zależy to od akcji edukacyjnej, dostępności suplementów i względów ekonomicznych.

SUPLEMENTACJA DIETY WIT. A

Programy suplementacji Wit.A (już w latach 30. XX wieku Wit.A nazywano witaminą antyinfekcyjną) dotyczą przede wszystkim dzieci, kobiet po porodzie (jedna dawka) i w mniejszym stopniu kobiet w ciąży. Dzięki suplementacji Wit. A do ponad 90% zmniejszono ryzyko wystąpienia kseroftalmii w krajach rozwijających się.

SUPLEMENTACJA DIETY JODEM

Programy suplementacji jodem dotyczą krajów, w których występują endemiczne niedobory jodu i nie jest dostępna sól jodowana. Najczęściej stosuje się kapsułki z jodowanym olejem podawane raz w roku dzieciom i kobietom w wieku rozrodczym (do 40 r.ż.). Suplementy takie podaje się także kobietom w ciągu pierwszych miesięcy ciąży, co zapobiega zaburzeniom rozwoju ośrodkowego układu nerwowego u płodu.

INDYWIDUALNE STOSOWANIE SUPLEMENTÓW SKŁADNIKÓW ODŻYWCZYCH

Indywidualne stosowanie suplementów diety jest powszechne w społeczeństwach krajów rozwiniętych gospodarczo, ale profil suplementacji jest odmienny w zależności od dostępności preparatów o określonym składzie na rynku, od akcji edukacyjnej, reklamy i ceny preparatów.

tabela- Przykładowe subst. aktywne biologicznie stosowane w suplementach diety dostępne na rynku w Polsce

tabela

Suplementy diety

Wśród suplementów diety zawierających tzw. inne substancje aktywne dość duży odsetek stanowią ekstrakty z miłorzębu (Gingo biloba), żeń-szenia (Ginseng), dziurawca (Hypericum perforatum) proponowane obecnie do wycofania oraz z takich produktów jak soja zawierająca izoflawony, pomidory bogate w likopen, a także preparaty i wyciągi z czosnku, rozmarynu, zielonej herbaty. Niektóre z substancji czy ekstraktów, np. jeżówka purpurowa, ziele żarnowca, owoce głogu, są na liście środków leczniczych i dlatego w przyszłości nie będą mogły być stosowane w suplementach diety.

ZAGROŻENIA ZDROWIA ZWIĄZANE ZE STOSOWANIEM SUPLEMENTÓW

Obecnie nie ma jeszcze zagrożenia na skalę populacyjną nadmiarami składników odżywczych pochodzących z suplementów z uwagi na krótkie okresy ich stosowania przez niewielki odsetek populacji. Jednakże w UE już stwierdzono przekroczenia dopuszczalnych poziomów, szczególnie witamin, w niektórych grupach populacyjnych.

tabela

tabela

Suplementy zawierające kofeinę (np. sproszkowana guarana, ekstrakty z herbaty, ekstrakty z orzeszków Cola) wykazują działanie synergistyczne z niektórymi lekami, np. teofiliną. Niepożądane efekty takiego synergizmu to: pobudzenie, uczucie niepokoju, bóle głowy, zaburzenia snu i tachykardia.

Podanie soli potasowych chorym biorącym leki diuretyczne oszczędzające potas (np.spirolaktony) powoduje zwiększenie stężenia potasu we krwi, co grozi zaburzeniami akcji serca.

---