LIBERALIZM - LIBERTÉ
MONTESKIUSZ
RACJONALIZM - wiara w rozum, wiara w postęp (dokonuje się), wiara w meliorizm (instytucje dają postęp)
INDYWIDUALIZM - jednostka najważniejsza, człowiek jest miarą instytucji, animatorem postępu jest jednostka, człowiek jest życzliwy innym
WOLNOŚC - co nie jest zakazane, to jest dozwolone, a co jest zakazane to szkodzi innym (sens negatywny)
WŁASNOŚĆ - prawo naturalne i niezbywalne
SPRAWNE PAŃSTWO W RAMACH PRAWA
Liberalizm polityczny: (str. 223)
ogólna charakterystyka:
Liberalizm był sztandarowym nurtem myśli polityczno-prawnej XIX wieku. Jego początki zostały już wcześniej opisane (Locke, Monteskiusz, Wolter, Diderot, fizjokraci, Smith). Wiadomo, że liberalizm przeciwstawiał się „starej” rzeczywistości. Dużą rolę przy kształtowaniu się tej myśli politycznej miały wielkie rewolucje: angielska, amerykańska i francuska.
cechy charakterystyczne liberalizmu politycznego:
ideologia mieszczaństwa (liberalizm utożsamiał się z poglądami, interesami i problemami tej warstwy społeczeństwa)
słusznie zyskał sobie miano doktryny najbardziej typowej dla kapitalizmu w jego stadium wolnokonkurencyjnym
główne założenia liberalizmu politycznego:
zasada leseferyzmu (sł. fran.: „pozwólcie działać”), wg której gospodarka rozwija się najlepiej przy pełnej swobodzie gospodarczej jednostek, bez interwencji państwa
określał człowieka jako jednostkę gospodarującą (dąży on do maksymalizacji zysku i minimalizacji strat)
idealne warunki do działalności to: nieograniczona własność prywatna, całkowita wolność umów, doskonała znajomość sytuacji na rynku, racjonalne postępowanie w stosunkach społecznych
skrajny indywidualizm (np. autonomia gospodarcza producenta i jego niezależność od państwa)
role państwa:
„stróż nocny” (ochrona własności prywatnej, porządku publicznego, bezpieczeństwa zewnętrznego)
kontrola reguł „uczciwej gry” na wolnym rynku
prawo prowadzenia takich agent gospodarczych, które przerastają możliwości prywatnego kapitału, a których pożyteczność nie może budzić wątpliwości (np. budowa dróg, poczta, kolejnictwo, miejska komunikacja, itd.)
prawa jednostek:
autonomia myśli i sumienia
wolność słowa i druku
prawo do zrzeszania się
prawo do wyboru zawodu
należy pamiętać, że liberalizm nie od początku utożsamiał się z demokratyzmem - rozwijał się on w wielu nurtach
liberalizm był przeciwnikiem państwa absolutnego i policyjnego
rozwijał się w krajach o ugruntowanej pozycji mieszczaństwa, jednakże nie zawsze tak samo (wiązało się to z odmiennymi czynnikami historycznymi poszczególnych państw)
do najwybitniejszych, dziewiętnastowiecznych przedstawicieli liberalizmu należeli:
we Francji: Pierre Paul Royer-Collard, Beniamin Constant, François Chateaubriand
w Anglii: Jeremy Bentham, John Stuart Mill
_ _ _
BENJAMIN CONSTANT (Szwajcaria)
„O wolności starożytnych w porównaniu z wolnością współczesnych”, wolność religii
„gdzie nie ma prawa, tam nie ma obowiązku”
wolność w posiadaniu człowieka; gwarancja, że może robić co chce; nikt nie może ingerować w wolność; zdobywanie własności [nienaruszalność]; możliwe jest działanie w sferach publicznych; wiąże się z wykształceniem
władza nie może ograniczać społeczeństwa, a społeczeństwo nie może ograniczać jednostki
podział władzy na 6 segmentów (liberalizm kontynentalny):
władza reprezentacji stałej (izba parów) - dziedziczna izba, dożywotnia, nie pochodzi z wyboru
władza reprezentacyjna opinii - wybory cenzusowe, druga izba - niższa, obieralna, temporalna
władza królewska - utrzymuje równowagę, władza balansująca system polityczny
władza ministrów - rząd
władza sądowa - niezawisła, sędziowie z nominacji króla
władza samorządowa (municypalna) - lokalny gwarant wolności jednostki
Beniamin Constant: (1767-1830), najtęższy teoretyk-doktryner francuskiego okresu Restauracji, autor wielu dzieł m.in.: „O monarchii konstytucyjnej i rękojmi władz publicznych”, „Wykład polityki konstytucyjnej”.
poglądy Constanta:
postanowienia Karty konstytucyjnej z 1814 roku były dla jego doktryny punktem wyjścia
własność prywatna to podstawowe prawo człowieka, a ochrona tego prawa to główne zadanie państwa
legitymacją udziału we władzy są: własność i wykształcenie
wolność nie jest identyczna z zasadą zwierzchnictwa, nie jest też jakimś abstrakcyjnym prawem natury; wolność to wyzwolenie od przymusu i bezprawia (wolność to sprecyzowane prawa podmiotowe, indywidualne, przysługujące jednostce - obywatelowi, chronione przez państwo)
popierał skrajny indywidualizm (jednostka jest wyższa od władzy państwowej, zwycięstwo indywiduum nad masami)
władza suwerenna należy do jednostki (nie ma jej ani naród, ani jego przedstawiciele, ani król, ani państwo) - odrzucał zasadę suwerenności ludu
poddał krytyce teorię umowy społecznej Rousseau
ustrój państwa, wg niego, miał się opierać na podziale władz, jego podział wskazywał znaczne odchylenia od monteskiuszowskiego. Constant mówił o sześciu władzach:
władza reprezentacyjna trwała
władza reprezentacyjna opinii
władza królewska
władza wykonawcza
władza sądowa
władza municypalna
pojawienie się władzy królewskiej miało świadczyć o kompromisie z tradycją feudalną
_ _ _
ANGLIA - czysta wersja liberalizmu
UTYLITARYZM (użyteczność)
Jeramy Bentam, James Mill, Malthus
człowiek aprobuje dla siebie to co dla niego pożyteczne (przyjemność)
ludzie są równi i podobni, bo wszyscy dążą do przyjemności, dążenie do szczęścia [Epikurejczycy]
racjonalna polityka powinna zabezpieczyć byt społeczny
rozwój ekonomiczny - zabezpieczenie własności; środkiem do tego ma być racjonalne ustawodawstwo, ustawodawstwo celowe [>>obfitość, równość szans, bezpieczeństwo]
obawa przed ograniczeniem jednostki
demokracja polityczna - najlepszy z ustrojów, symbioza burżuazji i proletariatu
J. Bentam
Przyjemność = całokształt konsekwencji na przyszłość, gdy przynosi pożytek
Społeczeństwo - zbiór atomów, suma indywiduów [atomizm]
Dobro społeczne - zależy od dobra poszczególnych jednostek
Rozumne dążenie do szczęścia osobistego zwiększa dobro ogółu [stanowi to punkt etyki utylitarystycznej]
Jeremy Bentham: (1748-1832), angielski filozof i prawnik, reprezentant „nieskazitelnego” liberalizmu, autor m.in.: „Fragmentu o rządzie”, „Kodeksu konstytucyjnego”.
poglądy Benthama:
odrzucał idee kompromisu z tradycją feudalną
reprezentował doktrynę jednoznacznie mieszczańską
był najwybitniejszym po Locke'u przedstawicielem utylitaryzmu (utylitaryzm, w jego mniemaniu, to przyjęcie aksjomatu, że człowiek aprobuje to, co jest dla niego pożyteczne, pożyteczne zaś jest to, co mu sprawia przyjemność - jest to hedonizm etyczny)
Bentham głosił zasadę równości wszystkich ludzi oraz podobieństwo ich natury
uważał, że czyny i stosunki ludzkie powinny być oceniane ze względu na realny pożytek, jaki przynoszą jednostce i społeczeństwu
głosił teorię „atomizmu społecznego” - społeczeństwo to luźny agregat jednostek, podobny do skupiska atomów, będący czymś wtórnym w stosunku do wchodzących w jego skład indywiduów
jego system etyki utylitarystycznej opierał się na dwóch zasadach:
zasada użyteczności
zasada najwyższej szczęśliwości
Bentham swoje etyczne rozważania rozciągał także na płaszczyznę rozważań społecznych (w tym na prawo)
zasada użyteczności wyrażała również etyczną funkcję prawa w społeczeństwie oraz stawała się podstawą skutecznej, racjonalistycznej polityki, która miała zabezpieczyć rozwój ekonomiczny społeczeństwa
opowiadał się za racjonalnym prawem (prawo jest racjonalne, gdy jest użyteczne, tzn. potrafi obywatelom zapewnić bezpieczeństwo, obfitość posiadania oraz równość)
Bentham aprobował ustrój demokracji politycznej (sprzeciwiał się natomiast państwu monarchicznemu)
opowiadał się za parlamentem (chciał zniesienia izby lordów)
aprobował liberalne kwestie dotyczące ekonomii
państwo ma być „nocnym stróżem”
John Stuart Mill (syn Jamesa Milla)
“ O wolności”
Liberalizm a elitaryzm
Negacja skrajnego hedonizmu i równości przyjemności [przyjemności wyższego i niższego rodzaju]
Egoizm/altruizm
WOLNOŚĆ - nie cel, ale środek do szczęścia {niesprecyzowane przez Milla}; jednostka nieskrępowana; szczęście ogółu, ale jednostka musi być wolna
INDYWIDUALIZM - konflikt interesów jednostka//społeczeństwo; musi istnieć granica, by zabezpieczyć jednostkę przed państwem i społeczeństwem
Prawdziwie wolny człowiek (posiadający wolność)będzie podnosił szczęście reszty społeczeństwa
BY BYĆ WOLNYM:
- wolność poglądów
- wolność prasy
- wolność wyrażania opinii
Państwo może ingerować, zabraniać, tylko wtedy, to bezpieczeństwu i wolności jednostki
Społeczeństwo - klasy, grupy interesów
Burżuazja - chciwa
Proletariat - jest mało wykształcony, a więc niebezpieczny
Klasa średnia - inteligencja, zdrowe myślenie, wykształcona, wysokie morale, ale zna trud pracy, ma własność, oni utrzymują system w równowadze
BEZPIECZEŃSTWO POLITYCZNE:
- rząd reprezentacyjny, stabilna administracja (monarchia)
- zdrowy rozsądek i rozum - dlatego mają być zapewnione prawa opozycji (mniejszości); „mądra mniejszość w niemądrej większości”
- demokratyzacja (mamy cenzus wykształcenia - głos pluralny), a nie demokracja
- prawa kobiet - wyzwolenie kobiet
- państwo może ingerować czyli zapobiegać poważnym zamieszkom, w zagrożeniu wolności jednostki
John Stuart Mill: (1806-1873), reprezentował ostatnie pokolenie wielkich teoretyków liberalizmu, dobrze wykształcony (interesował się filozofią, logiką, ekonomią), działacz polityczny, twórca Towarzystwa Utylitarystycznego, zasiadał w izbie gmin, autor m.in.: „O wolności”, „Rozważania o rządzie reprezentacyjnym”, „Utylitaryzm”.
poglądy Milla:
działał w czasach, kiedy kapitalizm zaczynał odsłaniać swe słabości
liberalizm Milla nie był już optymistyczną, benthamowską wizją społeczeństwa i państwa - był natomiast sceptyczny i krytyczny
Mill dopuszczał niewielką interwencję państwa w sfery społeczno-ekonomiczne (odejście od „czystej” zasady państwa jako „stróża nocnego”)
reprezentował on kierunek demoliberalizmu
poddawał rewizji benthamowski skrajny hedonizm (odrzucał tezę, że wszystkie przyjemności są równe i wprowadził rozróżnienie przyjemności wyższego i niższego rodzaju)
rozwinął własną teorię utylitaryzmu, związaną z egoizmem i altruizmem jako dwoma czynnikami kierującymi ludzkim postępowaniem
podobnie, jak u większości liberałów, tak i u Milla punktem wyjścia był indywidualizm (postulował za ochroną interesów jednostek, która jest nadmiernie wchłaniana przez społeczeństwo)
w kwestii wolności powtarzał tezy swych poprzedników (jednakże czynił „wyłom” w „niewzruszonej” zasadzie leseferyzmu - mówił, że wolność sumienia i opinii w praktyce może prowadzić do naruszenia porządku publicznego, więc należy je w rozsądnych granicach ograniczać; mówił także, że człowiek wolny powinien świadomie ograniczać swą wolność tylko w takim stopniu, w jakim ona przeszkadza innym)
Mill miał świadomość podziałów współczesnego mu społeczeństwa kapitalistycznego („bogaci vs. biedni”)
państwo powinno, jego zdaniem, chronić interesy jednostek - ma działać tam, gdzie dzieje się „krzywda innych” (twierdził przy tym jednak, że nadmierna pomoc socjalna sprzyja demoralizacji ludzi i większej populacji)
państwo, którego ambicją jest skutecznie chronić wolność, musi być organizacją silną i prężną, a także bardziej niż dotąd aktywną w stosunku do swych obywateli
Mill występował w obronie interesów ekonomicznych i politycznych warstw posiadających
był szczerym demokratą (walczył o powszechne prawa wyborcze, zniesienia dyskryminacji kobiet)
kierunki rozwoju:
liberalizm w XIX wieku najsilniej oddziaływał na życie polityczne i ideowe w USA, Anglii i Francji
znajdował on także zwolenników w Europie Środkowej i Wschodniej (Niemcy, Rosja, Polska - Hotel Lambert)
liberalizm był dla mieszczaństwa doktryną trwałą i fundamentalną, choć na arenie politycznej niezrealizowaną w „czystej i nieskazitelnej” formie
doktryna ta odegra ogromną rolę w XX wieku
_ _ _
ALEXIS DE TOCQUEVILLE
„ O demokracji w Ameryce”
Wybitna rola arystokracji, która wniosła do życia społecznego takie wartości jak: rodzina, mecenat, religia, władza, aktywność, patriotyzm
Wysoka wartość hierarchii
Rewolucja i jej konsekwencje są nieuniknione - Zniszczona została arystokracja i zapanowała demokracja, ludzie dążą do równości mając wolność
Trzeba obserwować demokrację, aby zapobiec jej złym skutkom
Im większa demokratyzacja tym mniej rewolucji, mieszczanie nie chcą gwałtownych zmian
Demokracja - zerwanie więzi hierarchicznych, izolacja jednostek
KRÓLEM DEMOKRACJI JEST PRZECIĘTNOŚĆ, MIERNOTA - nie ma tak naprawdę moralności, jest opinia publiczna; brak kreatywności; demokracja dba, by wszyscy byli tacy sami (postulat równości); demokracja to sztuczny patos; wybierani są przeciętni i niemoralni; jednostka jest pozbawiona wolności (przez tyranię mieszczaństwa, oportunistyczne postawy, konsumpcjonizm); demokracja jest nieunikniona, najważniejsze jest odpowiednie wychowanie mające odtworzyć wolność, poszerzyć wolność pozytywną, aktywnego działania
Życie kolektywne, stworzenie ciał pośredniczących między państwem a jednostką (np. stowarzyszenia)
Państwo zabezpiecza przed centralizacją, chroni arystokratyczny system wartości
Wolność - przywilej, dążenie do wolności kształtuje i aktywizuje człowieka
Prawo - zwyczaj oraz system moralny
Rola państwa - wypełnienie luk w zwyczaju (ława przysięgłych w USA - ciało pośredniczące)
Religia [katolicka] - daje wolność, ogranicza egoizm, pobudza do aktywności względem innych; broni wolności jednostki przed równością, broni jednostkę przed państwem
_ _ _
II połowa XIX wieku - lata 50. XX liberałowie
- konserwatywni (neoliberałowie)
- socjalliberałowie
w. lippmann „Nowe społeczeństwa”, hoover
Obrona wolnego rynku, bo to gwarantuje wolność jednostki
Interwencjonizm państwowy najgorszą rzeczą na świecie
Bronić lekceważoną wolność jednostki (także polityczną)
Prawa ekonomiczne są jak prawa przyrody; zasada domina przy interwencjonizmie
Krytyka demokracji, która ogranicza naturalne prawa jednostki
LIBERALIZM SOCJALNY
Rozwijano prawa socjalne
Na państwie ciążył obowiązek zapobieganiu wielkiej koncentracji własności
liberalizm socjalny (socjoliberalizm): była to koncepcja uznająca co prawda wiele założeń „tradycyjnego” liberalizmu, ale także krytykująca wiele jego rozwiązań (odrzucano np. ideę państwa „stróża nocnego”). Teoretykiem tej koncepcji był Leonard Hobhouse (1861-1929, socjolog, angielski działacz związków zawodowych), aprobował on liberalną koncepcję wolności, jednakże uważał, że nie może być ona wsparciem dla egoizmu, twierdził, iż właściwie nie ma wolności bez ograniczenia jej przez prawo, a warunkiem wolności w prawie jest równość wobec prawa. Własność uważał za niezwykle ważne prawo dla jednostki, podkreślał jednak, że należy przywrócić jej społeczne pojęcie (własność nie jest nadawana przez naturę, ale jej istnienie uwarunkowane jest od odpowiednich instytucji społecznych). Liberalizm socjalny, stanowił próbę odejścia od klasycznego liberalizmu indywidualistycznego do większego zharmonizowania indywidualnych wysiłków, odejścia od bezwzględnej wolnej konkurencji na rzecz wolności współpracy i harmonijnego rozwoju. Taka postać liberalizmu najczęściej pojawiała się po okresach zmożonych konfliktów narodowych, czy społecznych, miała stanowić alternatywę dla rozwijającej się idei socjalizmu.
NEOLIBERALIZM
Friedrich August von Hayek „Droga do niewolnictwa”
Błąd myślenia kartezjańskiego
Postęp - przypadkowości i nieprzewidywalność
Wolność - nie definiował; to jest coś takiego, dzięki czemu czynimy więcej dobra niż zła
Sprawiedliwość społeczna jest nonsensem
Wolna może być jednostka
Rynek najlepiej pokazuje, co najlepiej robić
Wszystko będzie prywatne
Prawo - ma zabezpieczać i dawać wolność, by każdy był wolny; prawo nie ma celu, daje szansę jednostce osiągnąć sukces
Ważna jest wielość
Nie ma monopolu na prawdę
Gerontokracja - rządy starszych (wybory raz w życiu)
neoliberalizm:
Neoliberalizm stanowił reakcję na rozwijający się interwencjonizm państwowy, przy czym neoliberałowie krytykowali głównie te doktryny i ideologie, które ograniczały wolność jednostki w jakiejkolwiek mierze.
cechy charakterystyczne neoliberalizmu:
odrzucenie programu pomocy społecznej (pomoc zabija inicjatywę jednostki i musi prowadzić do zagrożenia wolności i swobód
obrona tradycyjnych wartości klasycznego liberalizmu
główni przedstawiciele tej doktryny to: amerykańscy prezydenci m.in. Warren Gamaliel Harding, Herbert Hoover
Walter Lippmann: (1889-1974), wybitny publicysta amerykański, pisarz polityczny i uczony - socjolog, autor licznych książek, m.in.: „Opinia publiczna”, „Metoda wolności”, „Dobre społeczeństwo”, nad tą ostatnią książką odbyła się międzynarodowa dyskusja, która przeszła do historii jako tzw. Colloque Lippmann (Paryż 1938 r.), brali w niej udział najwybitniejsi, późniejsi luminarze liberalizmu - Friedrich August von Hayek, Wilhelm Röpke, Ludwig von Mises, Raymond Aron - „naukowa międzynarodówka liberałów”.
poglądy uczestników dyskusji:
uczestnicy sympozjum zgadzali się w zasadzie co do jednego: największym nieszczęściem może być wzrastający interwencjonizm gospodarczy państw (oznacza to po prostu triumf kolektywizmu nad indywidualizmem)
postulowali ożywienie i przypomnienie filozofii liberalnej
ich niepokój wzbudzały te doktryny i ideologie, które w swych programach lekceważyły dobro jednostki na rzecz „abstrakcyjnego” ogółu - narodu, rasy, państwa
kwestionowali ideę liberalizmu socjalnego, zwłaszcza w tym punkcie, gdzie głosiła ona możliwość wpływu na organizowanie przez ludzi harmonijnego i racjonalnego społeczeństwa
liberalne prawa ekonomiczne traktowali jako prawa przyrody, tak więc, wg nich, nonsensem byłoby zmienianie tychże praw („nie można zmieniać tego co jest zgodne z naturą”)
uważali, że społeczeństwo rozwija się najlepiej, gdy jest wolne, przeciwstawiali się tzw. „planowaniu życia społecznego”
Lippmann protestował przeciw tezie, że demokracja mogłaby mieć wpływ na zakres wolności - nie może być tak, mówił, by wolność jednostki zależała od woli większości, są bowiem prawa, które obowiązują z samej natury człowieka (np. prawo do własnej inicjatywy i do podejmowania odpowiedzialności za swój los)
socjalne państwo prawne:
Ideolodzy neoliberalizmu, pomimo że swą działalność rozpoczęli już przed II wojną światową, pozostawali do lat siedemdziesiątych XX wieku w defensywie. Wiadomo, że po zakończeniu wojny, rządy wielu państw, wolały propagować ideę interwencjonizmu państwowego - przejawiało się to m.in. w doktrynach zachodnich socjaldemokratów, „socjalnych” liberałów i komunistów. Państwem, które po wojnie starało się ograniczyć interwencjonizm, była RFN - twórcy jej konstytucji określili, że będzie to „socjalne państwo prawne”.
cechy charakterystyczne socjalnego państwa prawnego:
obowiązkiem państwa było zapewnienie jednostce wolności (szeroki wachlarz praw i wolności obywatelskich, m.in.: wolność osobista, wolność przekonań, wyznania, słowa i prasy, wolność zrzeszania się, wolność inicjatywy gospodarczej)
niemieccy chadecy, mając świadomość, że konstytucja nic nie wspomina o zabezpieczeniach socjalnych, rozwijali pojęcie państwa socjalnego w duchu nauki Kościoła (własność prywatna to rzecz święta)
interwencjonizm państwa powinien mieć miejsce wtedy, gdy koncentracja własności zagraża wolności: państwo powinno stworzyć takie ramy prawne dla działalności jednostek, aby zlikwidować brak równowagi i ograniczyć władzę ekonomiczną, pochodzącą z akumulacji kapitału i środków produkcji w jednym ręku (krótko mówiąc ma państwo ma strzec przed praktykami monopolistycznymi)
wielu teoretyków uważało, że termin „socjalne” pozostaje w sprzeczności z terminem „prawne” - państwo prawne musi bowiem traktować obywateli na równi wobec prawa, natomiast państwo socjalne traktować ludzi nierówno, dając przywileje biednym (gorącym zwolennikiem takiej teorii był Hans Hubert, który twierdził, że ludzie, którzy nie są skłonni wziąć odpowiedzialności za swój los, w rzeczywistości nie są ludźmi wolnymi)
Podsumowując państwo socjalne było rozwiązaniem pośrednim między formułą państwa dobrobytu, a formułą klasycznego liberalizmu. Duży nacisk kładziono na przymiotnik „prawny” państwa, chodziło głównie o zapewnienie zasady pewności prawa, bezpieczeństwa prawnego, zasady „lex retro non agit” i zasady równości prawa i jego zgodności z konstytucją
Friedrich August von Hayek: (1899-1992), laureat nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii w 1974 r., jeden z najwybitniejszych i najbardziej wszechstronnych rzeczników liberalizmu, pracował m.in. w Wiedniu, Londynie i Chicago, autor „Czystej teorii kapitału” (za tą pracę otrzymał właśnie nagrodę), „Drogi do niewolnictwa” i „Prawa, ustawodawstwa i wolności”.
poglądy von Hayeka:
odrzucał przymiotnik „neo” dla swojego liberalizmu, zwracając uwagę, że liberalizm jaki propaguje jest jedynie powrotem do klasycznych zasad, a nie jakimś nowym liberalizmem
w pewnym sensie był filozofem polityki - swe wywody rozpoczynał od usunięcia tzw. „błędu myślenia kartezjańskiego” (polegał on na nadmiernej wierze w rozum ludzki i racjonalizm, na przekonaniu, że można racjonalnie sterować i kontrolować procesy społeczne)
wg Hayeka postęp dokonuje się przez przypadkowe i nieprzewidywalne działania ludzkie, stąd wyciągał wniosek, że podstawową wartością jest wolność
dwie kwestie absorbowały jego uwagę:
problem sprawiedliwości społecznej i wolności ekonomicznej: w tej materii Hayek twierdził, że sprawiedliwość społeczna i ekonomiczna jest nonsensem („sprawiedliwy może być co najwyżej jeden człowiek, a nie rynek”), postulował zniesienie interwencjonizmu państwowego
problem prawa: podstawową funkcją państwa winno być stworzenie ram prawnych, które nie zależą od woli większości, a które są niezbędne w każdym wolnym społeczeństwie - wolność, własność, zasada podziału władzy, zasada rządów prawa (państwo poprzez prawo ma umożliwiać jednostkom realizację rozmaitych dążeń)
Hayek głosił, że liberalizm musi gwarantować jak najdalej sięgającą wolność osiągania różnorodnych celów, musi zakładać pluralizm
liberalizm od konserwatyzmu, wg niego, różni się tym, że liberał, mając świadomość prawdziwości swoich poglądów, nie narzuci ich innym, szanując tym samym prawo innych do wolnego wyboru
wg niego największe niebezpieczeństwo tkwi w idei sprawiedliwości społecznej - ona bowiem zniewala jednostki
pod koniec życia propagował ideę gerontokracji - rządów starszych, uważał, że ludzie starsi mają większe zrozumienie dla idei wolności
Ewolucja liberalizmu socjalnego; doktryna państwa dobrobytu: (str. 361)
przesłanki historyczne:
pierwsze trzydzieści lat po drugiej wojnie światowej upłynęło pod znakiem popularności idei liberalizmu socjalnego
istotną przyczyną poszukiwania nowej formuły liberalizmu był związek między rozwojem faszyzmu a kryzysem gospodarki wolnorynkowej w okresie międzywojennym (liberalizm został zmuszony do poszukiwania nowych rozwiązań w obliczu popularności idei socjalistycznych i faszystowskich)
doktryna państwa dobrobytu:
cechy charakterystyczne:
punktem wyjścia dla teoretyków państwa dobrobytu było twierdzenie, że współczesne państwo kapitalistyczne nie jest państwem - „stróżem nocnym”, nie pozostaje bierne wobec problemów społecznych i gospodarczych, ale przejmuje organizację życia gospodarczego i społecznego i w coraz większym stopniu zmierza do realizacji idei sprawiedliwości społecznej
różne terminy: państwo dobrobytu, państwo socjalne, państwo świadczące usługi, państwo opatrznościowe
teoretycy przytaczali historyczne przykłady stopniowego odchodzenia organizacji państwowych od klasycznego modelu państwa liberalnego, np.:
reformy w Niemczech doby Bismarcka - obowiązkowe ubezpieczenia na wypadek choroby, kalectwa i wypadków przy pracy
reformy angielskie z lat 1906-1914 - emerytury dla osób powyżej 70 roku życia, ubezpieczenia jak w Niemczech
reformy w USA związane z New Deal (Nowy Ład)
za zjawiska charakterystyczne dla państwa dobrobytu uznawano:
subsydiarną rolę państwa w rozmaitych gałęziach gospodarki (zapobieganie kryzysom, walka z bezrobociem)
rozbudowę socjalnej funkcji państwa (ubezpieczenia zdrowotne, społeczne, rodzinne, itd.)
realizowanie zasady sprawiedliwości społecznej i zasady „równych szans” (państwo prowadzi aktywną redystrybucję dochodu narodowego)
istnienie demokracji politycznej
główni teoretycy - Gunnar Myrdal, John Kenneth Galbraith: (str. 363)
James Burnham
Teorie konwergencji - alternatywa wobec marksistowskiej teorii rozwoju społecznego: (str. 359)
ogólna charakterystyka:
termin „konwergencja” znaczy tyle, co „upodobniająca, prowadząca do upodobnienia ewolucja”
koncepcja ta głosi, że rozwój społeczny doprowadzi w przyszłości do powstania nowego systemu społecznego, który nie będzie ani systemem kapitalistycznym, ani socjalistycznym, ale systemem całkowicie odmiennym, choć niekiedy zachowującym pewne cechy każdego z nich (argumentem tej teorii ma być gwałtowny rozwój naukowo-techniczny)
rozwinięto koncepcję „rewolucji technologicznej”
James Burnham: (ur. 1905), amerykański socjolog, w młodości był trockistą, autor książki pt. „Rewolucja menedżerska”.
poglądy Burnhama:
wysunął tezę, że we wszystkich państwach dokonała się, bądź dokona się w najbliższej przyszłości wielka rewolucja, której efektem będzie objęcie władzy przez nową klasę - menedżerów czyli kierowników (klasa ta opanuje środki produkcji, nie tyle w wyniku zmiany tytułów własności, ile w wyniku decydowania przez nią o tym, jak te środki zostaną wykorzystane)
menedżerowie opanują także zarządzanie państwem, są oni bowiem fachowcami, biurokratami, menedżerami polityki (po opanowaniu państwa będą zmierzali do upaństwowienia środków produkcji)
Burnham uważał, że pochód menedżerów ku władzy rozpoczął się w Rosji w 1917 r., że jego przejawem był faszyzm i nazizm, a także wprowadzenie New Deal w USA
jego teoria wyraża głęboki pesymizm: „żadna rewolucja socjalistyczna nie miała i nie będzie mieć miejsca, idee socjalizmu posłużyły do utorowania drogi władzy elicie kierowników, tak jak w innych krajach posłużyły ku temu faszyzm i nazizm”
wizje społeczeństwa przyszłości. Ocena idei konwergencji: (str. 360)
Milton Fridman
2 systemy - wolny rynek (ma wpływ na politykę)//totalitaryzm
Ludzie muszą mieć całkowitą wolność wyboru, całkowitą dowolność, pełną informację
Bez wolności ekonomicznej nie ma wolności politycznej, państwo nie powinno ingerować , bo wypacza rynek (izby lekarskie, korporacje)
Zagrożenia:
- ZSRR
- reformatorzy (socjalni liberałowie) - są mniej widoczni
rozkwit liberalizmu ekonomicznego:
Załamanie koncepcji państwa opiekuńczego, socjalnego, narastające kryzysy ekonomiczne i cyklicznie pojawiające się fazy recesji przyczyniły się do renesansu klasycznego liberalizmu ekonomicznego. Duży wpływ na ten stan miało przyznanie Hayekowi i Friedmanowi nagrody Nobla z dziedziny ekonomii - zwłaszcza ten ostatni był gorącym orędownikiem liberalizmu ekonomicznego.
Milton Friedman: ekonomista, autor pracy „Kapitalizm a wolność”.
poglądy Friedmana:
jego zdaniem istnieją tylko dwie metody koordynacji działań ludzkich - albo totalitarna kontrola albo wolny rynek (Friedman bronił wolnego rynku jako metody organizowania całości życia społecznego, nie tylko gospodarczego)
przeciwstawiał się kontroli państwa, uważając, że wszelkie kryzysy są skutkiem błędów doradców i ekonomistów państwowych (ugody państwa z różnego rodzaju korporacjami i związkami zawodowymi ograniczają, jego zdaniem wolną konkurencję, a to z kolei destabilizuje cały rynek i gospodarkę)
Friedman podkreślał, że bez pełnej wolności ekonomicznej nie ma wolności politycznej ani wolności indywidualnej
krytykował nieograniczoną demokrację, stwierdzając, że nie wszystkie materie można by pozostawić woli większości, gdyż mogłoby to zagrozić wolności
poglądy takich ekonomistów jak Friedman i Buchanan znalazły również praktyczne zastosowanie, m.in. w programach Ronalda Reagana i Margaret Thatcher
amerykański radykalny liberalizm:
Robert Nozick: profesor uniwersytetu Columbia, autor głośnej książki pt. „Anarchy, State and Utopia”, która była polemiką z ideami sprawiedliwości społecznej Rawlsa.
poglądy Nozicka:
hipotetycznie rozważa jako mogło dojść do powstania państwa (jego punkt wyjścia był zbliżony do założeń Locke'a - jednostki mają prawa, a państwo powstało, aby chronić owe prawa, gdyż poszczególne jednostki nie są w stanie same tego osiągnąć - powstanie państwa, pisał Nozick, było właściwie powstaniem agencji ubezpieczeniowych, które oferowały egzekwowanie umów i zobowiązań oraz ochronę życia i mienia ubezpieczonych)
Nozick doszedł do wniosku, że w toku rozwoju cywilizacyjnego jedna z agencji ubezpieczeniowych osiągnęła monopol, stając się państwem - minimum, toteż nie może być mowy o jakiejkolwiek umowie społecznej (wg niego nie można pogodzić się z istnieniem innego państwa, niż owe państwo - minimum, ponieważ naruszałoby to podstawowe prawa i wolności jednostek)
popierał on ultraindywidualizm
LIBERTARJANIE
Robert
John Lock
Państwo - umowa ludzi; ma chronić prawa naturalne
Nie ma sprawiedliwości społecznej
Popiera skrajny indywidualizm
Krytyka demokracji
Dobro społeczne jest młynem dla demagoga.
Sowietologia
Kwestia fizjologiczno-kulturowa
Wolność w przeciwieństwie do determinizmu
Pluralizm
Wolność pozytywna - wolność ta determinuje nas do czegoś, tak naprawdę czyni nas niewolnikami
Wolność negatywna - zastrzeżona tylko dla jednostki, nikt w nią nie wkracza, możemy dzięki niej rozważać nasze ego, my podejmujemy decyzje
Pluralizm wartości i celów
Izaak Berlin
Zwraca uwagę na pewne minimum moralne, które pomoże uniknąć relatywizmu
Wolny wybór wiąże się z ryzykiem
System myślenia, który stawia za cel wyznaczenie zakresu wolności; poza ten zakres nie może wkraczać przymus
Narodowość wiąże się z poczuciem przynależności
Teoria sprawiedliwości Johna Rawlsa - intelektualne uzasadnienie liberalnej demokracji: (str. 367)
renesans koncepcji umowy społecznej:
Ostatnie trzydzieści lat przyniosło wielki wzrost zainteresowania teoretyków koncepcją umowy społecznej, szeroko propagowanej m.in. przez: Locke, Hobessa i Rousseau. Współcześni filozofowie, zwłaszcza społeczni (np. Amerykanie - Robert Nozick i James Buchanan) w swych rozważaniach dotyczących koncepcji umowy społecznej dochodzą do różnych konkluzji, często ze sobą sprzecznych, mogących stanowić idealną pożywkę ideologiczną dla różnych orientacji politycznych.
Pomimo różnych poglądów współcześni filozofowie są zgodni do dwóch tendencji:
pierwszą z nich jest odchodzenie od teorii społecznych, które zakładały zdeterminowanie życia społecznego przez czynniki obiektywne (rozwój ekonomiczny, historyczny, społeczny)
druga wynika z upowszechnienia się przekonania, że demokracja jest trwałą formą organizacji życia politycznego
John Rawls: (ur. 1921), amerykański filozof, pracownik m.in. uniwersytetów Cornell i Harvard, autor m.in.: „Teorii sprawiedliwości”, „Sprawiedliwość jako uczciwość wzajemna: polityczna, nie metafizyczna”.
poglądy Rawlsa i jego dwie koncepcje:
równość jako element umowy:
jego teoria sprawiedliwości miała być w założeniu teorią uniwersalną, jednakże w ostateczności ograniczył ją do państwa
twierdził, że współpraca i współżycie ludzi wymagają ustalenia zasady sprawiedliwości, mianowicie takiej, która godziłaby ludzkie dążenie do wolności i równości
uważał, że umowa społeczna zawierana jest w sytuacji „zasłony niewiedzy” (oznacza ona, że nikt z uczestników umowy nie zna swej indywidualnej przyszłej pozycji majątkowej, społecznej ani własnych możliwości intelektualnych czy innych zdolności)
ludzie umawiający się postępują wg zasady maximinu - „maksymalizacja zysków i minimalizacja strat” (typowe racjonalne postępowanie)
Rawls wymieniając wachlarz wolności pozostaje w kręgu tradycyjnego liberalizmu
ograniczenie nierówności:
Rawls zmodyfikował nieco tradycyjną koncepcję liberalizmu, który w swych założeniach koncentrował się na wolności i równej wolności (nie usprawiedliwiał on każdej nierówności)
pisał, że nierówności społeczne i ekonomiczne powinny być ustalone w taki sposób, aby były zarówno:
z największą korzyścią dla najmniej uprzywilejowanych, przy zachowaniu reguły sprawiedliwych oszczędności dla przyszłych pokoleń
związane były ze stanowiskami i pozycjami dostępnymi dla każdego w warunkach uczciwej równości szans
potwierdza on, że wszelkie nierówności, bez konstruktywnego uzasadnienia nie są do zaakceptowania, ponieważ najczęściej uderzają w najmniej uprzywilejowanych