ROZWÓJ PSYCHICZNY CZŁOWIEKA

• stadium prenatalne - od poczęcia do rozwiązania ( 9 m-cy)

• wczesne dzieciństwo - od narodzin do 3 lat

• wiek niemowlęcy - 1 rok życia

• wiek poniemowlęcy - 2 i 3 rok życia

• średnie dzieciństwo (wiek przedszkolny) - 4-6 lat

• późne dzieciństwo (wiek szkolny) - 7-10/12 lat

• adolescencja - 12-22 lata

• a. Wczesna - 12-17 lat

• a. Późna - 17-22 lata

• wiek dorastania - 10/12-18 lat

• wiek młodzieńczy - 15-19 lat

• wczesna dorosłość

• średnia dorosłość

• późna dorosłość (okres starzenia się)

MODELE BADANIA

Modele zmiany rozwojowej (3 modele):

1. model liniowy z.r.

• jest realizowany w podejściu mechanistycznym

• źródłem zmiany rozwojowej są bodźce zewnętrzne działające na jednostkę

• otoczenie → jednostka (otoczenie wpływa na jednostkę)

• warunkiem zmiany jest wewnętrzna dojrzałość organizmu

• zmiana polega na kumulacji doświadczeń (wiedzy, umiejętności)

• nowe doświadczenie pojawia się obok starego

• rozwój rozumiany jako proces ciągły, płynny

• analizuje się tempo rozwoju

• analizowane są przede wszystkim zmiany ilościowe (przyrost, ew. różnicowanie itp.)

• jest ciągły progres (postęp)

• w efekcie zamiast starej struktury pojawia się nowa struktura

2. model stadialny z.r.

• plateau - okres zastoju

• realizowany w podejściu organizmicznym

• źródłem zmian są czynniki wewnętrzne, tkwiące w jednostce możliwości

• wyznaczniki zmian: dojrzewanie

• warunkiem dla rozwoju są bodźce zewnętrzne

• zmiany mają charakter kumulacyjny

• nowe doświadczenia są wchłaniane przez stare struktury

• nowe struktury istnieją obok starych

• opisujemy tempo (jak szybko) i rytm (stosunek I fazy - progres do II fazy - zastuj)

• właściwości całości decydują o funkcjonowaniu całości

• analizowane zmiany są ilościowe i jakościowe

• rozwój ma charakter skokowy

3. model cykliczno fazowy z.r.

• stosujemy, kiedy rozpatrujemy rozwój w modelu kontekstualnym

• źródłem zmiany jest aktywność jednostki

• zakłada stałą interakcje między czynnikami wewnętrznymi i zewnętrznymi

• warunki zmiany stwarza dopasowanie między dojrzałością organizmu a bodźcami zewnętrznymi

• charakter zmian polega na transformacji doświadczenia

• stare struktury zmieniają się pod wpływem nowych doświadczeń i pojawia się nowa jakość

• przebieg zmian cykliczny

• zmiany ilościowe i jakościowe

• relacja wzajemności: część↔całość

• integracja nowego, dezintegracja starego i reintegracja nowe/stare

ROZWÓJ W OKRESIE NIEMOWLĘCYM

STADIUM NOWORODKA (WŁAŚCIWOŚCI DZIECKA)

• 1 miesiąc życia

• okres przystosowawczy do życia w nowym, pozamacicznym środowisku

• dziecko musi przystosować się do:

• zmian temperatury

• nowego sposobu oddychania

• nowego sposobu przyjmowania pokarmu i wydalania zbędnych produktów

• w chwili urodzenia 3,37 kg i 51,2 cm

• duża głowa z małą częścią twarzową stanowi 30 % masy ciała; długi tułów i krótkie kończyny

• duży udział tkanki chrzęstnej w układzie kostnym

• ciemiączko duże (zarasta ok. 15 miesiąca), ciemiączko małe (zarasta w pierwszym kwartale życia)

• przyjmuje postawę leżącą asymetryczną

• leżąc na plecach zwraca głowę w jedną stronę a kończyny asymetrycznie (jedna wyprostowana - ta po stronie głowy a druga zgięta

• noworodek przewaga zginaczy nad prostownikami

• wszystkie odruchy u noworodka można podzielić na 2 grupy:

• wspólne dla noworodka i człowieka dorosłego

• odruch źrenicowy, mrugania, ssania, połykania

• odruch wydalania moczu i kału

• występujące tylko u noworodków i/lub niemowlęcia a zanikające lub patologiczne u człowieka dorosłego

• odruch Babińskiego (unoszenie dużego palca przy podrażnieniu stopy

• odruch toniczno-szyjny (wraz z odwróceniem głowy wyprostowują się kończyny po tej samej stronie a kurczą po przeciwnej

• odruch Moro (unoszenie kończyn i przyciąganie ich do ciała w geście obejmowania

• odruch chwytny ( zaciskanie dłoni na przedmiocie i mocne trzymanie tak że można dziecko unieść i oderwać od podłoża)

• odruch marszu automatycznego

• naturalny rytm aktywności : snu i czuwania

• noworodek głęboko śpi jeśli regularnie oddycha a jego oczy nie poruszają się (8-9 godz. Na dobę); sen lekki szybkie ruchy gałek ocznych i nieregularny oddech; drzemie oczy otwarte ale nieprzytomne; otwarte i przytomne oczy bierne czuwanie

• noworodki śpią 16-18 godz. na dobę

• możliwość odbierania bodźców przez noworodka:

• równowagi -kiedy płacze podniesienie uspokaja go

• dotyku - dotknięcie okolicy ust wywołuje znieruchomienie

• smaku - potrafi odróżnić smaki: słodki, słony, kwaśny i gorzki (lubi słodki)

• węchu - reaguje na zapach pewnych pokarmów tak samo jak dorosły;

• rozpoznaje zapach mleka matki

• może zlokalizować zapach i odwrócić się od nieprzyjemnych zapachów

• słuchu - preferuje dźwięki o czystych tonach

• różnicuje niemal wszystkie dźwięki mowy ludzkiej

• odwraca się w kierunku dźwięku

• preferuje dźwięki wysokie

• wypowiedzi z wysoką intonacją

• oraz głos swojej matki

• wzroku - akomodacja wzroku i ostrość widzenia są ograniczone

• przygląda się i próbuje śledzić poruszający się obiekt

• widzenie kolorów nie jest jeszcze dobrze rozwinięte

• dzieci w 2-3 dobie życia zdolne są do naśladowania wyrazów mimicznych swoich opiekunów

• w 2-3 tyg. patrząc na wyraz twarzy rodzica jak on wysuwa język, otwiera usta, zaciska wargi

• naśladują nie tylko ruchy mimiczne ale także ruchy głowy

• noworodka kładziemy na boku

• coraz lepiej reaguje odruchami bezwarunkowymi

ZMIANY ROZWOJOWE NIEMOWLĘCIA

• wzrost zwiększa się o 50 % w 3-4 miesiącach

• faza bierności - do 6. miesiąca gdyż cechy f-cjonowania ustroju dziecka i parametry biochemiczne są takie same jak w okresie płodowym

• 5 a 7 miesiąc „fizjologiczne urodziny”

• po nim „faza ekspansji”, której pierwszy podokres związany jest z rozwojem umiejętności panowania nad własnym ciałem

• doskonalą się wówczas fizjologiczne i biochemiczne mechanizmy prowadząc do stanu równowagi- homeostazy

• w tym okresie szybko rozwija się aparat ruchu (kościec+ mięśnie)

• z pierwotnej kifozy ok. 304 m-ąc ż. Lordoza szyjna (umiejętność podnoszenia i utrzymania głowy), a ok. 9-12 m.ż lordoza lędźwiowa, powstaje w efekcie pionizacja postawy

• intensywny rozwój tkanki tłuszczowej - sprzyja termoregulacji

• odruch ssania pojawia się w odpowiedzi na bodźce dotykowe, kinestyczne przy ułożeniu w pozycji karmienia a następnie wzrokowe widok piersi

• poważne wewnątrz ustrojowe przemiany biochemiczne

• od 6. m.ż wyżynanie się zębów mlecznych, trwa do 3 r.ż.

ROZWÓJ MOTORYCZNY

• rozwój psychoruchowy (powiązania psychiki i motoryki)

• rozwój:

• cefalokaudalny kierunek rozwoju

• rozwój postępuje od części głowowej (ruchy gałek ocznych, ruchy mięśni szyi)

• poprzez część tułowia (ruchy rąk, tułowia)

• a następnie nożna (dowolne ruchy nóg, chodzenie)

• proksymodystalny kierunek rozwoju

• zmiany postępują w kierunku od osi podłużnej ciała na boki, czyli najpierw mięśnie położone blisko kręgosłupa, mięśnie ramion, przedramion, dłoni i palców

• łokciowo-promieniowy kierunek rozwoju

• w osi poprzecznej ciała rozwój przebiega od 5 palca dłoni do kciuka

• dwie prawidłowości rozwoju ruchowego:

• przejście od globalnych, rozlanych do zlokalizowanych reakcji ruchowych (noworodek reaguje na dźwięk nieskoordynowanymi ruchami całego ciała zaś niemowlę potrafi w odpowiedzi odwrócić głowę)

• wcześniejsze przyswajanie ruchów cyklicznych (dwufazowych np. potrząsanie grzechotką) niż acyklicznych (trójfazowych np. spostrzeganie, sięganie i chwytanie)

• postawa:

• 3 miesiąc dziecko podniesione do pozycji pionowej zdolne jest sztywno trzymać głowę

• w 8 miesiącu samodzielnie siedzieć

• w 10 m.ż. stać, trzymając się oparcia

• 11 m stoi bez oparcia

• rozwój lokomocji:

• obroty w pozycji leżącej

• z pleców na bok 3 m.

• Z brzucha na plecy 5 m.

• Z pleców na brzuch 6 m.

• posadzone lub podciągnięte siedzi 5/6 m

• Samodzielne siadanie i pełzanie - 8 m. (nawet i 6/7 m)

• Raczkowanie - 10/11 m

• Chodzenie 12 m (Ew 13)

• Chwyt i manipulacja

• 4-5 m-ęcy

• ruch wahadłowy, uruchomiony staw barkowy

• chwyt prosty; całą dłonią od góry; palce owijają przedmiot; dłoń poziomo do podłoża

• symetryczne ruchy obiema rękami ku przedmiotowi

• zbliżanie do ust, wypuszczanie

• 5-6 m

• ruch łukowaty; uruchomiony staw łokciowy

• chwyt dłoniowo-łokciowy prosty; chwytanie całą dłonią (bez kciuka)

• sięga jedną ręką

• postukuje, potrząsa; nie jest zdolne utrzymać dwóch przedmiotów jednocześnie

• 6-8

• ruch łukowaty; pochylanie całego ciała ku przedmiotowi

• chwyt nożycowy; przywodzenie kciuka do pozostałych palców

• sięga jedna ręką (zaznacza się przewaga jednej ręki)

• trzyma po jednym przedmiocie w jednej ręce; ogląda je i przekłada z ręki do ręki

• 8-9

• zbliżanie bezpośrednie ręki ku przedmiotowi; uruchomiony staw nadgarstkowy

• chwyt pęsetkowy; przeciwstawienie kciuka i p. wskazującego; chwytanie opuszkami palców

• chwyta jednocześnie kilka przedmiotów; angażuje obie ręce

• manipuluje przedmiotami używając obu rąk

• istotny aspekt manipulacji: koordynacja wzrokowo-ruchowa

• w 1 r.ż. manipulacja niespecyficzna (taki sam schemat czynności chwytania do wszystkich przedmiotów) pod koniec 1 r.ż działania stają się specyficzne (np. wie że piłkę się turla a klocki do wiaderka)

ROZWÓJ POZNAWCZY

Wrażenia i spostrzeżenia (percepcja)

• od pierwszych dni dziecko identyfikuje bodźce

• powoli dziecko uczy się różnicować i czasem potrafi to robić w odniesieniu do przedmiotów podobnych

• uczą się dostrzegać tożsamość w obiektach (ujmują stałość liczby obiektów bez względu na ich ułożenie w przestrzeni)

• wzrok

• wczesne dzieciństwo-intensywny rozwój

• noworodek reaguje na zmianę intensywności światła : otwiera oczy w ciemności i zamyka przy ostrym świetle

• do ok. 3 m proces akomodacji soczewek nie przebiega prawidłowo co powoduje że:

• niemowlę widzi obiekty znajdujące się bardzo blisko (do 21 cm)

• widzi twarz matki czy opiekuna od karmienia i zabiegów pielęgnacyjnych

• w 12 m-ącu ostrość wzroku dorównuje dorosłemu człowiekowi

• noworodki częsta patrzą na obiekty układające się we wzór

• zaś niemowlęta patrzą dłużej na wzory ułożone z gęsto umieszczonych elementów

• po urodzeniu dziecko rozróżnia jedynie jednolicie szarą powierzchnie od powierzchni pokrytej biało-czarnymi pasami o szer. 2,5 cm

• aktywność wzrokowa dziecka jest od początku sensowna

• między 1-3 miesiącem dziecko widzi nie tylko szczegóły ale dostrzega organizację obrazu

• proces ten zależy od rodzaju obrazu wzrokowego oraz doświadczenia dziecka

• między 3 a 5. m pojawia się a ok. 13 m rozwija, widzenie stereoskopowo-binakularne zapewniające widzenie głębi

• dla prawidłowości widzenia binekularnego istotne znaczenie mają wczesne doświadczenia związane z odbiorem bodźców wzrokowych

• ruchy gałek ocznych niemowlęcia są podobne jak dorosłego

• ruchy skakkadowe przy przenoszeniu wzroku z obiektu na obiekt

• pełne ruchy skakkadowe pojawiają się ok. 2 m

• niemowlęta skupiają wzrok na brzegach przedmiotów a następnie kierują go do środka; tak samo z twarzą najpierw na brzegach a potem do środka w kolejności: oczy, oczy+nos, oczy+nos+usta

• dzieci patrzą dłużej na twarz osobowy mówiącej lub uśmiechającej się

• noworodki odróżniają kolor czerwony od zielonego a wieku m 4 podstawowe barwy (preferują żółtą i czerwoną w stosunku do zielonej i niebieskiej)

• współdziałanie wzroku i słuchu pojawia się ok. 2 m a następnie zanika z powodu reorganizacji systemów percepcyjnych by znów zaznaczyć się w 5 m

• niemowlęta w 2-4 m są wrażliwe na brak synchronizacji ruchu warg i dźwięków, reagują na odpowiednie miny i tony głosu

• każdy akt percepcji ma dwufazową strukturę (wg S.Szumana)

• faza inicjująca (jednostka zostaje pobudzona i zaktywizowana przez bodziec)

• faza finalizująca (niesie uspokojenie związane z osiągnięciem efektu poznawczego)

• rozwój przechodzi przez 3 etapy:

• spostrzegania monosensorycznego pierwotnego

• spostrzegania polisensorycznego (spostrzeganie za pomocą wielu zmysłów)

• spostrzegania monosensorycznego wtórnego

to bodziec przyciąga uwagę dziecka, uwaga jest mimowolna

Myślenie (czynności eksploracyjne)

• pojawiają się w kontekście nowych bodźców i sytuacji, prowadzą do zaspokojenia potrzeb poznawczych jednostki, występują w formie nastawienia receptorów, zbliżania się do przedmiotu, manipulowania nim, stawiania wobec niego pytań i hipotez

• właściwości eksplorowania przedmiotów rozpoczyna stadium inteligencji sensoryczno-motorycznej

• dwa zjawiska: (Piaget)

• dziecko stosuje wiele różnych schematów czynnościowych do jednego przedmiotu

• przejawia tendencję do modyfikowania czynności w celu wykrycia różnych właściwości przedmiotu

• Szuman:

• Dziecko poznaje obiekt polisensorycznie

• Przekształca go w procesie polisensorycznej identyfikacji

• podejmowane przez dziecko działanie badawcze należy odróżnić od działania wykonawczego nastawionego na osiągnięcie celu

• działania badawcze są krótkie

• nie tak pewne jak wykonawcze

• nie towarzysza im negatywne emocje

• w eksplorowaniu obiektów dziecko stosuje 2 rodzaje środków:

• przekształcająco-odtwarzające (pozwala odkryć własności obiektu które nie zostały zauważone przy pierwszym kontakcie z nim)

• środki klasyfikujące (rozpoznanie własności obiektów związanych z ich przynależeniem do jakiejś klasy obiektów)

• czynności eksploracyjne prowadzą do zdobycia informacji i doświadczeń poznawczych (dzięki nim wyższy etap rozwoju)

• poprzez te czynności budzi się u dziecka zainteresowanie nowością, następuje poszukiwanie nowych sposobów działania, tworzą się dynamiczne powiązania między spostrzeżeniami

• czynności eksploracyjne zależą od cech podmiotu (wiek płeć, poziom lęku, nieśmiałość) a także od własności obiektu (nowość, złożoność)

• różnice indywidualne w eksplorowaniu uwarunkowane motywacją dziecka jak i kontekstem społecznym

• dobre relacje emocjonalne między dzieckiem a opiekunem stanowią podstawę badawczej aktywności małego dziecka

• uwagę dziecka skupiają stosowane przez matkę strategie fizyczne ( wskazywanie, postukiwanie, kierowanie ręką dziecka)

• kształtuje się wiedza o przedmiotach

• odkrycie umysłu - J.Astington:

• następuje stopniowo a jego przejawami są

• społeczny uśmiech 3m

• różnicowanie ekspresji podstawowych emocji 5m

• lek społeczny 7/8m

• zabawy „daj-masz” 9m

• stają się podstawą intencjonalnej komunikacji

• komunikowanie się dziecka z dorosłymi sprawia iż zaczyna ono rozumieć iż są ludzie są istotami myślącymi i czującymi

• dziecko odkrywa że ludzie są różni od przedmiotów = dziecięca teoria umysłu

Mowa (przedwerbalne formy komunikacji)

• dzieci mają „wbudowaną” zdolność do różnicowania dźwięków mowy ludzkiej

• zdolność ta jest wrodzona i zmniejsza się miedzy 10 a 12 m.ż.

• do komunikowania się dziecko używa zachowań niewerbalnych tj.:

• płacz, spojrzenia, ruchy ciała, gesty, mimika, wokalizacja

• kilka rodzajów płaczu:

• podstawowy

• monotonny, przerywany kszykiem , staccato

• płacz z bólu

• krzyk z nagłym początkiem, którego siła narasta; głośny, przeraźliwy, ostry

• płacz gniewny

• długi czas trwania

• płacz ma wartość komunikacyjną:

• 4m dziecko płacze gdy przestaje się je nosić

• 5m wzmaga krzyk gdy obcy zwróci na niego uwagę

• 9m dziecko płacze gdy opiekunka zbliża się do innego dziecka

• gesty

• wskazujące

• 9-13 m, wyrażają prośbę o przedmiot, podawanie przedmiotu dorosłemu, pokazywanie oraz wskazywanie przedmiotu

• reprezentujące

• tworzą względnie trwały układ ruchów ciała rąk, mimiki, którym odpowiadają znaczenia

• zastępują lub reprezentują informację

• 14 m

• charakterystyczna w tym okresie (do porozumiewania prewerbalnego) jest komunikacja ostensywna polegająca na zwracanie uwagi na obiekty przez ich wskazanie

• dwa rodzaje gestów w tej komunikacji

• w celu uzyskania danego obiektu

• będące sposobem komentowania aktualnego stanu rzeczy i wywierania wpływu na uwagę odbiorcy

• funkcje wczesnych prób komunikowania się:

• regulacja zachowania (aby uzyskać coś)

• interakcja społeczna (dla zwrócenia uwagi)

• połączenie uwagi (zwrócenie uwagi na wspólne z partnerem obserwowanie obiektu lub zdarzenia)

• gdy dziecko zaczyna posługiwać się językiem, łączy wyrażenia deiktyczne („tu” „tam”) z gestami

• najpierw (10m) służą zwróceniu uwagi partnera na obiekt

• później (ok. 16m) dziecko określa położenie przedmiotu

• w okresie niemowlęcym- bogata mimika

• duża wartość uśmiechu

• rozwój wokalizacji wg Starka (5 stadiów)

• 0-8 tydz.

• s odruchowego krzyku i życiowych odgłosów

• 8-20 tydz.

• S. Gruchania i śmiechu

• 16-30 tydz

• s zabaw wokalnych (proste sylaby, dźwięki podobne)

• 25-50 tydz

• s samonaśladującego gaworzenia (kombinuje samogłoski i spółgłoski i je powtarza)

• 9-18 m

• s gaworzenia i ekspresywnej mowy niezrozumiałej

ROZWÓJ EMOCJONALNY+ROZWÓJ SPOŁECZNY

• do 3 m zdolne do przeżywania niezadowolenia bądź zadowolenia

• pod koniec okresu niemowlęcego przeżywa wiele stanów emocjonalnych : radość, miłość, zazdrość

• stany te są nietrwałe i łatwo się zmieniają od pozytywnych do negatywnych

• źródłem przeżyć relacje z dorosłymi

• już w 1 m dziecko reaguje na podniecenie czy niepokój osoby karmiącej i odmawia karmienia

• w 2 m ożywia się w kontaktach z dorosłym uspokaja pod wpływem pieszczotliwego przemawiania

• 3m odwzajemnia uśmiech dorosłego

• 4 m dzieci wyrażają niezadowolenie gdy dorosły nie zwraca na nie uwagi

• 5 m reaguje strachem na nieznane osoby

• 7-8m próbuje zwrócić na siebie uwagę, płacząc, gaworząc

• 10 m naśladuje ruchy dorosłego

• w tym okresie kształtuje się zalążek poczucia odrębności fizycznej

• mimika w wyrażaniu emocji:

• 1 m radość zadowolenie uśmiechem

• 3-4 m złość smutek mimicznie

• 7 m strach

• pod koniec 1 r.ż. nieśmiałość wstyd

• wzmacnianie emocji pozytywnych= częstsze wyrazy pozytywnych emocji

• w 6 m rozpoznawanie mimicznych wyrazów emocji u dorosłego

• uczucia dziecka ściśle związane z jego działaniem, potrzebami, dążeniami i zainteresowaniami a także z wydarzeniami w jego bezp. Otoczeniu (np. konflikty rodziców)

• dla prawidłowego rozwoju dziecka niezbędne jest przywiązanie które rozwija się od chwili urodzenia ale wyraźne przejawy można zaobserwować w drugim półroczu 1 r.ż.

• 3 etapy przywiązania(Ainsworth)

• dzieci lękowe - unikające

• nie przejawiają emocji negatywnych podczas rozstania z matką a po powrocie unikają jej

• dzieci ufne przywiązane (zdrowe)

• wykazują emocje negatywne w czasie rozstania z matką i cieszą się na jej powrót

• dzieci lękowo ambiwalentne

• silne emocje negatywne w czasie rozstania z matką agresja po jej powrocie

• reakcja na inne dzieci:

• pod koniec 1 półrocza obserwuje dzieci i uśmiecha się

• w 3 kwartale gaworzy do nich, naśladuje ruchy, daje zabawkę, reaguje na jej zabranie

• pod koniec 1 r.ż. zwraca na siebie uwagę dzieci np. gaworząc; złości się gdy rówieśnik oddala się

• dziecko traktuje rówieśnika jak inne obiekty w otoczeniu: popycha, pociąga dotyka

• dziecko postrzega dorosłego jako człowieka a rówieśnika jako przedmiot

ROZWÓJ W OKRESIE PONIEMOWLĘCYM

ROZWÓJ MOTORYCZNY

• sylwetka ulega wyszczupleniu, ostateczne ukształtowanie się postawy stojącej, zautomatyzowany chód

• postawy dziecka charakterystyczne:

• 15 m - wchodzi po schodach na czworaka; chodzi samodzielnie choć czasem się przewraca

• 18 m ciągnie za sobą przedmioty na sznurku; wchodzi po schodach z pomocą dorosłego

• 25-30 m schodzi po schodach bez trzymania się poręczy i stawiając nogi na przemian skacze biega

• 36 m jeździ na trzykołowym rowerku, staje na palcach

• u dziecka 2-letniego zauważa się wyraźne wydłużenie kroku, lepszą koordynację, zanikanie ruchów zbędnych, niższe unoszenie stóp

• 2 rok życia okres rozwoju manipulacji specyficznych

• dziecko uczy się dostrajać ruchy do kształtów przedmiotów, ich wielkości, oddalenia,

• ruchy dziecka nabierają precyzji

• osiągnięcia rozwojowe najlepiej widać w zabawie klockami:

• najpierw piętrzy klocki budując wieże ( 18m-z 3-4 klocków, 21m z 5 klocków, 24m z 6 klocków, 30m z 8 klocków)

• potem zestawia klocki jeden za drugim na płaszczyźnie budując pociągi (ok. 21m)

• w końcu tworzy budowle trójwymiarowe np. mosty (ok. 30m)

• okres nauki dziecka posługiwania się przedmiotami codziennymi

• rozwija się praksja - ruchy narzędziowe na przedmiotach codziennego użytku

• działa tutaj mechanizm naśladowania dorosłych

• 2 r.ż. łyżka, ołówek

• 2,5 przenoszenie szklanki w ¾ z płynem, części ubrania

• 3 r.ż. mycie twarzy, rąk i wycieranie ręcznikiem

ROZWÓJ POZNAWCZY

Maleje rola dotyku

Rozwój inteligencji sensoryczno- motorycznej

• okres tej int. Trwa 2 lata

• 3 podstawowe formy asymilacji:

• powtarzanie reakcji

• wykonywanie tej samej reakcji w odpowiedzi na różne bodźce

• różnicowanie reakcji w zależności od kontekstu

• schematy czynności różnicują się w okresie int. S-m

• stadium I schematy czynności pierwotnych (np. schemat ssania)

• stadium II połączenie tego schematu z elementami sensomotorycznymi (np. ruch ręki do ust) prowadzi do powstania 1-ych przystosowań nabytych- ssanie kciuka

• stadium III schemat czynności wtórnych (4-8m) skierowanie aktywności dziecka ku światu przedmiotów (np. schemat potrząsania, pociągania)

• stadium IV łączenie schematów czynności wtórnych w działaniu dziecka (8-12m) dzięki temu jeden schemat może być wykorzystany w funkcji celu (schemat chwytania) zaś inny w funkcji środka (schemat pociągania)

• oznacza to że dziecko może raz wypracowany schemat stosować w nowych sytuacjach ale może także łączyć schematy z innymi i używać w innej funkcji

• stadium V (12-18m) dziecko wykorzystuje wiele różnych schematów w kontakcie z 1 przedmiotem (postukuje, obmacuje, ogląda, smakuje, potrząsa)

• stadium VI (18-24m) dziecko może zastąpić realny przedmiot i działanie obrazami umysłowymi co wiąże się z przekształceniem schematów czynnościowych w umysłowe

• przejście od działań związanych z własnym ciałem do działań na przedmiotach, oraz od powtarzania (potrząsanie grzechotką) do powtarzania z modyfikowaniem (wyrzucanie klocka poza łóżko z różnych wysokości, różna siłą itp.)

• w toku zmian dziecko odkrywa stałość i obiektywność przedmiotów w jego otoczeniu

• do IV stadium dziecko nie szuka przedmiotu który znika z jego pola widzenia

• dopiero dzięki koordynacji schematów wtórnych przedmioty nabierają cech stałości (istnieją choć zniknęły z pola widzenia) oraz cech obiektywności (przedmiot istnienie niezależnie od działań dziecka)

• w III stadium asymilacja funkcjonalna:

• prowadzi do powstania schematów funkcjonalnych klas obiektów (np. przedmiot do potrząsania, turlania)

• dziecko wykrywa metody działania służące do wywoływania interesujących je rezultatów

• asymilacja uogólniająca:

• dziecko nie kieruje się powiązaniem przyczynowo skutkowym

• jego odkrycia w tym zakresie mają charakter magiczno-zjawiskowy

• dziecko odkrywa związek między pewnymi zdarzeniami w otoczeniu a odczuwaniem przyjemności

• asymilacja różnicująca

• na jej podstawie odkrycie relacji między elementem oznaczającym i oznaczanym

• np. ułożenie do karmienia jest elementem oznaczającym karmienie (element oznaczany)

• w toku rozwoju elementy oznaczające zmieniają się : przestają być związane z ciałem dziecka a odnoszą się do przedmiotów lub zachowań innych osób

• sposób rozwiązywania problemów zmienia się

• w stadium V dziecko próbuje znane schematy w nowej sytuacji (czynne eksperymentowanie)

• W VI stadium rzeczywiste działania na obiektach zostają zastąpione przez kombinacje myślowe możliwych, wyobrażonych działań w danej sytuacji

• Pod koniec okresu inteligencji sensoryczno-motorycznej - nowa forma inteligencji oparta na umysłowych obrazach przedmiotów i zjawisk, umożliwiająca upośrednienie relacji między dzieckiem a otaczającym je światem

Wrażenia i spostrzeżenia

• 18-24 m okres rozwoju obrazu

• w dzieciństwie doświadczenia fizyczne dotyczące cech przedmiotów i zjawisk które zwykle się nie zmieniają w toku życia a jedynie są zastępowane lub uzupełniane (np. kwaśny smak cytryny, kulisty kształt piłki)

• doświadczenia logiczno-matematyczne dotyczące relacji są modyfikowane w toku rozwoju oraz doświadczenia semiotyczne - odkrycie relacji między oznaczanym oznaczającym

• pod koniec 1 r.ż. opanowuje niektóre symbole rozumie i umie się posługiwać kilkoma słowami

• w VI stadium int s-m - funkcja symboliczna:

• zdolność do przywoływania nieobecnych przedmiotów za pomocą symboli i znaków

• jej przejawy to:

• przyswajanie mowy

• zabawa symboliczna

• naśladownictwo odróżnicowane (od wzoru)- punkt wyjścia do wyobrażeń

• pierwsze przejawy wyobrażeń

• w wieku poniemowlęcym fascynacja dziecka symbolami i szybkość nauki w ich posługiwaniu się

• w ciągu 3 pierwszych lat dziecko opanowuje język na poziomie podstawowym: zna ok. 2 tys. Słów i podstawowe reguły gramatyczne co pozwala mu porozumiewać się w sprawach codziennych i rozumieć proste historie i opowiadać o zdarzeniach w których uczestniczyło

• obok języka dziecko

Uwaga

• uwagę przyciąga bodziec

• uwaga krótkotrwała

• w dzieciństwie doświadczenia fizyczne dotyczące cech przedmiotów i zjawisk które zwykle się nie zmieniają w toku życia a jedynie są zastępowane lub uzupełniane (np. kwaśny smak cytryny, kulisty kształt piłki)

• doświadczenia logiczno-matematyczne dotyczące relacji są modyfikowane w toku rozwoju oraz doświadczenia semiotyczne - odkrycie relacji między oznaczanym oznaczającym

• pod koniec 1 r.ż. opanowuje niektóre symbole rozumie i umie się posługiwać kilkoma słowami

• w VI stadium int s-m - funkcja symboliczna:

• zdolność do przywoływania nieobecnych przedmiotów za pomocą symboli i znaków

• jej przejawy to:

• przyswajanie mowy

• zabawa symboliczna

• naśladownictwo odróżnicowane (od wzoru)- punkt wyjścia do wyobrażeń

• pierwsze przejawy wyobrażeń

• w wieku poniemowlęcym fascynacja dziecka symbolami i szybkość nauki w ich posługiwaniu się

• w ciągu 3 pierwszych lat dziecko opanowuje język na poziomie podstawowym: zna ok. 2 tys. Słów i podstawowe reguły gramatyczne co pozwala mu porozumiewać się w sprawach codziennych i rozumieć proste historie i opowiadać o zdarzeniach w których uczestniczyło

• obok języka dziecko opanowuje takie systemy symboliczne jak: muzyka, rysunek, gesty czy liczby

Wyobraźnia

• dziecko ma wyobraźnie o czym chociażby świadczy rozwój zabawy

• w okresie poniemowlęcym kilka rodzajów zabawy:

• najważniejsze to zabawy manipulacyjne, konstrukcyjne i symboliczne - podstawa późniejszych zabaw tematycznych

• zabawy manipulacyjne wywodzą się z zabaw funkcjonalnych

• swobodne czynności podejmowane przez dziecko dla przyjemności

• zwykle prowadzą do osiągnięcia określonego stanu rzeczy przez manipulacje na przedmiocie

• np. potrząsanie grzechotką, wkładanie przedmiotów do pudełek, przenoszenie czy przewożenie klocków

• stanowią podstawę zabaw konstrukcyjnych

• zabawy konstrukcyjne wywodzą się z manipulacyjnych

• w wyniku których dziecko (w sposób mniej lub bardziej zaplanowany) dąży do uzyskania jakiegoś wytworu i dostrzega rezultat swego działania

• np. wieża z klocków, rysunek, zamek z piasku

• w tym wieku bardziej zainteresowane samym działaniem niż rezultatem

• zabawa w udawanie stanowi ważną przesłankę w rozwoju dziecięcej wiedzy o umyśle

• strukturę wczesnej zabawy w udawanie (ok. 18m) możemy odczytać jako relacje między trzema elementami:

• podmiotem (zwykle jest nim samo dziecko)

• podstawową reprezentacją (aktualny przedmiot, którym bawi się dziecko, np. klocek)

• rozkojarzoną reprezentacją, tj. reprezentacją drugiego rzędu, dotyczącą treści udawania, np. że klocek jest filiżanką

• proces rozkojarzenia pozwala dziecku traktować udawaną treść odrębnie od rzeczywistych cech i relacji

• zdolność do udawania (18-24m) - dzieci nie tylko same zaczynają odgrywać sytuacje na niby lecz rozumieją udawanie innych osób, np. gdy matka w zabawie udaje że banan to słuchawka telefoniczna

• 3 formy zabawy w udawanie:

• forma udawania substytucyjnego - jakiś obiekt jest tym czym naprawdę nie jest

• forma prawdy - traktowaniu obiektu tak jakby posiadał jakieś cechy których w rzeczywistości nie ma ( np. udawanie że ma się mokre ubranie)

• forma istnienia - wyobrażenie sobie czegoś czego nie ma (np. kapelusz na czyjejś głowie)

Pamięć

• pamięć dziecka ma charakter mimowolny

Myślenie Wyobraźnia

• dziecko ma wyobraźnię

• myślenie włączone w działanie

• proces interioryzacji od 1,5 r.ż

• w wieku 2 lat połączenie myślenia z rozwojem mowy

• mowa intelektualna - zaczyna wyrażać myśli

• myślenie staje się myśleniem językowym - za pomocą słów

• myślenie konkretno-obrazowe

• połowa 2 r.ż. ważny moment nabywania przez dziecko wiedzy na temat stanów mentalnych (dziecięca teoria umysły)

• dziecko staje się zdolne do myślenia o rzeczach nieobecnych (poszukiwanie ukrytego przedmiotu) i możliwych, wyobrażonych zdarzeniach mówienie o przeszłości, planowanie przyszłości, przejawy zadowolenia gdy plan się powiódł i niezadowolenia gdy nie powiódł

• 2-3 lata dzieci rozumieją że umysł zawiera niewidzialne stany mentalne - myśli które różnią się od przedmiotów

• nie rozumieją natomiast czym jest aktywność umysłowa, moment ten następuje w wieku 4 lat

• dziecko musi więc dokonać 2 odkryć:

• umysł jest sumą stanów psychicznych, zbiorem myśli i pragnień

• umysł reprezentuje świat, aktywnie produkuje te stany mentalne

• dopiero to drugie odkrycie pozwala zrozumieć fałszywe przekonania, żarty, kłamstwa i metafory

Mowa

• nazywa po swojemu przedmioty

• w wieku 2 lat połączenie myślenia z rozwojem mowy

• mowa intelektualna - zaczyna wyrażać myśli

• myślenie staje się myśleniem językowym - za pomocą słów

• dziecko nie używa pojęć tylko słowa

• słowo odnosi się do konkretnego obiektu lub do obiektu które dziecko zna

• przy tworzeniu słów kieruje się powszechnymi regułami semantyczno-syntaktycznymi) co prowadzi do hiperregularyzacji (np. dać jeść „piesowi” - bo: koniowi)

• w procesie opanowywania języka biorą udział:

• mechanizmy wrodzone

• materiał językowy który słyszy dziecko

• kontekst sytuacyjny i środowiskowy

• 2 r.ż.

• dziecko używa słów w sposób nieprecyzyjny (nadprodukcja znaczeń)

• zna wiele nazw dźwiekonaśladowawczych

• wymawia słowa, popełniając wiele zniekształceń fonetycznych

• jego wypowiedzi początkowo mają formę holofraz (wypowiedzi jednowyrazowych, jedno słowo w funkcji zdania)

• następnie zlepki dwuwyrazowe bez reguł gramatycznych ( np. mama lala)

• mowa dziecka ściśle związana z jego działaniem i zrozumiała w połączeniu z rozgrywającą się sytuacją = mowa sytuacyjna

• zaznacza się przewaga funkcji ekspresywnej (wyrażanie przeżyć, postaw) i impresywnej (wywieranie wpływu na słuchacza) nad symboliczną

• mowa telegraficzno-autonomiczna łączy słowa ale nie gramatycznie

• 3 r.ż.

• słownik liczy 100-1500 słów

• znaczenia słów wyraźnie określone

• słowa bez zniekształceń fonetycznych

• zdanie zgodnie z regułami gramatycznymi

• zdania 3-4 słowa a nawet z 20 i więcej

• między 2 a 3 r.ż. wzrasta długość wypowiedzi

• zaznaczają się różnice związane z płcią

• wyraźniejsze różnice występują w 2 r.ż.

• dziewczynki tworzą dłuższe wypowiedzenia niż chłopcy

• 2 r.ż wypowiedzenia które nie maja jeszcze formy zdaniowej

• liczba zdań wzrasta wyraźnie między 18 a 30 m

• znaczący przyrost formy zdaniowej = pogranicze wczesnego i średniego dzieciństwa

• w drugim półroczu 2 r.ż. wypowiedzenia jednokrotnie złożone współrzędnie

• w 3 r.ż. wypowiedzenia jednokrotnie złożone współrzędnie i podrzędnie

• dziecko zaczynające przedszkolny wiek potrafi budować zgodnie z zasadami gramatycznymi wszystkie rodzaje zdań

ROZWÓJ EMOCJONALNY I SPOŁECZNY

Emocja - krótkotrwały stan

Uczucie - stały stan, trwały

• 2 r.ż dziecko pragnie przebywać z dorosłymi, szczególnie tymi wzbudzającymi pozytywne emocje

• uczestniczą w codziennych pracach naśladując dorosłych

• dziecko wprost wyraża swoje pragnienia i potrzeby

• rozumie pragnienia i potrzeby innych osób

• psychologia pragnień: 3 r.ż

• dziecko często mówi o swoich i innych ludzi potrzebach

• skłonność dziecka do mówienia o własnych emocjach i refleksjach nad nimi oraz rozumienie emocji innych sprzyja nawiązywaniu kontaktów społecznych i umożliwia dzielenie się doświadczeniami

• uczucia dziecka w wieku poniemowlęcym są żywe, zmienne, szybko przechodzą w przeciwstawne

• ich reakcji - gwałtowne, silnie związane z zaspokajaniem potrzeb biologicznych oraz zaciekawieniem

• rozwój emocjonalny zależy od dojrzewania układu nerwowego

• procesy pobudzenia nadal dominują nad hamowania

• zjawisko to związane jest z temperamentem

• między 2 a 3 r.ż pojawiają się uczucia złożone (zazdrość, duma, wstyd poczucie winy, zakłopotanie)

• wiąże się to z poczuciem własnego „ja” oraz rozumienia sytuacji społecznych

• wzajemność oddziaływań między rozwojem poznawczym a emocjonalnym

• nowe emocje wymagają dojrzałości poznawczej = lepsze rozumienie siebie i innych osób

• dziecko zaczyna być inicjatorem kontaktów społecznych

• pierwsze kontakty z rówieśnikami - spojrzenia lub „zachowania zaczepne”

• zabawy ze społecznego punktu widzenia to zabawy samotne lub równoległe

ROZWÓJ OSOBOWOŚCI

• rozwój odrębności psychicznej i poczucia własnego „ja”

• poczucie to wiąże się ze zrozumieniem stałości przedmiotu oraz rosnąca samodzielnością, która staje się podstawą poczucia sprawstwa (autorstwa zdarzeń i zmian)

• pierwsze przejawy poczucia „ja” - rozpoznawanie siebie w lustrze 15 a 24 m

• najważniejszym lustrem dla dziecka są inni ludzie i ich opinie (lustro społeczne)

• kształtowaniu się odrębności sprzyja komunikowanie się (rozmowa o przyczynach zdarzeń, uczuciach i potrzebach) a także słyszenie własnego imienia

• tworzenie się własnego „ja” wyraża się w:

• używaniu słowa „ja”

• dziecięcym negatywizmie (przeciwstawianie się prośbą i konsekwentna werbalna odmowa- upór)

• 3 lata- wiek przekory

• Erikson - 2 r.ż nazywa : autonomia - wstyd (zwątpienie)

• Dziecko uniezależnia się od rodziców (trochę)

ROZWÓJ W OKRESIE PRZEDSZKOLNYM

ROZWÓJ MOTORYCZNY

• wzrost sprawności motorycznej

• ten okres nazywany 1 apogeum motoryczne lub złoty okres motoryczny (biegi, skoki, kopnięcia piłki, chwyt i rzut piłką)

• zwykle opanowują kilka czynności jednocześnie

ROZWÓJ POZNAWCZY

Wrażenia i spostrzeżenia

• intensywny rozwój f-cji symbolicznej

• dziecko nie rysuje tego co widzi tylko to co wie

• egocentryzm przedszkolaka - nie potrafi przyjąć cudzej perspektywy

uwaga

• trwałość uwagi się zwiększa

• pod koniec tego okresu stopniowe przechodzenie od funkcji mimowolnej do dowolnej uwagi

• pamięć percepcji - dziecko zaczyna kierować swoimi procesami poznawczymi

pamięć

• zwiększa się pojemność pamięci a także trwałość i szybkość zapamiętywania

• przedszkolaki lepiej pamiętają obrazy

• pamięć ma charakter emocjonalny

• reminiscencja - po pewnym czasie pamiętają lepiej niż zaraz po wyuczeniu się

myślenie

- myślenie konkretno - obrazowe

• 3 fazy wg Piaget:

• rozwój obrazów umysłowych, najpierw wyobrażenia statyczne potem dynamiczne, i transformacyjne przekształcanie - od 2 do 3,5/4 lata

• rozwój funkcji symbolicznej (4-5,5 r.ż) coraz lepiej korzysta z symboli, postęp funkcji symbolicznej także w mowie

• pod koniec obserwujemy przyswajanie pojęć stałości

• myślenie przedszkolaka można scharakteryzować jako:

• animizm (nadawanie cech żywych przedmiotom)

• antropomorfizm (nadawanie cech ludzkich)

• artyficjalizm (przekonanie że zjawiska i obiekty powstały specjalnie dla potrzeb człowieka, np. że księżyc świeci żeby oświetlać drogę

• myślenie ma charakter magiczny

• egocentryzm przedszkolaka - nie potrafi przyjąć cudzej perspektywy

• dzieci tworzą wiele nowych słów- neologizmy (korzystając z zasad gramatyki)

• umiejętność opowiadania i stosowania opisów, umiejętności narracyjne

• umiejętności te związane są z rozwojem myślenia

mowa

• dzieci tworzą wiele nowych słów- neologizmy (korzystając z zasad gramatyki)

• umiejętność opowiadania i stosowania opisów, umiejętności narracyjne

• konwersacje

• mowa egocentryczna - dziecko mówi samo do siebie

• na pytania które zadaje przedszkolak (a zadaje ich bardzo wiele) odpowiadamy zgodnie z prawdą

ROZWÓJ EMOCJONALNY

• emocje łatwo i spontanicznie wyrażane

• dziecko próbuje dostosować emocje do sytuacji

• intelektualizacja uczuć

• uczucia wyższe - związane z poznaniem świata, relacji w grupie, przedszkolak jest zdolny do współczucia

• uczucia moralne i estetyczne

• dziecko zaczyna się bać tego czego nie ma (jemu się wyobraża)

• źródła lęku zmieniają nie tylko przez wyobraźnię

• liczba reakcji gniewu wzrasta, przedszkolak wyraża gniew w sposób werbalny

ROZWÓJ SPOŁECZNY

• proces uspołecznienia

• ważna rodzina, wzrasta rola ojca

• coraz ważniejsze kontakty z rodzeństwem

• coraz ważniejsi rówieśnicy

• zabawa wspólna (dzieci bawią się razem) ale brak jeszcze podziału na role

• pod koniec tego okresu zabawa zespołowa, wyraźny podział na role

• coraz więcej zachowań o charakterze współpracy i współczucia

• zachowania o charakterze rywalizacji

• przedszkolak jest egocentryczny i nie jest zdolny do empatii o charakterze poznawczym jest zdolny tylko do reagowania na stan emocjonalny

• w przedszkolu dziecko zwykle ma jedną koleżankę (kolegę) i ten wybór jest przypadkowy

ROZWÓJ OSOBOWOŚCI

• identyfikacja płci, upodobanie do wzorca płci

• o wiele większe przyzwolenie na zachowania agresywne u chłopców

• chłopcy wykazują mniejszą tolerancję

• identyfikacja płciowa - źle jeśli reagujemy wyraźną dezaprobatą na np. zabawę chłopca w dom lub lalkami

• obraz własnej osoby:

• powierzchowna na początku

• początki „ja” idealnego (jaki chciałbym być a jaki jestem)

• sądy wartościujące (dziecko ocenia siebie - chwiejne oceny)

• cały czas widoczny temperament dziecka

• w przedszkolu widać przejawy nadpobudliwości - zespół ADHD

• kształtują się cechy charakteru

• Freud nt. osobowości

• 3-6l stadium falleliczne

• dziecko czerpie przyjemność

• kompleks:

• Edypa (chłopcy) oczekuje że mama będzie zaspokajała jego potrzeby erotyczne a ojciec jest jego rywalem, uczucia do matki, lęk kastracji zostaje zwiększony poprzez wyparcie i identyfikacje z ojcem

• Autoeleksy??? (dziewczęta ) jw. ponadto dziewczęta przezywają zazdrość o penisa

• Erikson nt. osobowości

• Okres inicjatywa-poczucie winy

• Dziecko zaczyna podejmować różne działania

• Coraz lepiej realizuje inicjatywę

• Nie można ograniczać inicjatywy bo rozwinie się poczucie winy i rozwój nie przebiegnie prawidłowo

ROZWÓJ W OKRESIE SZKOLNYM

ROZWÓJ MOTORYCZNY

• znaczne wzmocnienie fizyczne

• okres najniższej śmiertelności

• rozrost mózgu w sensie przyrostu masy

• mielinizacja ukł. Nerwowego

• to co u przedszkolaka + ekonomiczność

• największe tempo rozwoju poszczególnych cech motorycznych, zwinność, szybkość

• najłatwiejsze przyswajanie ruchów

• okres ten nazywany II apogeum motoryczne - okres dziecka doskonałego motorycznie

• pogłębia się dymorfizm płciowy

• coraz wyraźniej widać wpływ aktywności na sprawność

• obecnie deficyt ruchów w tym okresie, zaleca się 4x40x140

ROZWÓJ POZNAWCZY

Wrażenia i spostrzeżenia

• wrażenia rozwijają się

• wrażenia kinestetyczne (z mięśni, ścięgien i stawów)

• rozwój spostrzeżenia, spostrzegawczość

• rozwój zdolności obserwacyjnych, coraz dokładniejsze

uwaga

• poprawia się

• dowolna

• zdolność koncentracji

• pojemność, przestrzeń i podzielność powiększa się,

wyobraźnia

• wyobraźnia dowolna

• zanika korzystanie z fantazji jako uzupełnienia luk wiedzy

• dziecko poznaje świat

• jest realistą

pamięć

• pamięć logiczna rozwija się i jest częściej stosowana niż pamięć mechaniczna (już wykształcona)

• rozwijają się wszystkie cechy pamięci , zwłaszcza szybkość i trwałość, pojemność, dokładność; jedyna cecha rozwijająca się wolniej to gotowość

• rozwija się pamięć słów

mowa

• największa złożoność mowy

• zdania złożone

• w szkole dziecko zaczyna język analizować

• mowa ustna i pisemna

myślenie

• stadium operacji konkretnych

• dziecko potrafi operacje dokonywać w głowie i przetwarzać w głowie

• operacje te odnoszą się do konkretnych danych

• dziecko może myśleć tylko o tym czego doświadczyło

• zdolność do decentracji poznawczej

• operacje umysłowe są odwracalne (potrafi wrócić myślą do początku operacji)

• zrozumienie

• myślenie staje się samodzielną, wewnętrzną czynnością poznawczą, operującą pojęciami, realizowaną w słowach i przebiega zgodnie z zasadami logiki

• rozwija się myślenie pojęciowe czyli słowno-logiczne

GOTOWOŚĆ SZKOLNA

• na początku dzieci chcą iść do szkoły

• później postawy dzieci się polaryzują

ROZWÓJ EMOCJONALNY

• stabilność

• zrównoważenie emocjonalne

• dziecko potrafi kontrolować swoje emocje

ROZWÓJ SPOŁECZNY

• rodzice autorytetami

• oprócz rodziców wielkim autorytetem jest pani w szkole

• w 1 klasie (szczególnie) dzieci potrzebują bardzo indywidualnego kontaktu z panią

• coraz ważniejsza jest grupa rówieśnicza

• dziecku coraz bardziej zależy na opinii

• dziecko ma swojego przyjaciela, wybranego nie przypadkowo

• inaczej przyjaźnią się chłopcy („ramię w ramię) niż dziewczynki („twarzą w twarz”)

ROZWÓJ OSOBOWOŚCI

• rozwój „ja” idealnego, realnego, samoocena

• rozwój zainteresowań

• kształtuje się podmiotowość

• rozwój wg Freuda i Eriksona (książka)