Rozwój psychiczny człowieka
Zdrowie psychiczne i jego
zagrożenia
UM
WWL |SI /1
Rozwój psychiczny człowieka
Zdrowie psychiczne i jego
zagrożenia
UM
WWL |SI /1
ZDROWIE PSYCHICZNE
Zdrowie psychiczne
należy – zgodnie ze
współczesnym stanem nauki ujmować w sposób
dynamiczny i stopniowalny, w ścisłym powiązaniu z
wartościami do realizacji których człowiek dąży w
określonym środowisku fizycznym i psychospołecznym.
Określony stopień zdrowia psychicznego zarówno ujemny
jak i dodatni, stanowi rezultat zachodzącego w człowieku
długotrwałego procesu będącego bądź regresem, bądź
rozwojem zmierzającym do realizacji niezbędnej
podstawy rozumnego istnienia: poczucia sensu życia
opartego na coraz głębszym pojmowaniu wartości
transcendentnych i społecznych.
ZDROWIE PSYCHICZNE TRUDNO JEST ZDEFINIOWAĆ.
MOŻNA WYODRĘBNIĆ KILKA NAJCZĘŚCIEJ STOSOWANYCH UJĘĆ:
brak patologii psychicznej, jako przeciwieństwo choroby
psychicznej chociaż zdrowie psychiczne nie może polegać
tylko na braku objawów patologicznych;
przeciwstawienie zdrowia i choroby jest raczej mało przydatne
ponieważ choroba psychiczna jest równie źle zdefiniowana jak
i zdrowie psychiczne;
zdrowie psychiczne jest to stan dobrego emocjonalnego
samopoczucia, umożliwiający sprawne funkcjonowanie w
środowisku społecznym, uzyskiwanie satysfakcjonujących
osiągnięć i rozwoju osobowości [Sadock – 2000].
definicja zdrowia psychicznego, pomimo pewnych trudności
da się jednak ująć w jakiś lapidarny zwrot, o tyle definicja nie
zdrowia jest dużo trudniejsza, bo granica między zdrowiem
psychicznym, a chorobą psychiczną jest b. płynna.
określenie „zaburzenia”, a nie „choroby” psychiczne – pojęcie
choroba psychiczna zostało przyjęte do pojęcia/określenia
„psychozy”.
ROZWÓJ PSYCHICZNY CZŁOWIEKA
Stan zdrowia psychicznego dorosłego człowieka zależy od
ogólnego rozwoju danej osoby od wszystkich czynników,
które przez cały ten okres wywierały wpływ na jej
osobowość.
Dojrzewanie psychiki polega nie na stopniowym rozroście
ilościowych cech psychicznych dziecka, bo człowiek
dorosły stanowi inną jakość psychiczną niż dziecko.
Największa dynamika rozwoju ma miejsce w życiu
płodowym, a następnie stopniowo zmniejsza się. Chociaż
rozwoju psychicznego człowieka nie można określić
precyzyjnie (procentowo), to można przyjąć, że przebiega
on mniej więcej proporcjonalnie do rozwoju fizycznego.
Waga ciała od chwili zapłodnienia jajeczka do narodzin
wzrasta 11 mln razy, a od urodzenia do okresu
dojrzewania 20 razy.
ROZWÓJ PSYCHICZNY CZŁOWIEKA
C.D.
B. szybkie tempo rozwoju dotyczy ok. niemowlęctwa, zaś dużo
wolniejsze, choć też wysokie ma miejsce w ok. wczesnego
dzieciństwa [2-5 r.ż.].
Po okresowym niewielkim zwolnieniu rozwoju [7-11 r.ż.]
dochodzi do niewielkiego przyspieszenia w ok. dojrzewania, po
czym ma miejsce stopniowe zahamowanie rozwoju fizycznego,
natomiast rozwój psychiczny w tym okresie utrzymuje
nieznacznie wyższe tempo, lecz po 25 r.ż. i tutaj obserwuje się
pewną stabilizację.
W ocenie większości autorów podstawowe kształtowanie
osobowości odbywa się do 8 r.ż. (podstawowe reakcje
psychiczne na czynniki społeczne dotyczące funkcjonowania
psychicznego).
Rozwój człowieka odbywa się skokami, co uzależnione jest
zarówno od czynników biologicznych, kształtujących jakościowo
różne okresy rozwoju psychicznego, jak i od czynników
środowiskowych, które skokowo kształtują osobowość.
ROZWÓJ PSYCHICZNY CZŁOWIEKA
C.D.
Pojawieniu się nowych cech rozwoju towarzyszy proces zanikania
„starych”. W ok. wczesnodziecięcym zanikowi ulega szereg
stereotypowych reakcji obronnych, uwarunkowanych genetycznie
mechanizmów adaptacyjnych, a także szereg zachowań
psychicznych koniecznych w okresie dziecięcym, które są nie do
przyjęcia w ok. późniejszym.
Rozwój poszczególnych funkcji psychicznych nie postępuje
harmonijnie. Procesy intelektualne osiągają swój szczyt [16-18 r.ż.]
a nawet ok. 30 r.ż.
Przemiany psychiczne nie mają swojego końca. Każdy okres życia
cechują dalsze dynamiczne przemiany (nawet w późnej starości).
W rozwoju psychicznym człowieka obowiązuje zasada dążenia do
doskonałości. Jeżeli z przyczyn biologicznych, psychologicznych lub
społecznych pewne cechy nie mogą się rozwinąć w pełni, to jest to
kompensowane lub maskowane przez rozwój innych cech psychiki.
Ta kompensacja wad psychicznych może być tak doskonała, że są
ujawniane jedynie w sytuacjach wyjątkowych obciążeń.
CZYNNIKI KSZTAŁTUJĄCE ZDROWIE
PSYCHICZNE
Należy tu szereg czynników:
Wzajemne relacje między zmianami ilościowymi i jakościowymi
w sferze psychicznej
Tempo i ciągłość rozwoju
Harmonijność w rozwój poszczególnych cech osobowości w
powiązaniu z określonymi zmianami anatomiczno – fizjologicznymi w
o.u.n. i endokrynnymi
W zakresie funkcji intelektualnych, które są przejawem życia
psychicznego (poznawanie, pamięć, procesy myślowe, orientacja).
W zakresie rozwoju sfery uczuciowej człowieka stopniowe
uzupełnianie oraz przejmowanie kierowania całokształtem życia
uczuciowego [do 7 r.ż. rozwijają się z uczuć pierwotnych, uczucia
archaiczne, a z nich pomiędzy 10-15 r.ż. rozwijają się uczucia wyższe].
Rozwój życia uczuciowego człowieka decyduje o jego strukturze
osobowości (charakteru). Dysfunkcje w rozwoju osobowości
charakteryzują się opóźnieniem rozwoju życia uczuciowego w
stosunku do rozwoju intelektualnego = niedojrzałością emocjonalną
CZYNNIKI KSZTAŁTUJĄCE ZDROWIE PSYCHICZNE
C.D.
Rozwój woli opiera się na uspołecznieniu potrzeb bardziej
społecznych niż biologicznych. Wytwarzane jest
przekonanie o hierarchii potrzeb, zwiększeniem
decyzyjności oraz zdecydowania, panowania nad sobą i
wytrwałością w dążeniu do celu.
Psychika
Psychika
Osobowość
człowieka
Osobowość
człowieka
całokształt procesów i cech psychicznych
takich jak (zjawiska emocjonalne, pamię-
ciowe, procesy myślowe, intelektualne,
motywacyjne).
ROZWÓJ OSOBOWOŚCI W WARUNKACH
STRESU
Współczesna psychologia prowadzi badania nad całokształtem
złożonych mechanizmów regulujących zachowanie się człowieka w
różnych sytuacjach „psychologicznie trudnych” [konflikty, stres].
sytuacja trudna jako bodziec
sytuacja trudna jako bodziec
reakcja ze strony
układu wegetatywnego
reakcja ze strony
układu endokrynnego
oś przysadka - podwzgórze
reakcja ze strony
układu ruchowego
ośrodkowy układ nerwowy
ośrodkowy układ nerwowy
receptory
receptory
układ krążenia, skóra
narządy wewnętrzne i inne
nadnercza, tarczyca, i inne
gruczoły wewnątrzwydzielnicze
kości, mięśnie
Nieswoista biologiczna reakcja organizmu na sytuację trudną
h
o
rm
o
n
y
ROZWÓJ OSOBOWOŚCI W WARUNKACH STRESU
C.D.
Stres sytuacja w której dążenie ukierunkowane na cel ulega
zablokowaniu.
W życiu codziennym są to:
zawiedziona nadzieja
niezaspokojone potrzeby
nierozwiązane problemy
napięcia emocjonalne
niespełnione prośby
odmowa słusznych praw
ograniczenie lub pozbawienie słusznych żądań
Nagła przeszkoda w planowanym działaniu może być sytuacją
frustracyjną, stresową, z wyjątkiem jednak sytuacji
nieprzewidzianych takich jak: klęski żywiołowe, śmierć bliskiej
osoby
ROZWÓJ OSOBOWOŚCI W WARUNKACH STRESU
C.D.
Niektóre zagrożenia są powodem niepokoju i lęku dla wielu
osób, co z czasem prowadzi do wystąpienia:
zaburzeń nerwicowych
zaburzeń psychicznych
tendencji samobójczych i samobójstw
W obliczu różnych zagrożeń człowiek traci sens życia.
Współczesna cywilizacja i jej przyspieszone tempo życia i
rozwoju nieustannie tworzy: ludzi nieodpornych,
nieprzystosowanych, co w konsekwencji nasila niepokój i lęk oraz
poczucie zagrożenia prowadzące do występowania zaburzeń
psychicznych. W takich warunkach rozwój osobowości jest
utrudniony, a życie ciągle generuje różne stresy utrudniające
normalny rozwój osobowości i prowadzi do rozwoju zachowań
właściwych dla licznych patologii społecznych (uzależnienia,
zachowania przestępcze), ale może też być dla wielu okazją do
przyspieszonego dojrzewania osobowości.
ROZWÓJ OSOBOWOŚCI W WARUNKACH STRESU
C.D.
Do integracji osobowości dochodzi poprzez dezintegrację,
zagrożenia i stresy.
Zagrożeniem może być każdy bodziec wywołujący lęk.
Charakterystyczną cechą dla stresu są takie zmiany w otoczeniu,
które wywołują wysoki stan napięcia emocjonalnego i stanowią
przeszkodę w normalnych reakcjach danej osoby.
Przejawem napięć stresowych może być: lęk, gniew, wstyd,
agresja, zachowania rezygnacyjne itp.
Wpływ stresu na funkcjonowanie człowieka i kształtowanie jego
osobowości, może prowadzić w życiu codziennym do agresji w
kontaktach interpersonalnych, spadku postępowania
konstruktywnego, gorsze wykonywanie zadań, sztywność w
procesach adaptacyjnych, podejmowanie nieskutecznych prób
radzenia sobie w sytuacji psychologicznie trudnej i chaotycznego
działania.
ROZWÓJ OSOBOWOŚCI W WARUNKACH STRESU
C.D.
Najbardziej skrajnym przejawem sytuacji stresowych
są:
tendencje i próby samobójcze
autodestruktywność pośrednia (uzależnienia, ryzykowne
działanie, itp.)
Obserwuje się, że współcześnie wyraźnemu obniżeniu
uległa odporność ludzi na różne sytuacje stresowe, co
może być następstwem braku należytego ukształtowania
i informowania pewnych cech osobowości w procesie
wychowawczym.
Świadczyć o tym może wzrost uzależnień i samobójstw
wśród młodzieży.
MECHANIZMY STRESU
W ZABURZENIACH DEPRESYJNYCH
STRES – reakcja biologiczna – odpowiedź organizmu na zmieniające się i nie-
przewidywalne czynniki środowiska wewnętrznego i zewnętrznego. Reakcja
ta ma charakter ogólnoustrojowy i w stosunku do wywołujących ją bodźców,
czy sytuacji zwanych stresorami, jest niespecyficzna, tzn. niezależnie od
charakteru stresorów jej podstawowe mechanizmy pozostają takie same.
REAKCJA STRESOWA - to przygotowanie organizmu do wypracowania
nowych, skuteczniejszych reakcji, czyli poprawienia zdolności adaptacyjnych.
Reakcja stresowa to ogólnoustrojowa, niespecyficzna, stawiająca jednostkę
w gotowości do działania. Odbywa się to poprzez aktywizację podstawowych
struktur stresu: osi podwzgórzowo – przysadkowo – nadnerczowej [P-P-N],
miejsca sinawego i układu wegetatywnego, wstępujących dróg dopamino- i
noradrenergicznych oraz tzw. układu zahamowania behawioralnego. Zaham.
behaw. ma istotne znaczenie – należy zaprzestać działania, które może
przynieść niepożądane następstwa, należy przemyśleć całą sytuację i
znaleźć z niej wyjście. Zostają wyhamowane inne funkcje nieistotne w danej
chwili (procesy immunologiczne, rozrodcze, anaboliczne).
Organizm przygotowuje się do nadmiernego wysiłku – następ. aktyw. osi P-P-
N.
MECHANIZMY STRESU
W ZABURZENIACH DEPRESYJNYCH
C.D.
Następstwem aktywacji osi P-P-N i wynikający z tego wzrost stężenia
kortyzolu przez korę nadnerczy oraz adrenaliny przez rdzeń nadnerczy, a
także wzrost czynności ukł. sympatycznego (sekrecja noradrenaliny).
Prowadzi to do zmian, które przygotowują się do podjęcia zwiększonego
wysiłku:
wzrost glukoneogenezy
obniżenie wychwytu glukozy przez tkanki
przepływ krwi do naczyń mięśni i mózgu
przyspieszenie tętna i wzrost kurczliwości m. sercowego
rozszerzenie dróg oddechowych i przyspieszenie oddechu
wzrost agregacji płytek krwi
Takie przestawienie organizmu pozwala na uniknięcie lub zwalczenie
sytuacji zagrażającej oraz wypracowanie nowych struktur poznawczo –
behawioralnych, które umożliwiają właściwą kontrolę środowiska
wewnętrznego i zewnętrznego.
Sytuacja stresująca (stresor) znika i przestaje aktywować mechanizmy
stresu.
MECHANIZMY STRESU
W ZABURZENIACH DEPRESYJNYCH C.D.
Właściwe poradzenie sobie ze stresem, to wytworzenie nowego
mechanizmu adaptacyjnego, prowadzącego do usunięcia sytuacji
stresowej i w wyniku tego – ustąpienia reakcji stresowej.
Znaczenie takiego sposobu radzenia sobie ze stresem jest
niezwykle istotne dla prawidłowego rozwoju organizmu.
Determinuje on rozwój jednostki, pozwala na wytworzenie i
udoskonalenie mechanizmów adaptacyjnych, które pozwalają na
zachowanie integralności i autonomii jednostki, czyli przeżycie.
Inaczej przedstawia się sprawa, gdy stres nie ulega rozwiązaniu z
powodu niedostatecznego funkcjonowania mechanizmów
obronnych i osłabionego hamowania zwrotnego w obrębie osi P-
P-N.
Konsekwencje tego są dla organizmu niekorzystne. Dlatego taki
przewlekły stres nazywa się distresem, w odróżnieniu od
opisywanej korzystnej dla organizmu ostrej reakcji stresowej –
eustresu.
STRES PRZEWLEKŁY
Występująca w przewlekłym stresie
długotrwała aktywacja osi P-P-N, ukł.
autonomicznego oraz efektów dla organizmu,
usposabia do rozwinięcia się procesów
patologicznych, które wiążą się przede
wszystkim z przewlekłą, hiperkortyzolemią,
aktywacją ukł. autonomicznego.
Stres przewlekły, w przeciwieństwie do ostrego
(eustresu) odgrywa rolę dezadaptacyjną, co
może prowadzić do rozwoju licznych schorzeń.
STRES OSTRY A STRES PRZEWLEKŁY
Stres ostry
STRES PRZEWLEKŁY
- ROLA PATOGENETYCZNA
Utrzymujące się przez długi czas w stresie przewlekłym:
hiperkortyzolemia
nadczynność układu sympatycznego lub jego dysregulacja prowadzą do:
> osłabienia procesów pamięciowych
> immunosupresji
> zahamowania produkcji hormonów płciowych
> osteoporozy
> nadciśnienia tętniczego krwi
> tachykardii i zaburzeń rytmu serca
Procesy te sprzyjają rozwojowi wielu chorób:
układu sercowo – naczyniowego
metabolicznych i endokrynnych
nowotworowych
Przewlekły stres odgrywa istotną rolę w patogenezie zespołu
insulinooporności [hiperinsulinemia, hiperglikemia, nadciśnienie
tętnicze, ↓ HDL, ↑ LDL, wzrost stężenia trójglicerydów, nietolerancja
glukozy, otyłość typu brzusznego]. Zespół insulinooporności usposabia
do powstania wielu chorób matabolicznych i sercowo – naczyniowych
min. cukrzycy typu 2, zmian miażdżycowych oraz choroby wieńcowej.
STRES PRZEWLEKŁY
- ROLA PATOGENETYCZNA C.D.
Z utrzymującym się podwyższonym stężeniem
kortykoliberyny wiąże się:
obniżenie nastroju
pogorszenie życia popędowego
lęk
zaburzenia snu
osłabione łaknienie
Nadmierna i przewlekła aktywacja śródmózgowo –
limbicznych szlaków dopaminergicznych w distresie może
prowadzić do wystąpienia pierwszego epizodu schizofrenii
lub kolejnego tej choroby.
MECHANIZM STRESU W DEPRESJI
Występują znaczne podobieństwa między
zaburzeniami depresyjnymi, a stresem przewlekłym.
W z.d. stwierdza się podobne zmiany biologiczne jak w
stresie przewlekłym:
> długotrwała aktywacja osi P-P-N
> osłabienie hamowania zwrotnego w obrębie osi P-P-
N
> nadaktywność układu naradrenergicznego
Szczególnie jest to wyraźne w depresjach
endogennych z somatyzacją, w których obecność
czynnika biologicznego jest znaczna.
STRES PRZEWLEKŁY, A DEPRESJA: OŚ
LPPN
Stres
przewlekły
Depresja
Sekrecja kortykoliberyny [CRF]
↑
↑
Adaptacyjne obniżenie odpiwiedzi ACTH CRF
↓
↓
Stężenie kortyzolu
↑/=
↑/=
Szybki feedback
↓
↓
DEXAMETAZON, feedback
↓
↓
Receptory glukortykoidowe (zmn. l. i wraż)
↓
↓
POMOC mRNA/przysadka
↑
↑
W zaburzeniach depresyjnych przewlekła aktywacja osi P-P-N pozostaje we
wzajemnym związku (sprzężeniu zwrotnym dodatnim) z dysregulacją
ośrodkowych układów monoaminergicznych. Sprzężenie z układem 5HT
odbywa się na poziomie hipokampa, w którym receptory glukokortykoidowe
i sserotoninowe 5HT 1A wzajemnie wpływają na zmianę wrażliwości.
Uwarunkowany genetycznie defekt tego układu miałby prowadzić do
utrzymywania się reakcji stresowej i rozwoju patogenetycznego zaburzeń
depresyjnych.
MECHANIZM STRESU W DEPRESJI C.D.
Także objawy psychopatologiczne depresji jak:
anhedonia
zaniżona samoocena
poczucie bezradności
poczucie beznadziejności
Są istotnymi stresorami przewlekłymi. Zaburzają one w
takim stopniu funkcjonowanie i możliwości adaptacyjne
chorego, że drobne wydarzenia stają się niemożliwymi do
opanowania sytuacjami.
Chory na depresję podlega ciągłemu oddziaływaniu
przewlekłych stresorów psychologicznych.
MECHANIZM STRESU W DEPRESJI C.D.
Nieodłącznym składnikiem zaburzeń depresyjnych jest
zawsze sytuacja przewlekłego stresu. Dotyczy to zarówno
poziomu przeżyć psychicznych, jak i zmian układów
biologicznych, które wzajemnie się indukują i podtrzymują.
Stresor
psychologiczn
y
Stresor
psychologiczn
y
Przeżycia
depresyjne
Przeżycia
depresyjne
Podłoże
biologiczne
depresji
Podłoże
biologiczne
depresji
Mechanizmy
stresu
Mechanizmy
stresu
(+
)
PPN
(-
)
MECHANIZM STRESU W DEPRESJI C.D.
osłabione hamowanie zwrotne przez kortyzol
osi
P-P-N podtrzymuje reakcję stresową,
wzmacniającą się w obrębie układu limbicznego
z innymi biologicznymi mechanizmami stresu.
z kolei depresyjny styl przeżywania powoduje,
że chory stale podlega przewlekłym i
powtarzającym się stresorom psychologicznym,
co dodatkowo podtrzymuje reakcję stresową.
NASTĘPSTWA KLINICZNE
PRZEWLEKŁEGO STRESU W DEPRESJI
Przewlekły stres, będący nieodłącznym składnikiem zespołów
depresyjnych, może spowodować wystąpienie nasilenia objawów
schorzeń somatycznych.
Badania epidemiologiczne wskazują, na znacznie częstsze
współwystępowanie depresji z innymi chorobami somatycznymi.
Szczególnie niebezpieczne pod tym względem są długotrwające
przewlekłe zaburzenia depresyjne.
Niezwykle ważne jest szybkie postawienie rozpoznania oraz
rozpoczęcie właściwego leczenia, zmierzającego do usunięcia
zaburzeń.
Przewlekły stres stanowi istotny czynnik podtrzymujący depresję.
Leki p/depresyjne wyhamowują reakcję stresową poprzez:
- zwiększenie liczby/wrażliwości receptorów glukokortykoidowych
- poprawę hamowania zwrotnego osi P-P-N
- osłabienie aktywacyjnego działania kortykoliberyny (CRF) na miejsce sinawe
- stłumienie mechanizmu wzajemnej aktywacji struktur związanych ze stresem.