Wyższa Szkoła Handlowa w Radomiu
Wydział Studiów Strategicznych i Technicznych
Kierunek: Stosunki międzynarodowe
Praca na temat:
Ustruj polityczny Wielkiej Brytanii
Radom 2014
1. Ewolucja systemu politycznego
Wielka Brytania jest monarchią dziedziczną o systemie rządów parlamentarno-ga- binetowym. Przez kolejne stulecia wykształcały się takie instytucje jak parlament, gabinet, Opozycja Jej Królewskiej Mości. Pojawiały się akt prawne, które regulowały relacje między monarchy, parlamentem i gabinetem. System parlamentarno-gabinetowy kształtował się już od XII w., kiedy to po raz pierwszy możemy mówić o pojawieniu się instytucji „parlamentu”. Nie był to jednak parlament w rozumieniu współczesnym, a jedynie tzw. rada królewska, której przedstawiciele dyskutowali nad problemami polityki zagranicznej i wewnętrznej. Instytucja to funkcjonowała na równi z instytucją ustawodawczą i administracyjną, finansową i sądową. Parlament w kolejnych stuleciach stawał się coraz bardziej niezależnym od monarchy ciałem politycznym.
Wokół osoby króla następowała selekcja jego najbliższych doradców. Początkowo doradcy stanowili tzw. Radą Zwykłą, potem wyodrębniło się węższe ciało - Stała Rada, następnie - Tajna Rada, której członkowie byli związani przysięgą na wierność i zachowanie tajemnicy. W XVI w. dokonała się kolejna sęlekcja doradców królewskich, powstał gabinęt, czyli krąg doradców, składajacy się z głównych ministrów. W tym okresie pojawiły się pierwsze ugrupowania polityczne - wigowie i torysi. Od 1695 r. utarł się zwyczaj powoływania ministrów spośród tej partii, która zdobyła większość w parlamencie.
W XVIII w. utrwalał się systemu parlamentarno-gabinetowego. Kształtowały się pewne zwyczaje związane z osobami panującymi, np. obrady gabinetu i pariamentu bez króla. W tym okresie w Anglii na tronie zasiadali monarehowie z dynastii hannowerskiej, którzy nie znali zwyczajów i praw angięlskich, a Jerzy I nie mówił nawet po angielsku.
Wiek XIX przynosi powolne przejmowanie uprawnień królewskich przez gabinet. Na przełomie XIX i XX w. następuje poszerzanie praw wyborczych na tzw. klasę średnią, co z kolei wpływa na przeobrażenia systemu parlamentarnego.
Obecnie Wielka Brytania jest państwem o klasycznym systemie Parlamentarno-gabinetowvm, którego jądrem jest zasada, że czynnik rządzący państwem (rząd) legitymaeję do sprawowania tej funkcji czerpie z woli parlamentu, choć formalnie nie jest przezeń powoływany. Formalnie jest powoływany przez monarchy, z kolei nie posiada zadnych instrumentów kierowania działalnością rządu. W systemie brytyjskim wykształciła się zasada, że król panuje, a nie rządzi. Stąd też niektóre kompetencje wykonuje monarcha na wniosek premiera.
2. Konstytucja i zasady ustrojowe
Wielka Brytania nie posiada konstytucji w rozumieniu kontynentalnym. Pojęcie konstytucji (w sensie formalnym, pisanym) jako jednego, stanowionego aktu normatywnego, wvposażonego w najwvższą moc prawną będącego w państwie i regulujące jego podstawy ustrojowe jest nieznane brytyjskiemu ustrojowi państwowemu. Konstytucja w sensie materialnym w Zjednoczonym Królewstwie funkcjonuje, gdyż instytucje i zasady ustroju tego państwa są uregulowane przez prawo.
Podstawowym zródłem prawa konstytucyjnego jest prawo stanowione. Wśród aktów tego prawa znajdują się ustawy o znaczeniu historycznym, których regulacje do dziś określają niektóre składniki ustroju państwa.
W zakres prawa pisanego Wielkiej Brytanii wchodzi także usrawodawstwo europejskie.
Konwenanse konstytucyjne to pewne reguły postępowania, które wykształciły się w drodze zwyczaju, ewolucji, wynikają z precedensów konstytucyjnych, czyli jednorazowych rozstrzygnięć związanych ze stosowaniem konstytucji. Do najważniejszych konwenansów możemy zaliczyć:
obowiązek rezygnacji rządu, który stracił zaufanie Izby Gmin;
kolegialna odpowiedzialność gabinetu przed Izbą Gmin;
desygnowanie przez monarchy na premiera lidera partii, która uzyskała większość mandatów w Izbie Gmin;
dymisja wszystkich członków rządu po rezygnacji premiera;
zasada, iż premier musi być członkiem Izby Gmin;
rezygnacja premiera i ministrów, jżeli partia w wyborach utraciła większość w lzbie Gmin;
zmiany w prawie wvborczy oraz ustroju parlamentu mogą być uzgadniane przez obie partie polityczne na konferencji pod przewodnictwem spikera;
powstanie instytucji premiera, gabinetu, opozycji Jej Królewskiej Mości;
coroczne zwoływanie sesji parlamentu.
Prawo precedensowe tworzone jest przez orzecznictwo sądów dotyczące konkretnych spraw rozstrzyganych na gruncie przepisów prawa powszechncgo (Common Law), jak i prawa stanowionego. Normy prawa powszechnego nadal określają takie fundamenty ustroju Zjednoczonego Królestwa jak: idea suwerenności parlamentu, zasada bezwzględnego obowiązywania ustaw czy konstytucyjny aksjomat ustalający, że “król nie może czynić źle”.
Za źródla prawa w Wielkiej Brytanii uważane są również dzieła, traktaty i podręczniki prawnicze.
Wśród zasad konstytucyjnych możemy wyróżńić: rządy prawa, podział władzy, zwierzchnictwo parlamentu.
Zasada rządów prawa to przeciwieństwo rządów arbitralnych .Nie ma w Wieikiej Brytanii jakiegokolwiek czynnika publiczncgo niezwiązanego w swej działalności prawem i niepoddanego kontroli i ocenie sądów powszechnych. W ocenie sądów stanowisko wszystkich podmiotów jest takie samo (zasada równości wobec prawa): obywateli, korporacji prywatnych i publicznych, jak również Korony.
Zasada podziału władzy przyjęta w aspekcie organizacyjnym oznacza konieczność funkcjonowania odrębnych organów władzy ustawodawczej (parlamentu), władzy wykonawczej (rząd) i władzy sądowniczej (sądy). Nie występuje tu natomiast ani odrębność funkcjonalna, ani odrębność personalna. Brak odrębności funkcjonalnej wyraża się w dopuszczalności wykonywania pewnej części określonej funkcji państwowej przez inny organ władzy. Brak odrębności personalnej oznacza dopuszczalność zajmowania przez te same osoby stanowisk. w dwu lub nawet trzech władzach.
Zasada zwierzchnictwa parlamentu polega na ograniczeniu pozycji i roli monarchy i lzby Lordów w procesie stanowienia prawa. Parlament może dowolnie kształtować system prawa. Żaden inny organ nie może podważać woli parlamentu i ogłaszać ustaw za nieważne, chociaż sądy mogą odmówić ich stosowania. Zasada przyjmuje, że parlament jest jedynym i najważniejszvm źródłem władzy w systemie organów państwa.
3. Parlament
3.1. Struktura i wybory
Brytyjski parlament ma strukturę bikameralną, składa się z Izby Gmin i Izby Lordów. Wybory przeprowadzane są wyłącznie do Izby Gmin. Aktualnie liczy ona 659 deputowanvch, z czego na Anglię przypada 528, Szkocę 72, Walię 40 I na Północną Irlandię 18. Wybory przeprowadzane są w okręgach jednomandatowych. W celu zachowania zasady równöści wyborów co 8-10 lat cztery Komisje Rozgraniczające dla każdej z czterech części Zjednoczonego Królewstwa dokonują przeglądu granic okręgów wyborczych i mogą wprowadać tu stosowne korektury. Komisje powoływane są przez Lzbę Gmin.
Izba Gmin nie ma określonej kadencji. Ustawa o parlamencie z 1911 r. ustanowiła czas trwania pełnomocnictw izby na maksymalnie pięć lat. Tym samym wcześniejsze rozwiązanie parlamentu nie ma nic wspólnego z przyjętą praktyką kontynentalną, kiedy to głowa państwa skraca kadencję na skutek np. konfliktu z rządem.
Rozwiązanie parlamentu i ogłoszenie daty wyborów formalnie należy do panującego i wykonywane jest w formie podpisanej i ogłoszonej przez niego proklamacji. Faktyczna decyzja należy jednak do premiera. Na przedłużenie kadencji Izby Gmin konieczna jest obligatoryjna zgoda Izby Lordów.
Reguły prawa wyborczego zawarte są w ustawie o przedstawicielstwie narodowym z 1989 r. Czynne prawo wyborcze przysługuje osobom, które ukończyły 18 lat i są obywatelami brytyjskimi, obywatelami innych państw Wspólnoty i Republiki Irlandii zamieszkującymi w Zjednoczonym Królestwie. W 1987 r. rozszerzono te prawa na wyborców zamorskich tzn. pozostających poza Zjednoczonym Królestwem obywateli brytyjskich zamieszkujących w Zjednoczonym Królestwie i wpisanych do rejestru wyborców w okresie ostatnich pięciu lat. Czynnego prawa wyborczego pozbawieni są: parowie będący członkami Izby Lordów, jeżeli nie zrzekli się tytułu (oprócz parów Irlandii), nienaturalizowani cudzoziemcy, umysłowo chorzy, skazani w czasie odbywania kary, osoby na pięć lat więzienia za nielegalne lub korupcyjne praktyki wyborcze.
Bierne prawo wyborcze posiadają osoby, кtóre ukończyły 21 lat. Do zgłoszenia kandydatury wystarczy poparcie 10 wyborców oraz wpłacenie kaucji w wysokości 500 funtów, która przepada, о ile kandydat uzyskał mniej niż 5% glosów w okręgu. Biernego prawa pozbawieni są bankruci, osoby skazane na ponad rok pozbawienia wolności i kler.
Mandatu członka Izby Gmin nie mogą piastować urzędnicy służby cywilnej (Civil Service), osoby służące w siłach zbrojnych, policjanci i sędziowie. Głosowanie nic jest obowiązkowe.
Drugą izbą parlamentu brytyjskiego jest Izba Lordów. Sposób wyłaniania tej Izby odbiega od kanonów demokrarycznych i jest niewątpliwie reliktem formacji feudalnej. Możemy wyróżnić trzy istotne ustawy о Izbie Lordów. Pierwsza z 1958 r. wprowadziła do Izby kategorię lordów mianowanych dożywotnio przez Koronę w nieograniczonej liczbie oraz zezwoliła na zasiadanie w Izbie kobietom. Druga ustawa z 1963 r. czyniąc zadość lordom do przełamania zasady uniemożliwiającej im głosowanie i kandydowanie w wyborach, wprowadziła możliwość zrzeczenia się tytułu lorda i nabycia w ten sposób biernego i czynnego prawa wyborczego. Ustawa z 1999 r. zlikwidowała automatyzm piastowania parostwa z zasiadaniem w Izbice Lordów. Do niedawna utrzymywała się zasada w prawie konstytucyjnym, że piastujący pewne tytuły arystokratyczne, dziedziczne zasiadają w Izbie Lordów.
Skład Izby jest zróżnicowany. Zasiadają w nie lordowie duchowni i świeccy. Lordowie duchowni to 26 biskupów i arcybiskupów Kościoła anglikańskiego. Wśród lordów świeckich wyróżnimy: dziedzicznych, dożywotnio mianowanych oraz lordów prawa.
Dziedziczni lordowie stanowili najliczniejszą grupę, około 800 osób. Nowe nominacje są ostatnio bardzo rzadkie.
Lordowie dożywotnio mianowani stanowią też dość liczną grupę około 500 osób. Tytuł ten nie jest dziedziczny. Dotyczy on osób szczególnie zasłużonych dla Korony.
W skład Izby wchodzi także 21 lordów prawa dzialających jako Najwyższy Trybunal Apelacyjny.
Nadawanie tytułów szlacheckich leży w gestii monarchy.
3.2. Organizacja wewnętrzna i tryb funkcjonowania
Izba Gmin funkcjonuje w trybie sesyjnym. Każdą sesją otwiera mowa tronowa wygłaszana przez monarchy, w której podane są przyczyny zwołania sesji i przedstawiany jest ogólny program dialańia rządu. Mowa tronowa porównywana jest do kontynentalnego expose premiera. Królowa, zgodnie z przyjętym zwyczajem, po wygłoszeniu mowy tronowej opuszcza parlament i nie uczestniczy w dyskusji.
Sesję parlamentu kończy tzw. prorogacja odczytana z polecenia monarchy przez Lorda Kanclerza, w której królowa wyraża zgodę na uchwalone przez izby ustawy oraz określa datę zebrania się parlamentu na kolejną sesję.
W parlamencie brytyjskim obowiązuje zasada dyskontynuacji prac ustawodawczych. Jeżeli projekt ustawy nie został przyjęty w czasie danej sesji parlamentu, musi być wniesiony ponownie podczas kolejnej sesji. Kworum w izbie Gmin wynosi 40 posfów.
Obradom izby przewodniczy spiker. Jest on wybierany na pierwszej sesji nowo wybranego parlamentu przed wygłoszeniem mowy tronowej. Partia postadająca większość w izbie ma pelną swobodę obsadzenia tego urzędu, ale jedynie wówczas, gdy nie zasiada w niej spiker poprzedniej kadencji. W praktyce utarł się zwyczaj ponownego wyboru spikera, który piastuje tę godność dopóty, dopóki jej nie złóży. Nie ma wymogu, aby spiker reprezentował partię większościową. Z urzędem spikera łączy się wymóg bezstronności i neutralności politycznej. Nie bierze on udziału w głosowaniu. W przvpadku równego podziału głosów w trakcie głosowania w izbie, spiker zgodnie z konwenansem głosuje po stronie pariirządzącej. W trakcie przewodniczenia obradom izby spiker dokonuje wykładni zasad procedury parlamentarnej, decyduje o kolejności udzielania głosu, określa czy dany projekt ma charakter ustawy fînansowej (a więc uchwalony z wyłączeniem Izby Lorów). Decyzje spikera ogłaszane publicznie stanowia precedensy, którymi kierują się jego następcy i członkowie izby. Zbierane są i z czasem mogą być formułowane jako zasady lub jako dawny zwyczaj.
Mechanizm funkcjonowania Izby Gmin dostosowany jest do podziału na partie rządzące i partię opozycyjną. Znajduje to swoje odzwierecidlenie w specyficznych instytucjach i oryginalnych rozwiązaniach. Największa z partii opozycyjnych tzw. Opozycja Jej Królewskiej Mości stanowi legainą opozycję parlamen. Na podstawie przepisów ustawy lider Opozycji JKM otrzymuje obok diety poselskiej, wynagrodzenie ze skarbu państwa za pewnienie tej funkcji. Deputowani z partii opozycyjnej formułują tzw. gabinet cieni (Shadow Cabinet), czyli ekipę stanowiącą dla wyborców alternatywę personalną dla aktualnego gabinetu.
Inną instytucją znaną na terenie Izby Gmin, także związaną z podziałem na partię rządzącą i opozycyjną jest urząd tzw. whipa, czyli rzecznika dyscypliny partyjnej. Obie partie mają swoich rzeczników, których najważniejszymi obowiązkami są : dbałość o przestrzeganie szczegółowego porządku obrad, zapewnienie przestrzegania dyscypliny partyjnej we frakcjach parlamentarnych, czy porozumiewania się co do zachowań w reprezentacji parlamentarnej proporcji odpowiadających realnemu zachowaniu układu sił w izbie. Whip partii rządzącej jest odpowiedzialny przed premierem i liderem Izby Gmin oraz wchodzi w skład rządu. Najważniejszym jego obowiązkiem jest zapewnienie uzyskania wikszości podczas głosowania w izbie.
Z działalnością partii na terenie parlamentu związana jest funkcja lidera Izby Gmin. Jest on czlonkiem gabinetu i głównym jego zadaniem jest czuwanie nad realizacją rządowego programu prac ustawodawczych. Ponadto wspólnie z liderem Opozycji JKM ustala program prac parlamentarnych.
Organizacja i tryb funkcjonowania izby są ściśle związanc z istnieniem frakcji parlamentarnych. Po II wojnie światowej uksztłltowały się w izbie trzy frakcje: konserwatywna, laburzystowska i nieliczna reprezentacja partii liberalnej. Z grona partii, która zdobyła większość w wyborach wyłaniany jest rząd JKM, jej lider zaś zostaje premierem. Lider drugiej partii zostaje oficjalnie uznany przez spikera izby za przywódcę Opozvcji JKM i z grona swych najbliższych współpracowników tworzy gabinet cieni.
Gdy partia znajduję się u władzy, przywódcą jej frakcji parlamentarnej nominalnie jest premier. W praktyce nie wykonuje on tej funkcji, w jego imieniu w zakresie kierowania pracami parlamentarnymi przejęte są przez Lorda przewodniczącego Tajnej Rady, czyli lidera Izby Gmin.
Wewnętrznymi organami izby są komisje. Wyróżniamy następujące ich rodzaje.
Komisja Całej Izby - jest to cała Izba Gmin przekształcona na skutek wniosku członka izby w quasi-komisję. Debata w takiej komisji toczy się bez udziału spikera, przewodniczy jej przewodniczący komisji budżetowej, jest odformalizowana i nie jest wymagane kworum. Podstawowym zadaniem tej komisji jest dyskusja nad ważnymi projektami ustaw, np. dotyczącymi ustroju państwa, bądź rozpatrywanie projektów ustaw uznanych za pilne i niekontrowersyjne.
Komisje Stałe lub Podstawowe - mają za zadanie rozpatrzywanie wszystkich projektów ustaw z wyjątkiem ustaw podatkowych i ustawy budżetowej. Kompetencje komisji nie są stałe, każdorazowo spiker decyduje o przesłaniu do komisji określonego projektu ustawy. Polityczny skład tych komisji ma odzwierciedlać układ sił istniejący w izbie. Komisje stałe, oznaczone kolejnynli literami alfabetu A, B, C itd., powoływane są w takiej liczbie i w takim składzie, jak to wynika z potrzeb izby. Specyficzną komisją stałą jest komisja drugiego czytania, w której rozpatruje się ustawy w drugim czytaniu w efekcie złóżenia i przyjęcia wniosku w tym przedmiocie w celu zaoszczędzenia czasu izby.
Komisje Specjalne - zajmują się określonymi wycinkami działalności władzy wykonawczej jako komisje resortowe; jako komisje doraźnie powoływane zajmują się badaniem konkrernej sprawy, a jako komisje do spraw wewnętrznych izby rozpatrują kwestie związane z regulaminem obrad, statusem deputowanego itp. Zwykle komisja specjalna liczy nie więcej niż 15 osób. Należące do tej grupy komisje resortowe mają prawo prowadzenia czynności śledczych, wzywania świadków i żądania wydania dokumentów.
Komisje Wspólne - tworzą członkowie obu izb parlamentu w równej liczbie. Praktycznie są one połączeniem dwóch komisji specjalnych, powoływanych osobno przez każdą z izb i im składających sprawozdania ze swej działalności. Do ich zadań należy rozważanie jakichś szczególnych kwestii, określonego projektu ustawy lub zespołu projektów normujących zbliżoną materię. Komisje wspólne są powoływane w trakcie każdej sesji.
• Komisje Projektów Ustaw Prywatnyc - skład tych komisji i postępowanie przed nimi uzależnione jest od charakteru projektu, tzn. czy został wniesiony sprzeciw wobec projektu przez któryś z zaineteresowanych podmiotów, czy też nie. W pierwsej sytuacji projekt rozpatruje komisja w składzie cztcrech deputowanvch powoływanych przez komisję selekcyjną, a postępowanie przypomina proces, gdzie dochodzi do konfrontacji stron. W drugim przypadku komisją kieruje przewodniczący komisji budżetowej, a jej skład tworzy czterech deputowanych wyznaczanych przez komisję selekcyjną.
W Izbie Lordów nie dokonuje się wyboru przewodniczącego, ponieważ funkcję tą pełni Lord Kanclerz, który jest odpowiednikiem kontynentalnego ministra sprawiedliwości. Jest on powoływany przez monarchę na wniosek premiera i jest on członkiem gabinetu. Bierze on aktywny udział w obradach izby reprezentyjąc stanowisko własnej partii i gabinetu. Formalnie musi być parem, choć często parowstwo przyznawane jest mu równocześnie z powołaniem na funkcję Lorda Kanclera.
Izba Lordów nie jest organem kadencyjnym. Zbiera się na sesje wraz z Izbą Gmin w terminach okreslonych w proklamacji królewskiej. W sesji odbywa około 155 posiedzeń izby. Kworum izby stanowi trzech lordów. Jednakże gdyby nad projektem ustawy lub w kwestii zwjązanej z ustawodawstwem delegowanym głosowało mniej niż 30 lordów, przewodniczący izby oznajmia, że uchwała nie została podjęta i będzie przedmiotem kolejnego posiedzenia.
Znacznie prostsza niż w Izbie Gmin jest struktura komisji w Izbie Lordów. W zakresie funkcji ustawodawczej odpowiednikiem komisji stałych Izby Gmin na komisja projektów ustaw publicznych, natomiast dla rozpatrywania projektów ustaw prywatnych powoływane są jedynie komisje dla projektów ustaw oprotestowanych. Cała Izba Lordów może przekształcić się w komisję, która odgrywa analogiczną rolę jak Komisja Całej Izby Gmin. W izbie funkcjonuje także Komisja ds. Wspónot Europejskich.
3.3. Kompetencje
Z realizacją ustawodawczej funkcji Izby Gmin wiąże się rozróżnienie podstawowych typów projektów ustaw. Wyróżniamy trzy rodzaje wnoszonych do parlamentu projektów ustaw: publiczne, prywatne i mieszane. Projekty ustaw publicznych dotyczą spraw о znaczeniu ogólnym i kierowane są do nieograniczonego krągu adresatów. Projekty ustaw prywatnych wnoszone są z inspiracji władz samorządowych, obywateli, zarządów korporacji i przedsiębiorstw, dotyczą interesów partykularnych lub indywidualnych. Projekty mieszane lączą w sobie cechy obydwu kategorii podstawowych, określają przedsięwzięcia o ogólnonarodowym charakterze, odnoszą się do lokalnych spraw.
Prawo inicjatywy ustawodawczej posiadają wyłącznie członkowie parlamentu. Inicjatywa ustawodawcza może być wykonana w izbie Gmin i w Izbie Lordów z zastrezrzeniem, że projekt może zgłosić tylko członek danej izby. W procesie legislacyjnym możemy wyróżnić następujące etapy:
inicjatywę ustawodawczą;
pierwsze czytanie;
drugie czytanie;
skierowanie projektu pod obrady komisji;
rozpatrzenie przez izbę sprawozdania komisji;
trzecie czytanie;
głosowanie nad projektem w drugiej izbie;
promulgacja ustawy przez monarchę.
Królowa formalnie posiada prawo weta absolutnego, w praktyce instytucja ta stała się martwa, gdyż po raz ostatni monarcha zastosował weto w 1707 r.
Funkcja kontrolna wykonywana jest w Izbie Gmin w następujących formach:
dyskusja nad ogólną politykę rządu z okazji mowy tronowej;
debata budżetowa;
dyskusja nad wnioskiem wyrażającym poparcie dla polityki rądu w określonej dziedzinie;
rozpatrywanie sprawozdań rządu z realizacji wydatków publicznych;
uprawnienia komisji „specjalnych” polegające na żądaniu wyjaśnień z poszczególnych ministerstw, przesłuchiwania dowolnych osób jako świadków, żądania okazania wszelkich dokumentów, zasięgania opinii wszelkich stowarzyszeń obywatelskich, zlecania opracowania ekspertyz itd. Prace komisji toczą się jawnie;
przekształcenie Izby Gmin w Komisję Całej Izby - wówczas toczy się debata nad polityką rządu;
zapytania deputowanych - każdv deputowany może postawić dwa zapytania dziennie na piśmie; odpowiedź ontzymuje z reguły za dwa tygodnie;
kontrola aktów normatywnych stanowionych przez organy wykonawcze.
Ściśle powiązany z Izbą Gmin jest urząd Kontrolera i Audytora GeneraInego, który kieruje systemem organów kontroli finansowej tj. Krajowym Urzędem Kontroli Finansów Państwa. Organ ten sprawdza, porwierdza і przedstawia parlamentowi dokumenty dotyczące operacji finansowych wszystkich departamentów rządowych oraz przeprowadza własne kontrole wykorzystania środków publicznych.
Podobnie ściśle związany jest z Izbą Gmin brytyjski ombudsman, noszący nazwę Parlamentarnego Komisarza ds. Administracji. Jego zadaniem jest kontrola pracy administracji publicznej w sytuacji wpływania skarg obywatelskich na jej działalność. Obywatele mogą kierować skargi na ręce deputowanych, którzy z kolei kierują do Komisarza.
W zakres działalności Jzby Lordów wchodzi przede wszystkim funkcja ustawodawcza і sądownicza. Obecnie w zakresie ustawodawstwa możemy wyróżnić następujące funkcje:
bezwzględna zgoda Izby Lordów na uchwalenie ustawy o przedłużeniu kadencji Izby Gmin;
stosowanie weta zawieszającego w stosunku do projektów ustaw pryjmowanych przez Izbę Gmin;
opiniuje project ustaw napływające do niej z Izby Gmin і innych ośrodków władzy;
poprawianie ustawodawstwa, zwłaszcza w przypadkach bardzo szczegółowych lub kontrowersyjnych projektów rządowych;
badanie przez Izbę Lordów w trybie specjalnej procedury, często przy udziale Izby Gmin, projekrów ustaw prywatnych, kwestii związanych z ustawodawstwem delegowanym oraz ustawodawstwem europejskim.
Oprócz funkcji ustawodawczej Izba Lordów posiada uprawnienia w zakresie władzy sądowniczej. Kompetencje sądowe wykonują faktycznie lordowie prawa pod przewodnictwem Lorda Kanclerza jako Najwyższy Trybunał Apelacyjny, choć są to uprawnienia przypisane nominalnie całej izbie. Trybunał jest właściwy w sprawach cywilnych dla całego Zjednoczonego Królestwa, a dla Anglii, Walii і і Irlandii Północnej - w sprawach karnych.
4. Glowa panstwa
4.1. Pozycja ustrojowa
Zjednoczone Królestwo jest monarchią konstytucyjną. Na czele państwa stoi dziedziczny monarcha. Od 6 lutego 1952 r. jest nim królowa Elżbieta Aleksandra Maria z dynastii windorskiej. Historycznie rozwój władzy zwierzchniej postępował w Angiii w kierunku ograniczania władzy monarchy na rzecz parlamentu. Królowa w Więlkiej Brytanii jest glową państwa, glową Kościoła anglikańskiego i prezbiteriańskiego w Szkocji. Jest symbolem więzi Brytyjskiej Wspólnoty. Monarcha jest przede wszystkim reprezentantem Korony, czyli uosobieniem władzy państwowej.
4.2. Sposób wyboru
Monarcha w Wielkicj Brytanii obejmuje władzę przez dziedziczenie. Kwestię tę reguluje Act of Settlement z 1701 r. Ustawa wvmaga, aby monarcha należał do Kościola anglikańskiego oraz aby małżonek lub małżonka nie byli katolikami. Zawiera także postanowienia, których celem było ograniczanie władzy królewskicj. Zasady dotyczące dziedziczenia zostały uregulowane w powyższej ustawie, według zasad prawa powszechnego dotyczącego dziedziczenia ziemi. Na zasadach priomegenitury w pierwszej kolejności do sukcesji są: (1) najstarszy syn panującego i jego potomkowie, (2) inni synowie; (3) córka, (4) dziedzice krewni. Praw do tronu pozbawieni; są następcy wyznania katolickiego oraz następcy wchodzący w związek małżeński z osobą takiego wyznania. Obecna królowa Eliżbteta II pochodzi z dynastii hanowerskiej, która w czasie I wojny zmieniła swą nazwę na windsorską. Tron objęła po śmierci ojca króla Jerzego VI (1936-1952).
4.3. Kompetencje
Treścią władzy królewskiej są prerogatywy, czyli pierwotnie dyskrecjonalny zakres uprawnień panującego, pozostałe mu po przejściu innych uprawnień na parlament. W związku z tym jednak, że przy wykonvwaniu aktów z zakresu prerogatyw niezbędny jest współudział ministrów ponoszących za nie odpowiedzialność przed parlamentem, przestały one mieć charakter dyskrecjonalny. Do aktów prerogatyw królewskich nalezą:
zwoływanie i rozwiązywanie parlamentu;
powoływanie i odwłiywanie premiera i członków rządu;
kreowanie nowych parów;
mianowanie dostojników Kościoła;
nadawanie orderów i odznaczeń;
stosowanie prawa łaski;
promulgacja ustaw;
zawierania i wypowiadania traktatów;
nawiązywania i zrywania stosunków dyplomatycznych.
Faktyczny udział monarchy w sprawowaniu władzy sprowadza się do trzech praw: prawa, aby się go radzono, prawa do zachęcania, prawa do ostrzegania. Z ich istnieniem związane jest obowiązywanie pewnych reguł konwencjonalnych nakładających na ministrów obowiązek: powiadamiania panującego o wszystkich ważniejszych zamierzeniach rządu i zasięgania jego opinii w tych sprawach; niezmieniania w dowolny sposób środka, na który panujący udzielił zgody; szczerości wobec panującego.
4.4. Odpowiedzialność
Monarcha brytyjski nie ponosi odpowiedzialności ani politycznej przed parlamentem, ani konstytucyjnej. W Wielkiej Brytanii przyjęto dwie podstawowe zasady klasycznego parlamentaryzmu: król nie może czynić źle i król ni może działać sam. Konsekwencją przyjęcia konstrukcji nieodpowiedzialności monarchy jest kontrasygnara aktów królewskich przez właściwego ministra. Obowiązek uczestnictwa i współudziału odpowiedzialnego ministra dotyczy również tych aktów woli królewskiej, które wyrażone w innej formie niż pisemna mogą skutkować w przszłości zobowiązaniami ze strony Korony, np. przyjmowanie przedstawicieli innych państw.
Prawo brytyjskie odróżnia jednak państwowo-polityczne stanowisko monarchy od jego stanowiska jako osoby prywatnej. W tej pierwszej sferze jest on nieodpowiedzialny. A i w tej drugiej sferze posiada szeroki immunitet sądowy: inne osoby mogą występować przeciwko niemu tylko w drodze najpierw specjalnej petycji skierowanej do sądów, aby te zgodziły się rozpatrzeć pozew przeciwko osobie króla. Natomiast w sferze prawa administracyjnego osoba monarchy nie podlega innemu traktowaniu niż pozostałe.
11.5. Rząd
5.1. Pozycja ustrojowa
Charakterystyczną cechą systemu brytyjskiego jest rozgraniczenie pojęć rządu I gabinetu.
Termin „rząd” ma kilka zastosowań niepokrywających się z europejkim rozumieniem tego słowa. Według konstytucji organem wykonawczym jest Korona jako zespół przywilejów i uprawnień zwierzchnich, jako idea prawna, którą fizycznie uosabia monarcha wykonujący swą władzę osobiście bądź przez sługi Korony. W tym znaczeniu na rząd składa się cały aparat administracji puństwowej opłacanej ze skarbu państwa.
Nazwy „rząd" uzywa się także na określenie tych sług Korony, którzy sprawują określone stanowiska polityczne (ministrowie, wiceministrowie), w przeciwieństwie do stanowisk służby cywilnej administracji państwowej (np. pracownicy ministerstw). W tym drugim znaczcniu w skład rządu wchodzą poza ministrami i wiceministrami takze ministrowie niższej rangi, którzy nalezą do kierownictwa poszczególnych resortów lub agend państwowych i mają tytuły ministrów stanu, podsekretarzy stanu, sekretarzy parlamentarnych. Nie jest to organ kolegialny.
Rząd w znaczeniu najwęższym, kóre najbardziej odpowiada europejskiemu pojęciu „rzadu” to gabinet. Gabinet jest to kierowniczy, kolegiainy organ rządu składający się z ministrów Korony. W grupie organów wykonawczych gabinet posiada największe znaczenie praktyczne.
Sposób powoływania i skład
W Wielkiej Brytanii rząd powoływany jest po każdych wyborach parlamentarnych. Najpierw królowa, zgodnie z konwenansem konstytucyjnym, wyznacza na stanowisko premiera lidera partii, która otrzymała większość mandatów w Izbie Gmin. Gdy żadna partia nie otrzyma absolutnej większości, to królowa po konsultacjach z przedstawicielami partii politycznych sama podejmuje decyzję co do osoby prcemiera.
Po wyznaczcniu premiera, na jego wniosek królowa wyznacza pozostałych członków gabinetu i całego rząd. Stworzony w ten sposób gabinet nie wymaga zatwierdzenia przez parlament. Przy mianowaniu premiera nie jest wymagana kontrasygna-ta. Wynika to z faktu, że w momencie kreowania premiera poprzedni rząd podał się do dymisji i królowa nie ma doradcy, którego rady mogłabv zasięgnąć.
Rząd w Wielkiej Brytanii sprowadza się do sumy stanowisk w administracji państwowej szczebla ministerialnego i w związku z tvm liczy około 100 osób. Nie jest to organ kolegialny obradujący systematycznie pod przewodnictwem premiera i wyposazony w określone kompetencje. W praktyce w pełnym składzie nigdy się nie zbiera. Jedynie u progu nowej sesji Izby Gmin odbywaję się spotkania wszystkich ministrów, na których premier przekazuje informacje doryczące programu prac ustawodawczych rządu.
Występuje kilka kategorii czlonkpów rządu, a mozaika ich oficjalnych tytulów jest jeszcze bardziej złożona. W myśl ustawy o ministrach Korony z 1964 r. członkami rządu pobierającymi uposażenie ministerialne są: sekretarze stanu (9 osób), ministrowie stanu (19 osób), sekretarze w Ministerstwie Skarbu (2 osoby), sekretarze parlamentarni (36 osób). Członkami rządu są również: ministrowie resortowi, Lord Przewodniczący Tajnej Rady i lider Izby Gmin, Lord Kanclerz, Kanclerz Szachownicy (oficjalny tytuł ministra finansów), sekretarze, Lord Osobistej Pieczęci i lider Izby Lordów, Kanclerz Księstwa Landcaster (w istocie minister bez teki), generalny Płatnik (także minister bez teki), Generalny Pocztmistrz, Najwyższy Pełnomocnik Prawny, Najwyższy Doradca Prawny, Lord Adwokat i inni.
Gabinet z kolei jest organem, który działa na zasadzie kolegialności. Stanowi on niejako trzon rządu, a jego stan liczebny waha się w granicach 20 osób. Każdorazowo skład osobowy gabinetu ustalany jest przez premiera i rekrutuje się spośród czołowych działaczy politycznych jego partii, szczególnie z grupy partyjnej przyjaciół premiera popierających jego koncepcje polityczne, ale także wprowadzani są do składu gabinetu konkurenci premiera z jego partii - ma to na celu zapobieżenia rozłamowi i wzmocnieniu dyscypliny wewnątrz partii. W skład gabinetu wchodzą:
premier, który jest pierwszym ministrem a zarazem pierwszym lordem skarbu;
sekretarz stanu ds. zagranicznych i Brytyjskiej Wspólnoty Narodów;
sekretarz stanu ds. zdrowia;
sekretarz stanu ds. edukacji;
Kanclerz Skarbu (minister fmansów);
Lord Kanclerz (minister sprawiedliwości);
Kanclerz Księstwa Landcaster;
Lord Strażnik Tajnej Pieczęci;
Lord Przewodniczący Tajnej Rady, który jest rzecznikiem gabinetu w Izbie Gmin;
Minister szkolnictwa wyzszego і nauki;
Minister techniki;
Minister spraw wewnętrznych;
Minister obrony;
Ministrowie resortów gospodarczych: handlu, przemysłu, energii, rolnictwa z rybołówstwem і wyżywieniem, oświaty і nauki, transportu, zatrudnienia, planowania і samorządu lokalnego, cen і ochrony konsumenta, do spraw ochrony środowiska naturalnego, bezpieczeństwa społecznego.
W skład gabinetu powoływani są także sekretarze stanu ds. Szkocji і Walii oraz Irlandii Północnej. Cabinet podejmuje wszystkie zasadnicze decyzje w sprawach państwowych і jest odpowiednikiem rządu w innych krajach.
5.3. Kompetencje
Premier rządu w Wielkiej Brytanii:
pełni funkcję Pierwszego Lorda Skarbu i ministra do spraw służby cywilnej administracji państwowej tzn. nominuje ministrów, mianuje urzędników cywilnej administracji państwowej (np. Dyrektora Generalnego BBC), przewodniczących komisji królewskich, ambasadorów, sędziów, biskupów, nadaje tytuły para, wyznacza na kierownicze stanowiska w znacjonalizowanych gałęziach gospodarki;
ma prawo rozwiązania parlamentu i rządu (zgłasza wniosek królowej);
kieruje rządem, swoją partią i formalnie Izbą Gmin, swobodnie dokonuje zmian w składzie rządu, powołuje komitety gabinetu, określając ich liczbę i skład.
W sprawowaniu tych funkcji opiera się na podległym sobie Sekretariacie Gabinetu. Personel Sekretariatu liczy ponad 100 urzędników stałych lub czasowo oddelegowanych z ministerstw
Do funkcji rządu w Wielkiej Brytanii należą:
rozstrzyganie spraw związanych z funkcjonowaniem administracji angażujących ogólne interesy społeczeństwa;
wykonywanie decyzji powziętych w gabinecie;
inicjatywa ustawodawcza-zgłaszanie projektów ustaw do parlamentu;
wykonywanie ustaw parlamentu;
realizacja zadań związanych z funkcjonowaniem gospodarki, wykonywanie zadań z zakresu obronności i bezpieczeństwa państwa, sfery socjalnej, kulturalnej, edukacyjnej, ochrony zdrowia, ochrony środowiska;
ograniczenie dyskusji w parlamencie nad projektami ustaw za pomocą tzw. «zamknięcia dyskusji”.
Do zakresu działania gabinetu należy:
określanie podstawowych kierunków polityki państwa;
sprawowanie zwierzchniej kontroli nad funkcjonowaniem administracji - najwyższa kontrola organów wykonawczych;
koordynacja zadań i pracy resortów;
podejmowanie zasadniczych decyzji w sprawach państwowych;
prowadzenie polityki zagranicznej;
przygotowanie do uchwalania przez parlament najważniejszych projektów ustaw;
wydawanie aktów normatywnych i nienormatywnych;
prowadzenie polityki zdrowotnej państwa.
5.4. Odpowiedzialność
Rząd jest politycznie odpowiedzialny przed Izbą Gmin. W przypadku udzielenia mu wotum nieufnosci bądź odmowy udzielenia mu wotum zaufania, możemy mieć do czynienia po pierwsze - z dymisją składaną przez premiera na ręce monarchy, bądź po drugie - z wnioskiem premiera do monarchy o skrócenie kadencji Izby Gmin I zarządzenie nowych wyborów. W praktyce do takiej sytuacji dochodzi, gdy rząd jest mniejszościowy. W XX w. zdarzyło się to dwukrotnie w 1924 r. i 1979 r. Zwykłe jednak gabinet tworzy partia większości.
Faktyczne oddziaływanie idei podziału władzy przybiera w systemie politycznym Zjednoczonego Królestwa postać polityczną, a nie prawno-konstytucyjną, i zachodzi między partią większości w Izbie Gmin a Opozycją JKM. To partia opozycyjna w parlamencie, a nie parlament kontroluje egzekutywę. Parlament jako zdominowany przez większość partii rządzącej nie jest zainteresowany w osłabieniu rządu formulowanego przez tę własnie partię. Zatem praktyczna wartość konwenansu brytyjskiego ustalającego zasadę odpowiedzialności egzekutywy przed parlamentem ulega w warunkach istniejącego układu partii „zawieszeniu”.
W warunkach niepisanej konstytucji brytyjskiej wykształciła się jednak swoista procedura „zastępcza” egzekwowania odpowiedzialności politycznej. Jest to procedura wymuszania na rządzie ustępstw, a czasem nawet rezygnacji ze stanowisk rządowych, spowodowana żądanieni swej macierzystej frakcji.
Z kolei indywidualna odpowiedzialność ministrów, o charakterze politycznym, realizuje się raczej przed gabinetem i premierem, którzy mogą doprowadzić do podania się ich do dymisji.
6. System partyjny
W Wielkiej Brytanii ukształtował się system dwupartyjny. Praktycznie walka o władzę toczy się między dwiema dużymi partiami: Partią Pracy (The Labuor Party) i Partią Konserwatywną (The Conservative Party). Tylko te dwie partie na zmianę formują rząd. Pozostałe partie uczestniczące w wyborach nie mają realnych szans na zwycięstwo i udział w rządzie.
Ważnym czynnikiem sprzyjającym formowaniu się, a następnie funkcjonowaniu systemu dwupartyjnego są przesłanki ustrojowe. Chodzi w tym przypadku przede wszystkim o rolę systemu wyborczego, zwłaszcza zaś - sprzęgnięcie zasady większości względnej w prawie wyborczym (system większściowy) z instytucją jednomandatowego okręgu wyborczego. Ta konstrukcja systemu wyborczego, minimalizując praktyczna rolę tzw. partii trzecich, bez wątpienia oddziałuje na rzecz dwupartyjności.
Najbardziej wpływową partią w latach 80. i na początku lat 90. XX w. była Partia Konserwatywna. W jej programach akcentuje się: ciągłość tradycji narodowej, wolność jednostki, rolę rodziny, równość wobec prawa, nienaruszalność własności prywatnej i gospodarkę wolnorynkową.
W 1997 r. Partia Pracy wygrała wybory do Izby Gmin i do 2010 roku sprawowała rządy w Wielkiej Brytanii. W wyborach w 2010 przegrała z Partią Konserwatywną, uzyskując 29% głosów. Od początków jej istnienia znane były podziały wewnętrzne na lewicę i prawicę, ścierały się koncepcje socjalistyczne, reformistyczne i marksistowskie. W latach 90. XX w. partia postulowała nacjonalizację najważniejszych gałęzi przemysłu, wprowadzenie społecznej kontroli nad przedsiębiorstwami, wykorzystanie systemu podatkowego i systemu ubezpieczeń społecznych w celu uzyskania bardziej sprawiedliwego podziału dochodu narodowego.
Pozostałe partie to: Partia Liberalno-Demokratyczna, Walijska Partia Narodowa, Szkocka Partia Narodowa, Partia Ulsterskich Unionistów, Demokratyczna Partia Unionistów, Sinn Fein, Socjaldemokratyczna Partia Pracy, Partia Sojuszu, Partia Zielonych, Partia Spółdzielców i Front Narodowy.
Literatura
Andrzejewski P., Deszczyński P., Golata K., Systemy polityczne wybranych państw, Poznań 1993.
Antoszewski A., Herbut R., Systemy polityczne współczesnego świata, Gdańsk 2001.
Banaszak B., Poróumawcze prawo konstytucyjne współczesnych państw demokratycznych, Kraków 2004.
Gdulewicz E., Kręcisz W, Orlowski W., Skrzydło W., Zakrzewski W., Ustroje państw współczesnych, Lublin 1997.
Gebethner S., Rząd i opozycja JKM w systemie politycznym Wielkiej Brytanii, Warszawa 1967
Konieczny R., Systemy polityczne wybranych demokracji zachodnich, Gdańsk 1996.
Sarnecki P., Ustroje konstytucyjne państw współczesnych, Kraków 2003.
Wajtaszczyk K.A., Wspłczesne systemy polityczne, Warszawa 1996.
Zieliński E., Bokszczanin I., Rządy w państwach Europy, Warszawa 2003.
Zięba A., Wielka Brytania, w: Systemy polityczne rozwiniętych krajów kapitalistycznych, A. Jamróz (red.), Warszawa 1989.
Zięba A., Parlament Wielkiej Brytanii, Warszawa 1994.