PRZEDMIOT FONETYKI

Fonetyka - dział nauki o języku, którego przedmiotem są artykułowane dźwięki mowy, czyli głoski. Zajmuje się procesem wytwarzania dźwięków mowy,
ich klasyfikacją, właściwościami fizyczno-artykulacyjnymi, wzajemnym oddziaływaniem na siebie oraz procesem słyszenia i rozumienia.

DZIAŁY FONETYKI

W zależności od przyjętych kryteriów opisu i klasyfikacji głosek wyróżnia się:

• fonetykę artykulacyjną, która bada i opisuje dźwięki mowy w oparciu
  o obserwacje układów i ruchów narządów mowy uczestniczących
  w wytwarzaniu poszczególnych głosek;

• fonetykę akustyczną, która bada i opisuje akustyczne cechy głosek, analizując właściwości fali dźwiękowej;

• fonetykę artykulacyjno-akustyczną, która bada i opisuje dźwięku mowy, uwzględniając regularne zależności zachodzące między ich stroną artykulacyjną i akustyczną.

W zależności od zakresu badań fonetyka dzieli się na:

• opisową, która bada, opisuje i klasyfikuje głoski występujące w określonym języku współczesnym, posługując się w swych badaniach bezpośrednią obserwacją ludzi mówiących;

• historyczną, która bada zmiany fonetyczne, jakie miały miejsce w ciągu rozwoju historycznego języka; usiłuje na podstawie zabytków piśmiennictwa odtworzyć sposób wymawiania właściwy ludziom z dawnych epok;

• porównawczą, która bada i opisuje głoski kilku pokrewnych języków w celu wyjaśnienia występujących w nich zjawisk i ustalenia stosunku pokrewieństwa zachodzącego między nimi;

• ogólną, która bada i opisuje głoski różnych języków i na tej podstawie wykrywa ogólne prawa rządzące dźwiękową stroną języka w ogóle.

Ponadto wyróżniamy:

• fonetykę funkcjonalną, która interesuje się tylko takimi dźwiękami mowy, które pełnią określone funkcje znaczeniowe lub morfologiczne w wyrazach
  i ich formach (opisowa natomiast zajmuje się wszelkimi możliwymi odmianami głosek, nawet indywidualnymi różnicami w ich artykulacji, często
  nie dostrzeganymi przez niewprawne ucho)

• fonetykę eksperymentalną, która nie poprzestaje na obserwacji dźwięków mowy dostępnych zmysłom ludzkim, dąży do osiągnięcia obiektywnych wyników badań przez zastosowanie specjalnej, precyzyjnej aparatury, bada mowę ludzką w warunkach laboratoryjnych.

METODY EKSPERYMENTALNE STOSOWANE W FONETYCE

Metoda labiograficzna pozwala na utrwalenie ruchów warg przy wymawianiu poszczególnych głosek. Pomiędzy wargi osoby wymawiającej wkłada się kartkę okopconego papiery, na którym powstaje odbitka kształtu warg. W celu uzyskania obrazu artykułujących warg można się też posłużyć aparatem fotograficznym (jednak wszystkie zdjęcia muszą być dokonywane z tej samej odległości i w tych samych warunkach.

Metoda rentgenograficzna polega na fotografowaniu osoby mówiącej
za pośrednictwem aparatu rentgenowskiego. Do jamy ustnej osoby fotografowanej wkłada się specjalnie przyrządzoną papkę mającą właściwość silnego pochłaniania promieni Rőntgena. Dzięki temu na zdjęciach wyraźnie rysuje się w przekroju pionowe położenie warg, pozycja języka i podniebienia miękkiego wraz z języczkiem.

Metoda palatograficzna - w celu uzyskania obrazu kontaktów języka z dziąsłami, zębami i podniebieniem sporządza się model podniebienia osoby badanej. Sztuczne podniebienie maluje się na czarno i posypuje miałkim, białym proszkiem (zazwyczaj talkiem). Po włożeniu sztucznego podniebienia do jamy ustnej osoba badana wymawia jakąś głoskę wyjmuje model podniebienia. Tam, gdzie język zetknął się
z podniebieniem, proszek został starty.

Metoda kimograficzna pozwala badać ruchy wiązadeł głosowych.

Kimograf składa się z walca poruszanego motorkiem elektrycznym, pokrytego okopconym papierem i pisaków. Jeden z pisaków, na który składa się piórko połączone z bębenkiem owiniętym cienką błoną, zapisuje linię drgań powietrza przechodzącego przez jamę nosową.

Do ust przykłada się metalowy lejek zakończony gumową rurą, łączącą się
z membraną pisaka. Do jednego z otworów nosowych wkłada się zakończenie rurki, połączone z drugim pisakiem. Na papierze oklejonym wokół walca zapisywane są podczas m mówienia dwie linie krzywe, których wychylenia odpowiadają sile strumienia powietrza wydychanego z płuc przez obie jamy (ustną i nosową). Drgania wiązadeł głosowych przy artykulacji głosek dźwięcznych wyraźnie rysują się na wykresie.

Dźwięczność głosek można też badać, przykładając do szyi w okolicy krtani specjalne bębenki przenoszące drgania wiązadeł na piórko zapisujące.

Ponieważ walec kimografu obraca się z jednakową szybkością można dokładnie obliczyć czas trwania głosek, a nawet ich poszczególnych faz artykulacyjnych.

DŹWIĘK JAKO ZJAWISKO FIZYCZNE

Dźwięk - zaburzenie falowe występujące w jakimś ciele sprężystym. Źródłem dźwięku są drgania dowolnego ciała sprężystego.

Cechy dźwięku:

1) częstotliwość (liczba drgań na sekundę) - od niej zależy 2) wysokość dźwięku, 3) natężenie, tj. siła dźwięku, zależy od amplitudy drgań, 4) barwa - zależy od formy drgań (a te od kształtu rezonatora).

Tony - dźwięki o ściśle określonej liczbie drgań na sekundę występujące w takich samych odcinkach czasowych.

Szmery - dźwięki o przebiegach nieregularnych, które powstają, gdy w takich samych odcinkach czasowych występują różne ilości drgań.

GŁOS LUDZKI

Źródłem dźwięków mowy ludzkiej są drgania. Muszą być one wytworzone,
a następnie odpowiednio ukształtowane przez organy narządów mowy.

Natężenie zależy od siły naporu powietrza wydychanego z płuc, na wiązadła głosowe.

Wysokość zależy od długości i naprężenia wiązadeł głosowych (im krótsze wiązadła, tym wyższy głos).

Czas trwania dla samogłosek jest dłuższy niż dla spółgłosek.

Barwa zależy od objętości i kształtu rezonatorów, tj. jamy ustnej, jamy nosowej
i jamy gardłowej.

Skala rozpiętości głosu ludzkiego wynosi ok. 80-1000 drgań na sekundę.

Skala słyszalności głosu, tj. wrażliwości ucha ludzkiego na drgania powietrza, waha się od 16 do 20 000, a nawet więcej, drgań na sekundę.

Słyszalność głosów, zwłaszcza jej górna granica, zależy od indywidualnych właściwości organizmu.

NARZĄDY MOWY

1. aparat oddechowy (ekspiracyjny, respiracyjny)

• znajduje się w klatce piersiowej

• składa się z:

• płuc zbudowanych z pęcherzyków płucnych

• oskrzelików

• oskrzeli

• tchawicy, które w swej górnej części zamknięta jest krtanią

• klatka piersiowa - oddzielona od jamy brzusznej elastycznym mięśniem - przeponą

• podstawowa funkcja - wytwarzanie prądu powietrza (surowca
  dla mającego powstać dźwięku)

2. krtań

• w dolnej części łączy się z tchawicą

• w górnej części łączy się z nasadą

• składa się z 9 parzystych i nieparzystych chrząstek połączonych
  za pomocą wiązadeł i mięśni, m.in.:

• pierścieniowa

• tarczowa

• nagłośnia

• dwie nieruchome chrząstki nalewkowe (nalewkowate)

• między chrząstką tarczową a chrząstkami nalewkowymi są napięte dwie elastyczne fałdy tkanki łącznej - wiązadła głosowe

• między wiązadłami występuje szpara, zwana głośnią

• od strony nasady, tj. od góry, krtań może być w razie potrzeby zamykana ruchomą chrząstką - nagłośnią

3. nasada - wszystkie narządy znajdujące się ponad krtanią

• jamy - pełnią funkcje rezonatorów wzmacniających dźwięki:

• gardłowa

• ustna

• nosowa

• wszystkie narządy artykulacji znajdują się w jamie ustnej:

• narządy nieruchome

• zęby (dentes)

• dziąsła (alveolae)

• podniebienie twarde (palatum)

• narządy ruchome

• wargi (labiae)

• język (lingua), w którym wyróżnia się:

• czubek (apex)

• przód (prae)

• środek (medium)

• tył (post) grzbietu (dorsum)

• podniebienie miękkie (velum), zakończone
  tzw. języczkiem (uvula)

FUNKCJE NARZĄDÓW MOWY

Aparat oddechowy w czasie wydechu wytwarza prąd powietrza, który jest surowcem dźwiękowym.

Wydech odbywa się w ten sposób, że przepona uwypukla się ku górze, uciskając płuca, które wskutek tego zmniejszają swą objętość. W wyniku tego powietrze zalegające w pęcherzykach płucnych zostaje wypchnięte na zewnątrz.

Wdech powstaje wskutek opuszczenia przepony w dół. Dzięki temu pęcherzyki płucne, a wraz z nimi płuca, zwiększają swą objętość. Ciśnienie wewnątrz pęcherzyków płucnych staje się w ten sposób mniejsze od ciśnienia zewnętrznego. W wyniku wyrównywania różnic w ciśnieniach powietrze z zewnątrz organizmu napływa przez jamy - ustną, gardłową - i tchawicę do płuc.

Krtań służy do wytwarzania tzw. tonu krtaniowego (wydechu dźwięcznego).

W czasie oddychania, wymawiania spółgłosek bezdźwięcznych albo szeptu ruchome chrząstki nalewkowe w mniejszym lub większym stopniu odchylają się od siebie, powodując rozsunięcie wiązadeł głosowych. Między wiązadłami głosowymi powstaje otwór, przez który wydobywający się w czasie wydechu prąd powietrza przepływa swobodnie.

Gdy chrząstki nalewkowe zbliżą się do siebie, to umocowane do nich wiązadła głosowe zsuwają się. Jeżeli w takiej sytuacji nastąpi wydech, to prąd powietrza wydobywającego się z płuc po dojściu do krtani napotka w niej przeszkodę w postaci zamkniętych wiązadeł głosowych. Pokonując tę przeszkodę, prąd powietrza przeciska się między wiązadłami głosowymi, wprawiając je w ten sposób w drgania, które są źródłem dźwięku. Jednak ten dźwięk nie jest jeszcze głoską, jest jedynie surowcem dźwiękowym, który zostanie odpowiednio ukształtowany w nasadzie.

Nasada służy do artykułowania dźwięków znajdujące się w niej ruchome narządy mowy mogą się zbliżać do różnych miejsc narządów nieruchomych lub zwierać
z nimi. Dzięki temu jama ustna może zmieniać swą objętość i kształt, modulując przepływający przez nią ton krtaniowy. Równocześnie prąd powietrza napotyka
w jamie ustnej różne przeszkody w postaci zbliżonych do siebie lub zwartych ze sobą narządów mowy. Podczas pokonywania tych przeszkód powstają szmery, które dołączają się do tonu krtaniowego. Uformowane w nasadzie tony oraz ich kombinacje ze szmerami są odbierane przez ucho ludzkie jako rozmaite głoski.

FAZY ARTYKULACJI

1. następ głoski - narządy w stanie spoczynku przygotowują się do artykulacji

2. szczyt głoski - artykulacja właściwa

3. ustęp głoski - powrót narządów mowy do pozycji wyjściowej

PROCES MÓWIENIA I SŁYSZENIA

Mowa jest reakcją na bodźce, których mózgowi dostarczają zjawiska świata zewnętrznego bądź procesy zachodzące wewnątrz naszego organizmu.

Z ośrodka mózgowego za pośrednictwem nerwów dochodzi do narządów mowy impuls, który powoduje wykonanie kompleksu ruchów narządu oddechowego, krtani, języka, podniebienia miękkiego i warg. Ruchy narządów mowy wprawiają w ruch drgający powietrze, wywołują w nim powstawania fal głosowych. Fale drgań powietrza natrafiając na narządy słuchu, powodują w nim zmiany ciśnienia, przekazywane za pomocą nerwów ośrodkom mózgowym, gdzie są odbierane jako wrażenia słuchowe, z którymi kojarzą się pewne wyobrażenia.

GŁOSKA

Głoska - najmniejszy element w procesie porozumiewania się ludzi za pomocą mowy.

Głoski wyodrębniamy jako postarzające się w toku mowy się zespoły ruchów ludzkich narządów mowy, na które składają się:

• ruchy narządu oddechowego powodujące wydech,

• ruchy wiązadeł głosowych w krtani powodujące powstanie głosu,
  czyli fonacja,

• ruchy narządów ruchomych w jamie ustnej.

METODY OPISU I KLASYFIKACJA GŁOSEK

Klasyfikacja akustyczna

• oparta na wynikach badań struktury fali głosowej wytwarzanej przez narządy mowy

• zgodnie z nią dźwięki mowy dzielimy na:

• samogłoskowe i spółgłoskowe

• krtaniowe i ponadkrtaniowe

• ustne i nosowe

• raptowne i łagodne

• skupione i rozproszone

• jasne i ciemne

• wysoko- i noskotonowe

• dźwięczne i bezdźwięczne

Klasyfikacja audytywna

• oparta na wrażeniach zmysłowych

• zgodnie z nią dźwięki mowy dzielimy na:

• syczące

• szumiące

• ciszące

• twarde i miękkie

• jasne i ciemne

• wybuchowe

Klasyfikacja akustyczno-artykulacyjna

• stosowana przez Bożenę Wierzchowską

• uwzględnia zjawiska akustyczne oraz przedni, płaski lub tylny układ masy języka, a także miejsce artykulacji, położenie podniebienia miękkiego i stan wiązadeł głosowych

Klasyfikacja artykulacyjna

• oparta na obserwacji układu narządów mowy w trakcie wymawiania poszczególnych głosek

• metoda dobrze opracowana i udokumentowana

• kryteria opisu wspólne dla samogłosek i spółgłosek

• stopień zbliżenia narządów mowy

• otwarte - samogłoski (dźwięki wymawiane bez zwarć
  lub szczelin)

• dźwięki o przebiegach regularnych złożone z tonów

• w języku polskim większość samogłosek może stanowić ośrodek sylaby

• nieotwarte - spółgłoski

• w czasie ich wymawiania w nasadzie są wytwarzane przez określone narządy mowy szczeliny, zwarcia
  lub zwarcia przechodzące w szczeliny - przeszkody
  te powodują szmery

• są dźwięki o przebiegach nieregularnych składające się ze szmerów (bezdźwięcznych) lub szmerów połączonych z tonami (dźwięcznych)

• układ wiązadeł głosowych

• bezdźwięczne - wiązadła są rozsunięte

• część spółgłosek

• dźwięczne - wiązadła są zsunięte

• część spółgłosek

• wszystkie samogłoski

• położenie podniebienia miękkiego

• ustne (podniebienie miękkie przylega do tylnej ścianki jamy gardłowej, zamykając przejście do jamy nosowej; prąd powietrza wydostaje się na zewnątrz nasady wyłącznie przez jamę ustną)

• większość spółgłosek

• część samogłosek

• nosowe (podniebienie miękkie jest opuszczone i w ten sposób otwiera przejście do jamy nosowej; prąd powietrza wydostaje się częściowo przez jamę nosową, a częściowo przez jamę ustną;
  w jamie nosowej powstaje charakterystyczny pogłos - tzw. rezonans nosowy)

• niektóre spółgłoski

• część samogłosek

PODZIAŁ GŁOSEK

SAMOGŁOSKI (WOKALIZM)

1. ze względu na układ warg

1. okrągłe: o, u, õ

2. obojętne: a

3. płaskie: i, y, e, ę

2. ze względu na położenie języka - ruchy poziome

1. przednie: e, ę, i, y

2. środkowe: a

3. tylne: o, õ, u

3. ze względu na położenie języka - ruchy pionowe

1. wysokie: u, y, u

2. średnie: e, ę, o, õ

3. niskie: a, ã

4. ze względu na szerokość kanału głosowego

1. szerokie: a

2. półprzymknięte: e, o

3. przymknięte (wąskie): y, u

SPÓŁGŁOSKI (KONSONANTYZM)

1. ze względu na stopień zbliżenia narządów mowy

1. otwarte - wszystkie samogłoski

2. półotwarte (sonorne)

3. zwarto-wybuchowe: p, b, k, g, t, d i ich odpowiedniki zmiękczone

4. zwarto-szczelinowe: c, dz, cz, dż, ć, dź

5. szczelinowe: f, w, s, z, sz, ż, ch i ich odpowiedniki zmiękczone, ś, ź

2. ze względu na układ wiązadeł głosowych

1. dźwięczne

2. bezdźwięczne

3. ze względu na położenie podniebienia miękkiego

1. ustne (prawie wszystkie)

2. nosowe:

• spółgłoski: m, n, ń, m', ŋ, ŋ'

• samogłoski - nosowe odpowiedniki samogłosek ustnych

4. ze względu na sposób i miejsce artykulacji

1. dwuwargowe: p, b, p', b', m, m'

2. przedniojęzykowo-zębowe: ł, t, d, n, s, z, c, dz i ich odpowiedniki zmiękczone

3. wargowo-zębowe: f, f', w, w'

4. środkowojęzykowe: ś, ź, ń, dź, ć, k', g', ch'

5. tylnojęzykowe: k, g, ch

5. ze względu na położenie środkowej części języka

1. twarde: p, b, f, w, m, s...

2. miękkie: p', b', f', w', m', s'...

6. ze względu na efekty akustyczne

1. syczące: s

2. szumiące: sz, ż

3. ciszące: ć, ź, ś

FAZY WYPOWIEDZI

Nagłos - początkowe głoski wyrazu (sylaby, morfemu, zestroju akcentowego).

Śródgłos - środkowa część wyrazu, głoski znajdujące się wewnątrz wyrazu,
z których żadna nie jest pierwszą czy ostatnią.

Wygłos - końcowa część wyrazu, głoska znajdująca się na końcu wyrazu.

d o m

głoska głoska głoska

nagłosowa śródgłosowa wygłosowa

Wygłos absolutny - końcowa część wyrazu występująca przed pauzą.

ZASADY ORTOGRAFII POLSKIEJ

Alfabet polski nie nadaje się do dokładnego, naukowego zapisu badanych głosek, bo nie zawsze oddaje to, co rzeczywiście wymawiamy.

pisownia	wymowa	znaczenie liter
koza, bez	koza, bes	litera z oznacza głoski z i s
bompka	bompka	litera b oznacza głoski b i p
kęs, pręt, wzięła	kęs, prent, wzieła	litera ę oznacza głoski ę, e oraz e+n
trudów	truduf	litery u i ó oznaczają głoskę u
chart, hart	chart	litera h oraz połączenie literowe ch oznaczają tę samą głoskę
krzyk, kszyk	kszyk	połączenia literowe r+z oraz s+z oznaczają tę samą głoskę

ALFABET FONETYCZNY

W celu dokładnego zapisu badanych głosek (transkrypcji fonetycznej) używa się
tzw. alfabetu fonetycznego.

Najczęściej stosowane w Polsce alfabety to:

• alfabet międzynarodowy,

• alfabet slawistyczny.

ZASADY ALFABETU SLAWISTYCZNEGO

• jednemu dźwiękowi odpowiada zawsze jeden znak

• piszemy tak, jak słyszymy

• miękkość spółgłosek oznaczamy za pomocą kreski nad literą lub przecinkiem z prawej strony u góry litery

• bezdźwięczność spółgłosek sonornych oznaczamy przecinkiem pod literą

• dziąsłowość spółgłosek innych niż l i e oznaczamy za pomocą:

• „daszku” ^v nad literą

• kropki pod literą

• samogłoski nosowe oznaczamy za pomocą ogonka dodanego do znaku odpowiedniej samogłoski ustnej (ewentualnie znakiem ~ nad literą)

• akcent w wyrazie akcentowanym na innej sylabie niż druga od końca oznaczamy za pomocą pionowej kreski umieszczonej przed sylabą lub samogłoską akcentowaną, np. mate|matyka

• spółgłoski podwojone (geminaty) oznaczamy za pomocą kropki (●) przed znakiem danej spółgłoski

• upodobnienie fonetyczne wewnątrzwyrazowe oznaczamy strzałką umieszczoną pod odpowiednim segmentem wyrazu, a międzywyrazowe - za pomocą łuku łączącego dwa wyrazy

• niezgłoskotwórczość (niesylabiczność) oznaczamy za pomocą łuczku pod literą oznaczającą daną samogłoską

• znak:

• v oznacza ogólnopolską dźwięk szczelinowy, wargowo-zębowy

• w - dźwięk szczelinowy, dwuwargowy, występujący tylko w niektórych gwarach

• 
  - ogólnopolska wymowa ortograficznego ł jako u niezgłoskotwórcze

• ł - tzw. „ł sceniczne” wymawiane przez niektórych aktorów starszego pokolenia w czasie spektakli, występujące w gwarach południowo-
  i wschodniokresowych

• χ - dźwięk szczelinowy, welarny, bezdźwięczny (ortograficzne ch lub h)

• γ - dźwięk szczelinowy, welarny, dźwięczny (ortograficzne ch lub h)

• ŋ - tzw. „n tylnojęzykowe” (welarne), występuje w języku polskim tylko przed k i g

ZJAWISKA FONETYCZNE

Koartykulacja - występowanie w artykulacji jakiejś głoski ruchów (lub układów) narządów mowy właściwych głosce lub głoskom sąsiednim.

Antycypacja - wcześniejsze przygotowanie się narządów mowy
do wymówienia następnej głoski.

Perseweracja artykulacyjna - zjawisko dłuższego utrzymywania pozycji właściwej głosce poprzedniej.

Upodobnienia wewnątrz- i międzywyrazowe

AKCENT

W języku polskim akcent jest dynamiczny, przyciskowy. Zazwyczaj pada na drugą sylabę od końca (akcent paroksytoniczny).

Ponadto:

• w wyrazach obcego pochodzenia zakończonych na -ika, -yka pada na trzecią sylabę od końca (matematyka, logika), podobnie jest w wyrazach pochodnych (matematykiem, chemików) - akcent proparoksytoniczny

• niektóre formy czasowników akcentowane na trzeciej lub czwartej sylabie od końca (byliśmy, zrobiliście, zrobilibyśmy) oraz w innych połączeniach
  z -by i -że (żebyśmy, aniżeliby, abyśmy, ukryjże się)

• skrótowce mają akcent na ostatniej sylabie - akcent oksytoniczny

W języku polskim pod względem morfologicznym akcent jest ruchomy.

---