KULTURA JĘZYKA POLSKIEGO

Nie ma sztywnej normy od której nie można odstąpić, bo język bardzo szybko się zmienia. Pytaniem jest czy rozpowszechnienie słowa wystarczy by słowa można było używać.

Język to system, konwencja, wspólnota, znak, kod. Język nas określa. Nabieramy do niego dystansu, ucząc się języka obcego (inaczej nam pokazuje świat).

JĘZYK JAKO SYSTEM ZNAKÓW

Znak - może mieć formę materialną, postrzeganą zmysłami, musi odnosić się do rzeczywistości. 2 płaszczyzny znaku: znaczące i znaczone.

Znaki naturalne - symptomy (gorączka), obrazy (zdjęcia)

Znaki konwencjonalne - mają nadawcę i adresata.

Dźwiękonaśladowcze wyrazy podlegają konwencjonalizacji.

Znaki układają się w systemy:

System - zbiór elementów uporządkowanych w ten sposób: wartość jednego elementu jest

uzależniona od innych.

- sieć wzajemnych zależności.

Język - system znaków konwencjonalnych.

• Arbitralność - znaki językowe odnoszą się do rzeczywistości na podstawie umowy.

• Semantyczność - znaki językowe odsyłają odbiorcę do jakiejś rzeczywistości.

Nazwy własne są semantyczne - nie odnoszą się do żadnej abstrakcji.

• Abstrakcyjność - język odwołuje się do grup, klas.

• Dwustopniowość struktury - język jest zbudowany na 2 poziomach:

Znaki nie niosące znaczenia same w sobie i są one kombinowane w elementy wyższego rzędu itd. Język ma wiele poziomów.

• Autonomiczność - możemy mówić o rzeczach odległych w czasach i przestrzeni.

• Kreacyjność - możemy tworzyć pojęcia, mówić o tym samym różnymi słowami.

Język nie jest urodzony, tylko przekazywany kulturowo.

*Wg Romana Jackobsona (strukturalista):

Nadawca (1)
Odbiorca (2)

Funkcje wypowiedzi (numery z diagramu odpowiadają numerom funkcji):

1. ekspresywna - wykrzykniki, wulgaryzmy, język potoczny

2. impresywna - (reklama, propaganda) realizowana wprost lub nie. Manipulacja wtedy gdy nierówność między Nadawcą i Odbiorcą; Odbiorca nie zna prawdziwej intencji, a gdyby wiedział i tak by tego nie zrobił.

3. metajęzykowa - odnosi się do języka i systemu

4. poetycka - ważna jest forma komunikatu

5. poznawcza - mówi nam coś o świecie

6. fatyczna - służy podtrzymywaniu kontaktu.

Najczęściej wypowiedź realizuje kilka funkcji i są zhierarchizowane.

Język to abstrakcja dostępna tylko w mówionych/pisanych wypowiedziach.

Funkcje językowe:

1. integrująca (socjalizująca) - wspólnota mówiąca jednym językiem łączy się i solidaryzuje.

2. poznawcza - poprzez język docieramy do świata, język to pryzmat. Na podstawie języka można poznać przeszłość.

3. sprawcza - może tworzyć rzeczywistość.

BŁĘDY JĘZYKOWE, NORMY I INNOWACJE

Błąd językowy - innowacja nieuzasadniona funkcjonalnie.

W prostym rozumieniu to po prostu niewłaściwe użycie słowa/struktury językowej.

Jest system, ale nie wykorzystujemy wszystkich jego możliwości, nie wszystko można realizować. Nie wystarczy znać system, aby poprawnie używać języka, gdyż są też normy - ograniczenia narzucane na język. Uczymy się najpierw systemu, tego co regularne, a dopiero później wyjątków.

Norma - ogół elementów języka polskiego i reguł ich łączenia (system) zaakceptowany przez społeczeństwo i rzeczywiście występujący w tekstach. Wyrazem aprobaty jest społeczny zwyczaj językowy zwany uzusem.

Sankcje niestosowania się do norm: wyśmianie się, niezrozumienie, nieosiągnięcie celu.

Kompetencja językowa - znajomość systemu języka (gramatyki) i normy (umiejętność jej używania).

Kompetencja komunikacyjna - zakłada ją kompetencja językowa; wiedza, jak zachować się w danej sytuacji, potrzebna jest znajomość kultury.

W pewnych sytuacjach akceptujemy przekroczenie normy, gdyż język się rozwija. Potrzebne są innowacje.

Kryteria oceny innowacji językowej
Wewnątrzjęzykowe (fakty samego języka; zakłada że język ma automatyczne kryteria „samooczyszczające”)		Zewnątrzjęzykowe uzualne - stopnia rozpowszechnienia (innowacji), (np. `poszłem' zostało dopuszczone przez językoznawców, ale pani dr tego nie akceptuje gdyż brzmi bardzo niepoprawnie). Aby dopuszczono innowację, musi: przekraczać granice stylów, granice grup społecznych i trwać dłuższy czas (nie może być wyrazem mody jęz.). Autorytetu kulturalnego - istnieją grupy ludzi, których za takowych można uznać (językoznawczy, niektóre osoby z mediów) Narodowe - lepsze to, co swojskie (ostatni motyw dopuszczenia). Stosowane gdy istnieją 2 rzeczy pod każdym względem (wewnątrz- i zewnątrzjęzykowym) równorzędne. *Puryzm językowy - dominuje ideologia nad znajomością reguł najczęściej o charakterze nacjonalistycznym, wyrzucanie z języka np. wszystkich słów obcojęzycznych.
wystarczalności innowacje leksykalne (nowe słowa) Język ma mieć taki zasób leksykalny, by nazwać wszystkie elementy świata nam potrzebne, by można mówić z odpowiednim poziomem precyzyjności. Gdy pojawia się nowy desygnat np. akceptacja słowa `komputer', ale już nie słowa `sorry' (bo mamy ładne `przepraszam'). Akceptacja na: rozróżnienie nowych rzeczy wyrażanie emocjonalnych stosunków wzbogacenie widzenia świata	Ekonomiczności Żeby nie było zbyt dużo słów, żeby język był sprawny/funkcjonalny > usuwa wyjątki, np. kiedyś używano tylko „tę”, dziś w języku mówionym dopuszcza się też: „tą”! > skrótowce są ekonomiczne, jeśli wszyscy je znają, np. PiWO dotyczy tylko wąskiego kręgu politologii , ale MPK czy PKP.

FONETYKA

Występuje norma staranna (zw. z językiem pisanym) i swobodna (liberalniejsza, dot. języka mówionego). Wynikiem przekroczenia normy może być błąd lub innowacja.

Parę faktów:

• nosówki występują tylko w j. polskim

• mamy bezdźwięczne „h”

• j. polski jest spółgłoskowy.

Nadmiernym uproszczeniem jest np. „trza” zamiast „trzeba”.

W języku polskim występują w wymowie różnice historyczne (dozwolone są na scenie, gdy np. odgrywana jest stara sztuka i można mówić np. „l” zamiast „ł”) i regionalne (są poprawne!), np. w Małopolsce powie się na `brat ojca' [bradojca].

DWA RODZAJE BŁĘDÓW FONETYCZNYCH:

> Niestaranność - język polski jest spółgłoskowy, dlatego upraszcza się wymowę.

> Hiperpoprawność - występuje gdy za bardzo się staramy, wystarczy być … poprawnym.

Np. powinno się mówić [japko] mimo, że to brzmi dla kogoś niepoprawnie, ale taka jest właściwa wymowa.

Głosówki: ą, ę

Przykłady poprawnej wymowy - na końcu nigdy nie wypowiada się pełnego „ę”:

• idę mówimy [ide]

• wzięły mówimy [wzieły]

• będzie mówimy [bendzie]

Nosówki wymawiamy przed głoskami szczękowymi! Np. kłębek mówimy [kłenbek]

Zaś nosówek w środku nie wymawiamy na siłę: pięćdziesiąt [pieńćdziesiąt] i piękny [p'enkny]

Nominalizacja stylu - tam, gdzie ma być czasownik dajemy rzeczownik (działania w zakresie ograniczania). Przez to nasza wypowiedź jest mniej dynamiczna, mniej obrazowa, mniej osobowa i abstrakcyjna.

Nowomowa (określenie wartościujące) - dysponent musi mieć całkowitą monopol na informacje. Niesie określony obraz świata. Zarezerwowana jest dla języka totalitaryzmu.

AKCENT

W języku polskim stawiamy na przedostatnią sylabę. Wyjątki od tej reguły:

• na 4. sylabę:
  zrobilibyśmy, zanieśliby i poszliśmy (bo `by' i `my' traktuje się jak część obcą)

• liczebniki niektóre:
  czterysta, pięciuset

• zapożyczenia akcent jak w j. polskim
  artykuł, atmosfera, egzamin

• zapożyczenia -yka/-ika na 3. od końca
  matematyka, polityka

• obce słowa pisane w obcej ortografii:
  Vis-à-vis, à propos

FLEKSJA (ODMIANA)

• boa, rodeo - nie odmieniają się

• kakao w mowie swobodnej się odmienia

• radio i studio odmienia się obowiązkowo

• wideo - dwa widea

• gdy l.mn, D (kogo? Czego?) radioodbiornikami / studiami radiowymi

• liceum/muzeum licea/muzeum

liceów/muzeów

liceom

• sweter - swetra, pies - psa (e ruchome)

• rzeczpospolita - z rzeczpospolitą lub z Rzecząpospolitą

o rzeczypospolitej

• w cudzysłowie/rowie ---- cudzysłowu

• Ręka - w ręce/ręku
  oko - okom (oko w zupie)

• Dopełniacz w r. męskim -a/-u
  -jak jest żywe używamy: a - psa/kota (wyjątek: wołu/bawołu)
  -nieżywotne: -a (narzędzia, naczynia) / -u (abstrakcyjna, skrótowce, zbiorowe)

Np. geniusza (kiedy mówimy o człowieku)
geniuszu (kiedy mówimy o talencie)

• Celownik -owi (dominuje) komputerowi

-u (w bardzo starych, krótkich, polskich wyrazach): psu, bratu, ojcu, katu, Bogu

• Mianownik l.mn: -owie/-i/-y/-a/-e
  - biolodzy i biologowie/psycholodzy i psychologowie (dopuszczalne obie formy, ale druga b. elegancka)
  - panowie
  - magistrzy (magistry - pogardliwie, bo -y używamy w stosunku dla zwierząt).

• akty miłosne ale akta sprawy
  organy kościelne ale organa wewnętrzne

• jeśli wyrazy są dwurodzajowe:
  ta/ten sługa/sierota/oferma

*ta gardziel/piszczel/goleń/torbiel/gerber ten żołądź/podkoszulek

Odmiana nazwisk: odmieniamy wszystkie polskie i dużą część obcych

• ski/ska (jak przymiotnik)

• -l/-r (obce) - im bardziej wchodzą do systemu, tym bliższe polskiej odmianie
  np. Merkel/Weber
  z panem Kolberem
  pana Kolbera/Havla/Ravela/Hegla/Wedla

• Kozioł/Gołąb można odmienić na 2 sposoby (wybiera nosiciel nazwiska):
  >> jak nazwy pospolite: z p. Kozłem/Gołębiem
  >> w inny sposób: z p. Koziołem/p.Gołąbem/p.Mechem

• Męskie kończące się na -a/-o odmieniamy jak żeńskie:
  do Grzegorza Laty/J. Matejki
  z p. Ziębą/p. Wargą

• Męskie kończące się na -e jak przymiotnik męski:
  Friszke - z p. Friszkem, p. Friszkego
  Raszke - z p. Raszkem, p. Raszkego, p. Raszkemu

• Nazwiska dwuczłonowe:
  - kobiety: odmienia się te zakończone na -a
  - mężczyźni:
  >jeśli 1. człon to pseudonim, to oba:
  np. Boya- Żeleńskiego, Frycza - Modrzewskiego, Nowaka - Jeziorańskiego
  >jeśli 1. człon to „stare zawołanie herbowe” to odmieniamy tylko 2.:
  np. Kozub - Ciembroniewicza, Kozub - Ciembroniewiczowi
  Korwin - Mikke, Korwin - Mikkemu, Korwin - Mikkego

• dawne formy odmęskie nazwisk kobiecych -owa / -ówna
  * chyba że kończą się na -g to -yna/-anka , np. Snieżanka, Śnieżyna

Odmieniamy najpierw imię, potem nazwisko.

Rejestr imion. Obowiązuje zasada, że jeśli jest polski odpowiednik np. Violett - jest Wioletta, to urzędy każą te nadać dziecku, chyba że to cudzoziemiec.

ODMIANA CZASOWNIKÓW

• przekonywaj - przekonuj

• nie DEPCZ trawnika

• łgać - łżyj, obejrzeć - obejrzyj, spojrzeć - spojrzyj (!)

• mleć: ja mielę - my mielemy, ja mełłem - my mełliśmy
  płać: ja pełłem - my pełliśmy
  słać: ja ścielę - wy ścielicie, my słaliśmy - ja słałem

• karać/ssać/łgać/gwizdać karzę/ssę/gwiżdżę/łżę

• legnąć/pchnąć/zgadnąć/biegnąć legł/pchnął/zgadnął/biegł

ZWIĄZKI FRAZEOLOGICZNE

Są to utrwalone połączenia językowe, którego sens NIE wynika z sumy znaczeniowej poszczególnych wyrazów

Frazeologizmy potoczne - wynikają z obserwacji świata.

Frazeologizmy kulturowe - pochodzą z: Biblii, mitologii, kultury (międzynarodowy charakter), języka (utarły się podczas używania), dzieł literackich, filmów, znanych powiedzeń, reklam, polityki.

Funkcje frazeologii:

- ekonomia językowa

- ubarwienie języka i wypowiedzi

- eufemizacja wypowiedzi (skróty)

- zabarwienie emocjonalne

- zabarwienie żartobliwe.

2 TYPY:

Stałe (niewymiennoczłonowe) = idiomy - nic nie można w nich zmieniać, zachowują stałe formy gramatyczne

Niestałe (wymiennoczłonowe) - można je zmieniać, np. silny jak dąb/byk, ale w ograniczonym zakresie.

Mówi się:

• nie zasypiać gruszek w popiele

• w mądrej głowie dość dwie słowie

• podać czarną polewkę (tylko w znaczeniu odmówić czyjejś ręki

Najczęstsze błędy:

1. błędne użycie synonimów możliwych w danym kontekście

2. błędy analogiczne (np. ognisko pokoju)

3. kontaminacja (zbitka 2 związków):

• w każdym razie lub bądź co bądź

• zwracać uwagę lub przywiązywać wagę

• odgrywać rolę lub mieć znaczenie

• stanowić zagrożenie lub być przeciwnikiem

• okazało się niewypałem

• skończyło się fiaskiem

4. umieszczanie związku frazeologicznego w kontekście nie pasującym do niego
   np. `rękawica rzucona przez postęp'

5. niepotrzebne podkreślenie odrębności związku frazeologicznego przez używanie „wprowadzających go” słów, np. `cytuję… / to przysłowie….'

6. niezharmanizowanie stylistyczne związane z kontekstem

stroić koperczaki (=zalecać się), smalić cholewki

Zapożyczenia frazeologiczne

Są nietolerowanie, gdy nie mają zakorzenienia w polskiej kulturze. Najwięcej pochodzi z języka niemieckiego, rosyjskiego i angielskiego (np. czy mogę pani pomóc? zamiast Czym mogę pani służyć? poprawne, polskie).

z niemieckiego

• w pierwszym rzędzie po polsku: głównie

• od przypadku do przypadków po polsku: od czasu do czasu

• być w posiadaniu mieć

• być na tapecie zajmować się czymś

• nie być w stanie nie móc

z rosyjskiego:

• tym niemniej niemniej jednak

• rzecz w tym chodzi o to, że

• jakby nie było jakkolwiek by było

• zdjąć ze stanowiska usunąć

• okazać pomoc udzielać pomocy

• iść w odstawkę ktoś został usunięty

W/w wyrażenia nie są błędami, gdy użyte są celowo i w uzasadnionych przypadkach.

Związki frazeologiczne najczęściej błędnie formułowane (tutaj poprawnie):

• Odciskać piętno

• Strzępić język

• Spełznąć na niczym

• Wołający na puszczy

• Goły jak święty turecki

• Drzeć włosy z głowy

• Uśmiechnąć się pod wąsem

• Spisać na straty

• Zdawać sobie sprawę

• Świadek koronny

• Ręka świerzbi

• Palmę pierwszeństwa przejął

• Spocząć/osiąść na laurach

• Liznąć nauki/wiedzy

• Znać czyjś kunszt

• Spalić na panewce (=nieudany strzał)

• nie mówi się: iść po najmniejszej linii oporu lecz iść po linii najmniejszego oporu!

DYKTANDO

(najczęstsze błędy)

• pójdę do kina albo na wykład ale kampanie, albo inaczej…

• wyżynać zboże (żeńcy) ale wyrzynać ludzi (rzeź)

• wicedyrektor, ekstrakampania, kontrrewolucja, amoralny tylko z przedrostkami „eks” i „quasi” nie piszemy razem

• niezżętych , płowożółty, biało-czarny

• historycznoliteracki (historia literatury) ale historyczno - literacki (historia i literatura)

• wyjątki: żelazobetonowy, głuchoniemy

• sczerniały (przed dźwięcznym z), ale zbadać i zdziwić (przed bezdźwięcznym z), wyjątek: przed ci ściosać, ściszyć

• przed h jest z: zharmonizowany, przed s jest z: zstąpić

• partykuły przy `osobach' piszemy razem: chciałbym, zjadłabym

• kwiaciarnia - kwiaciarni, ale kafeterie - kafeterii (przy obcach słowach jest 2 ii na końcu, np. armii, kopii, Danii)

• apostrof na końcu nazwisk obcych kończących się samogłoską niewymawialną, np. Baudelaire'a

• z pół piszemy razem: półmrok, półbuty chyba że drugi człon pisze się z dużej litery, np. pół - Europejczyk

Interpunkcyjne:

• Kropki nie stawia się po tytule i , ale po liczebnikach porządkowych tak (15. marca, a nie: 15-ego)

• Dwukropek: wymienianie z przecinkiem (ale gdy min. Trzy rzeczy)

• Przecinek: gdy oddzielamy zdanie, ale nie dajemy w wyrażeniach mimo że i tak że => wyjątek tak, że i tak, jak (zależy od kontekstu).

ZNACZENIE

1. Znaczenie przedmiotowe - jest to coś istniejącego w świecie realnym, do czego odnosi się to słowo.
   

Treść i zakres wyrazu

Wszystkie cechy, które musi mieć żeby można było też nazwać

Wszystkie elementy świata, o których można coś powiedzieć

2. Znaczenie ekspresyjne (emocje) ­- jaką postawę zajmuje to w stosunku do czegoś

3. Znaczenie asocjacyjne / konotacyjne (skojarzenie) - mogą być różne konotacje (grupowe), duże pole do manipulacji.
   Np. wieloznaczność słowa `niepokój' czy `miłość' - stereotypy

Konotacje się sprawdza, analizując przysłowie, związki frazeologiczne

4. znaczenie stylistyczne -do jakiego należy stylu.

5. znaczenie gramatyczne

6. znaczenie strukturalne (budowa) - nie musi odpowiadać znaczeniu przedmiotowemu (miednica, stolarz, bielizna).

RELACJE ZNACZENIOWE MIĘDZY WYRAZAMI

To samo słowo może mieć wiele znaczeń (polisemia), np. `zamek', `klucz' zależnie od kontekstu lub sytuacji.

Inne znaczenia powstają od podstawowego w procesie metaforyzacji (przeniesienie nazwy odbywa się na zasadzie podobieństwa, np. `głowa' => `głowa państwa/rodziny') lub metonimizacji (związek z podmiotem, np. głowa siwieje, wypić kieliszek).

Przeniesienie metaforyczne np. podoba mi się coś = zachwyca (od chwytać)

Ktoś mnie rani = dotknęło mnie to.

Metonimizacja - bliskie porównania, bliskie w miejscu, czasie, ale nie znaczeniowo.

Występuje wieloznaczność gwiaździsta lub łańcuszkowa?

Homonimia - te same wyrazy pod względem brzmienia, ale znaczą coś innego (Bóg/Bug)

Synonimy - bliskoznaczne wyrazy. Różnice mogą dotyczyć:

• odrębnych hierarchii cech (hałas, wrzawa, zgiełk)

• stopnia intensywności cechy (duży, ogromny, gigantyczny)

• zakresu użycia (wada, usterka).

1. przedmiotowe - ten sam element świata

2. ekspresywne - to samo nazywają, ale różne zabarwienie emocjonalne

3. stylistyczne - np. kawalerka i garsoniera, ziemniak i pyra, żona i małżonka

4. chronologiczne - jedno z nich aktualne, drugie wyszło z użycia, np. kajet i zeszyt

Są nam potrzebne, by precyzyjnie wyrażać w myśli. Jednak w niektórych stylach, np. naukowym są niepożądane, gdyż tam raz coś zdefiniowane musi być używane w jednym znaczeniu.

Antonimy - mają przeciwstawne znaczenia.

• właściwe - elementy na jednakowej odległości na skali, np. zimny - gorący, letni - chłodny

• o znaczeniu komplementarnym (to albo to), np. żywy- martwy, praca - odpoczynek

• konwersy - opisują sytuację z różnych punktów widzenia, np. sprzedał - kupił, dał - dostał, żona - mąż.

Hiponimia - znaczenia wyrazów nakładają się w pewne hierarchie, np. klasyfikacje biologiczne; kundel - pies - zwierzę.

Wyrazy konkretne (można je zbadać zmysłami) i abstrakcyjne - (nie można, np. strach, ból)

Wulgaryzmy - celowo przekraczają granice tabu językowego (związane z ludzką seksualnością i fizjologią, ale też tabu religijne, myśliwskie, wady ludzkie). Są najbardziej agresywnie nacechowane. Rzadko zdarza się dewulgaryzacja i nigdy się nie wycierają.

Funkcje wulgaryzmów:

- przerywnik

- wyładowanie skrajnie negatywnych emocji

- wzmocnienie siły wypowiedzi i argumentacji

- autoprezentacja

- przypodobanie się

- wzbudzenie strachu

- neutralizacja stresu

- wyładowanie agresji

- obrażenie, zlekceważenie, poniżenie

- opacznie pojmowany humor

- dla zgrywy

- z przyzwyczajenia.

Obecnie występuje społeczne przyzwolenie na wulgaryzmy.

Słownictwo czynne i bierne.

Nowe słowa: zapożyczenia, neologizmy i neosemantyzmy.

Neologizm - wyraz, zwrot, forma, znaczenie nowo utworzone, nowo powstałe w danym języku; słowo, które powstaje z elementów które już były.

Neologizm znaczeniowy - poszerzanie znaczenia słowa dla naszej sytuacji (np. myszka).

Neosemantyzm - nowoznacznik, neologizm semantyczny, wyraz istniejący już, któremu umownie nadano nowe, dodatkowe znaczenie.

Typy zapożyczeń:

• właściwe - zapożyczyły treść i formę, np. komputer
  > internacjonalizmy - z jednego języka wchodzą do wielu, np. z łaciny, angielskiego.
  > wyrazy opisujące realia innego kręgu kulturowego, np. geisha, sumo, kebab, pizza.
  > cytaty - à propos, vis-à-vis, qui pro quo, c'est la vie!

• semantyczne - nie przenosimy nowego wyrazu, lecz treść. Uzyskujemy nowe znaczenie pod wpływem obcego wyrazu, np. `zabezpieczyć' = dostarczyć, zapewnić.

• Kalki językowe - przejmuje obcy model językowy, który wypełbaimy polskimi elementami, np. `listonosz' od niem. Briefträger czy `nastolatek' od ang. teenager.

PROBLEMY POPRAWNOŚCI LEKSYKALNEJ

Aby tego uniknąć warto:

- znać synonimy

- znać wszystkie znaczenia jednego słowa (konotacje, zagadnienia stylistyczne)

- nie mieszać stylów (w codziennej rozmowie powiemy mieć, a w urzędowym posiadać)

- wiedzieć, w jakich sytuacjach używać danych słów (kiedy trup, kiedy zmarły).

PROBLEMY:

I. czy dany wyraz jest potrzebny czy zbędny? Dotyczy to zapożyczeń, które należy włączać do języka rozsądnie, nie wszystko jest ok.

II. Użycie wyrazu w tekście (patrz: najczęstsze błędy od 1 do 6).

III. kryterium wystarczalności: czy wyraz jest potrzebny, bo nazywa np. coś nowego (zwł. w polityce, ekonomii, życiu społecznym).

Słowa, których znaczenia są odrębne:

• Sympatia ≠ współczucie - ich znaczenia się rozeszły, choć etymologicznie oznaczają to samo (`sym' - razem + `patio' - czuć)

• Rewelacja ≠ odkrycie

• Audycja ≠ słuchanie

• Znany ≠ notoryczny (negatywne zabarwienie)

• Atrakcja ≠ przyciąganie

• Monitorować, monitoring (element kontroli!) ≠ obserwować

Nowe słowa nieakceptowane przez językoznawców:

• Autentykacja

• Implementacja (np. przepisów unijnych) - równie dobrze można używać wprowadzanie

• Prezydencja (np. Niemiec w UE) - można używać przewodnictwo, bo u nas `prezydent' ma 1 znaczenie: prezydent kraju/miasta, a nie tak jak np. we francuskim

• Mecz `konferencji' wschodniej (bardzo niepoprawne)

NAJCZĘSTSZ BŁĘDY LEKSYKALNE:

1. Złe zrozumienie - w wyniku złej interpretacji słowotwórczej

• wpływowy (=ma wpływ na innych) ≠ spolegliwy (=na niego można liczyć!)

• wnioskować (=wyciągać wniosek), nie można: `wnioskować poprawkę do ustawy'

• pasjonat (pierwotnie: łatwo się denerwujący, od niedawna: hobbysta)

• oportunista (=bez stałych zasad, płynie z prądem, a NIE: stawiający opór)

• resentyment (=niechęć, złość za coś!)

• arbitralny (=sam o czymś decyduje, narzucany)

• dywagacja (=rozwlekłe mówienie, nietrzymanie się tematu)

2. Mylenie wyrazów

• Adoptować ≠ adaptować (np. strych)

• Efektowny ≠ efektowny

• Formować ≠ formułować (językowo)

• Metodysta ≠ metodyk (naukowo naucza)

• Parlamentariusz ≠ parlamentarzysta (obaj oznaczają: poseł, ale 1. = poseł na wojnie, wysłannik)

• Status ≠ statut

• Technika ≠ technologia

• Onegdaj (=przedwczoraj) ≠ ongiś (kiedyś)

• Bynajmniej ≠ przynajmniej

• Ostatni ≠ ostateczny

3. Rozszerzanie znaczenia w nieuzasadniony sposób

- nabieranie nowego znaczenia (neosemantyzm) przez wyrazy jest ok., bo łączymy doświadczenie

- ale gdy zmieniamy np. obce słowo i pod jego wpływem nadajemy nowe znaczenie to jest to już snobizm językowy (zbyt częste używanie jakiegoś modnego słowa jego treść banalizuje się), uleganie modzie językowej.

• Aktualny = ważny w danym czasie, a nie: dzisiejszy

• Artykułować = wypowiadać fonetycznie

Inne przykłady słów nadużywanych - zwłaszcza rozszerzanie ich znaczeń (ad. 3):

• Baza = siedziba (nie: podstawa czegoś czy `baza noclegowa')

• Dokładnie tak! - nie jako potwierdzenia czegoś, zamiast tego: z pewnością etc.

• Egzekutor - ale nie w znaczeniu: egzekutor rzutu karnego

• Ekologiczny - bardzo nadużywany zamiast np. zdrowa żywność

• Ekipa - bardzo nadużywany, zamiast: grupa, drużyna.

• Konkretny = rzeczywisty, a nie jako: realny, np. opinia nie może być konkretna

• Kreatywny, lider - nadużywane

• Podejrzewać - tylko jako: domyślać się czegoś złego, nie: przypuszczać, sądzić

• posiadać - bardzo nadużywane w mowie potocznej, a należy do języka urzędowego (posiadać można rzecz konkretną, a nie abstrakcyjną, dużą i cenną, np. dom)

• poważny = niewesoły (nie: poważny problem)

• kultowy (np. film, kiedyś oznaczał: nieznany szerszej publiczności, klasy B)

• opcja (błędnie gdy jako stanowisko)

• optyka ≠ punkt widzenia

• ranking, super - nadużywane

• wyzwanie (kiedyś na pojedynek, ale nie można zastępować jako problem).

Nie wszystkie są rażącymi błędami językowymi, ale wszystkie świadczą o niewysokich umiejętnościach językowych.

Szablon językowy - ciągłe powtarzanie tych samych zwrotów, wyrażeń; najczęściej w polityce i publicystyce.

Np. brać sprawy w swoje ręce, Grupa Trzymająca Władzę, inicjatywa oddolna

Według językoznawców A. Cegieły i A. Markowskiego jest to natrętna powtarzalność połączeń kilku wyrazów, mających stałe, określone znaczenie, które powtarzają się w tekstach częściej, niżby to wynikało z potrzeb tylko treściowych. Tę samą treść można wyrazić kilkoma różnymi sposobami, a jednak jeden z nich jest wybierany o wiele częściej niż inne, stając się w ten sposób szablonem językowym.

Peryfraza - omówienie czegoś za pomocą innych słów, w celu złagodzenia wypowiedzi - nie chcemy mówić wprost, np. salon masażu/agencja towarzyska lub w celach ozdobnych np. Wenecja północy, kraj kwitnącej wiśni, Dostojewski dla ubogich

4. deformacja słowa najczęściej trudnych (np. areobik)

5. nierespektowanie łączliwości wyrazów pozwalającej wchodzić wyrazom w związki (np. pies miauczy)

>> gramatyczna - wymaga odpowiedniej odmiany słów, np. widzę (kogo? Co?) psa

>> leksykalno - semantyczna - ograniczone znaczenie, np. pies szczeka, rzęsisty deszcz/brawa, sążnisty list, obarczyć czymś przykrym, brać przykład z (ludzi)

6. redundancja - gdy 1 składnik powtarza elementy znaczeniowe zawarte w 2. składniku. Wyróżniamy:

Pleonazm - występują w związkach nadrzędno - podrzędnych, np. przymiotnik i rzeczownik, np. potencjalne możliwości, krótka wzmianka, kwota pieniędzy, miły komplement, dalej kontynuować, bardzo nagminny, zamarł w bezruchu.

Tautologia - występują w związkach współrzędnych, np. źródło i geneza, ale jednak…, i jeszcze w dodatku, więc w takim razie, przyjęcie i akceptacja, niechcący wyszedł mu mimochodem.

Inne przykłady: wzajemna współpraca, wrócić z powrotem, poprawić na lepsze, drobne niuansy, przychylna aprobata, końcowy efekt, identycznie ten sam, geneza i pochodzenie, ogólnie generalizując, znaczenie semantyczne, tajne konszachty.

maślane masło, w miesiącu lipcu, okres czasu, akwen wodny, powtórzyć jeszcze raz,

fakty autentyczne, kontynuować dalej, przychylna akceptacja, pełny komplet, cofać się do tyłu, puchar UEFA w piłce nożnej, kirkut żydowski.

TENDENCJE ZWIĄZANE Z ROZWOJEM SŁOWNICTWA:

1. internacjonalizacja (umiędzynarodowienie) najczęściej z angielskiego

2. rozrost słownictwa zwłaszcza od 1989, szczególnie słów zw. z wyspecjalizowanymi dziedzinami życia, np. konsensus, prezydencja; holding, alokacja, infostrada, hamburger, fitness, showtalk, sitcom.

3. nobilitacja pewnych elementów słownictwa (reakcja na nowomowę charakterystyczną dla PRLu, by stworzyć nowy wzorzec mowy publicystycznej, ale za szybko nastąpił i doszło do jego trywializacji, ale też inny nurt: słownictwo potoczne wchodzi do oficjalnego - inwazja potoczności).

4. przemieszanie stylistyczno - leksykalne tekstów - mieszanie słownictwa potocznego i urzędowego etc.

RÓŻNE ODMIANY WSPÓŁCZESNEJ POLSZCZYZNY

Istnieje norma swobodna i staranna - nie do wszystkich sytuacji odnosi się ta sama, co w 1 jest dozwolone, w innej odmianie polszczyzny nie.

Nie można mieszać odmian polszczyzny!

MAP A ODMIAN (1 z wielu):

KRYTERIUM DZIELENIA ODMIAN WSPÓŁCZESNEJ POLSZCZYZNY:

1. SYSTEMOWE

odmiany różniące się systemem językowym (odrębna gramatyka)

gwara => pójdziemy - pójdzieta

• czyli wtedy, gdy ktoś „zaciąga” (akcent jest we wszystkich odmianach ten sam!), inna fonetyka naleciałości gwarowe przenosi się do j. polskiego

• często przechowuje dawne modele językowe, np. y z XIX w.

• Różnice leksykalne = inaczej nazywa się te same rzeczy; atrakcyjne dla nas wchodzą do polszczyzny, szczególnie z kultury Podhala, np. kierpce czy baca

• Każda odmiana niesie swój obraz świata, wnosi swoje własne elementy, np. określony typ budownictwa w danym regionie.

Należy odróżnić gwarę - język ludności wiejskiej mieszkającej w danym regionie od miejskich języków mieszanych (najczęściej dużych generacji), np. na Górnym Śląsku podobny jest do gwar (a mylnie się mówi o gwarze w Tychach czy Katowicach!), ale np. w Szczecinie nie było macierzystej gwary.

Mieszanie gwar = błędy stylistyczne!

Dialekt - zespół gwar o podobnych właściwościach; mazowiecki, małopolski, wielkopolski, śląski, pomorski. Opisuje społeczność zamkniętą od innych.

W niektórych regionach Polski odradza się gwara w szkołach, programach radiowych, np. kaszubczyzna (można ją studiować na UG).

2. MÓWIONY I PISANY JĘZYK

zróżnicowanie na podstawie innego środku przekazy, bo inna sytuacja komunikacyjna.

Mówienie	Pisanie
Jak już coś powiemy, to nie można tego cofnąć Nastawiony na dialog Składnia uproszczona, dużo elips i zdań współrzędnie złożonych; łatwiej przyswaja nowe elementy składniowe Składnia bardzo chaotyczna, wiele rzeczy dopowiadamy środkami pozawerbalnymi np. tego, przytegował potoki składniowe (np. przez 40 min 1 zdanie z dodawanym i tylko i) Ten sam czas i miejsce, widzimy się => nie trzeba być dosłownym, pomagają środki pozawerbalne (gest, mimika, intonacja etc.) używane bardzo intensywnie, np. ironia - bardzo łatwo ją wyrazić Możemy używać zaimki wskazujące (to, tamto), bo znamy pkt odniesienia Można od razu sprawdzić, czy ktoś dobrze mnie zrozumiał (środki fatyczne: yhm, no tak)	Można skorygować błędy, sprawdzić błędy etc. Charakter monologu Głównie zdania podrzędnie złożone Dłużej zachowuje starsze formy, archaizmy Składnia bardzo uporządkowana
Norma swobodna - więcej nam wolno, liberalniejsza	Norma staranna - bardziej podlega normom

*czym jest rozmowa na Gadu-Gadu? To połączenie języka mówionego i pisanego. Mówiony, bo w tym samym czasie, ma charakter dialogu, składnia języka mówionego, emotikony pomagają wyrazić to, co zazwyczaj robią środki pozawerbalne

Im dalsze coś jest od przekazu werbalnego, tym bardziej wierzymy środkom pozawerbalnym (gdy nie wierzymy temu, co słyszymy, ufamy komunikacji pozawerbalnej, np. ironii).

Dobrze odczytujemy gesty, ale należy pamiętać, że większość ma kod kulturowy. Trzeba je odczytywać w kontekście całej sytuacji. Gdy sztucznie czynimy gesty, od razu nas to zdradza.

Niektóre elementy komunikacji pozawerbalnej:

• Proksemika - odległość w jakiej stoimy/siedzimy od siebie, ma znaczenie, czy jest np. intymna. Bez odległości zbliża się tylko matka i dziecko i ... kochankowie.

• Różne typy spojrzeń

Inne elementy komunikacji pozawerbalnej to ruchy ciała (mimika, kontakt wzrokowy, gesty, pozycję ciała, dotyk).

3. ODMIANY FUNKCJONALNE

zależy od funkcji i sytuacji

• Potoczny

• Kulturalny

• Urzędowy

• Naukowy

• Artystyczny

Potoczna odmiana języka:

• Wybiera różne środki gramatyczne

• Mówią nim wszyscy

• Wynika z doświadczenia

• Uczymy się go jako pierwszego

• Weryfikuje inne odmiany, np. zwyrodniała forma języka publicznego - nowomowa. Język potoczny w ogóle jej się nie poddał poza zewnętrznymi naleciałościami, wręcz wykpiwał, np. MO = Mogą Obić, ORMO = Oni Również Mogą Obić, ZOMO = Zwłaszcza Oni Mogą Obić . Nowomowa zacierała rzeczywistość, np. kryzys dla niej to `przyspieszone trudności wzrostu'.

• Jego podstawą: zdrowy rozsądek, wierzy informacjom zmysłowym

• Z drugiej strony wyklucza naukowe podejście i nie daje wiary np. budowie atomu, bo przekracza potoczne doświadczenie.

• Wyznacza go: zdrowy rozsądek + wspólnotowa wizja świata.

• Kto się od tego dystansuje, ten odstaje.

4. ZRÓŻNICOWANIE SPOŁECZNE

1. Socjolekty - zależności od grupy społecznej (dużej/małej).

Grupa mająca socjolekt musi spełniać warunki: wspólna wizja świata, częste kontakty, musi ich łączyć coś więcej niż wspólna praca, mocno zintegrowana. Wytwarza wspólny język dla: > identyfikacji (wzajemnego zintegrowania się)
>odcięcia się od obcych

> utajnienia wypowiedzi.
Współcześnie niewiele jest socjolekt, np. grypsera (tajny język więźniów).

Wyrażają własną postawę wobec świata (często opozycyjna od oficjalnej), np. młodzież, subkultury, marynarze, myśliwi. Mogą być socjolekty zinstytucjonalizowane lub grup hobbystycznych.

2. Profesjolekt - medyczny , prawniczy. Składa się z ogólnego języka + terminologii zawodowej. Może się zamienić w socjolekt.
   

3. Biolekt - zależnie od cech biologicznych, np. wiek, płeć.

Np. kobiety i mężczyźni: różnice proporcjonalne do wielkości różnic stylu życia.

Wynika z wychowania i tradycyjnego podziału ról. Przykłady odmiennych cech:

Kobiety	Mężczyźni
- większe przyzwolenie na wyrażanie emocji pozytywnych - częściej wyrażają się poprawnie - język bardziej mediacyjny	- monopol na twardy język i wulgaryzmy - bardziej kreatywne podejście do życia i ... języka, stąd rzadziej wyrażają się poprawnie - słowo mężczyzny często traktowane jako ważniejsze - często narzucają temat, mają „prawo” przerywać (co kobiety akceptują), on mówi - ona słucha
Związany z zainteresowaniami, u kobiet: dom, wygląd, u facetów: sport, samochody.
Nie stają do sporu wprost mężczyźni wtedy coraz bardziej nerwowi kobieta się wycofuje, a on chce tylko sporu, by oczyścić atmosferę.

4. Familiolekt - w rodzinie, zżytej grupie, często pochodzą od nieporadnego języka dzieci.
   

5. Idiolekt - każdy z nas w różnych sytuacjach społecznych inaczej się zachowuje i wypadkową tego i naszego temperamentu jest nasz indywidualny język. Każdy mówi inaczej i w ciągu dnia przełącza się na inne języki. Używamy własnych słów, innej składni.

 Hypatia.

16

Kultura języka polskiego. - Hypatia.

---