Ekonomia - to nauka zajmująca się zachowaniem podmiotów gospodarczych w dziedzinie wykorzystania ograniczonych środków, które mogą być w rozmaity sposób zastosowane w sferze produkcji, podziału, wymiany i konsumpcji.
Proces gospodarowania przebiega w czterech etapach:
Wytwarzanie (produkcja) odbywa się w przedsiębiorstwie. Celem jest wyprodukowanie dobra ekonomicznego. Mówi się, że ten etap jest najważniejszy.
Wymiana (handel) odbywa się na rynku. Składniki wymiany:
towar
usługa
praca
kapitał
Podział - w przeciwieństwie dom wytwarzania, wymiany i spożycia, najtrudniejsze do zanalizowania. Trzy główne miejsca lub rodzaje podziału:
pierwotny - w przedsiębiorstwie, podział wytworzonego dobra ekonomicznego na:
płacę należną pracownikom
wartość dla pracodawcy
wtórny - drugie miejsce podziału poprzez budżet do wspólnej kasy (podatki)
ostateczny - dzieli wartość na spożycie w gospodarstwie domowym i na inwestycje w przedsiębiorstwie
Spożycie (konsumpcja) - odbywa się w gospodarstwie domowym. Jest to wykorzystanie wcześniej wytworzonego dobra ekonomicznego.
nIflacja oznacza utrzymujący się w gospodarce krajowej wzrost poziomu cen. Ściśle wiąże się to ze zjawiskiem deprecjacji, czyli zmniejszeniem siły nabywczej pieniądza.
Ze względu na przyczynę wywołującą proces wzrostu cen wyróżnia się:
1. inflację kosztową - występuje w sytuacji, kiedy wzrost cen wywoływany jest przez wzrastające koszty wytwarzania;
2. inflację popytową (zwana pieniężną) - występuje w sytuacji nadwyżki popytu zgłaszanego przez społeczeństwo nad podażą dóbr i usług, tego rodzaju zwiększone zapotrzebowanie związane z nadmierną ilością pieniądza w gospodarce wywołuje efekt w postaci wzrostu cen;
3. inflację popytowo-kosztową (zwana strukturalną) - występuje w warunkach niedostosowania struktury produkcji do zapotrzebowania zgłaszanego przez kupujących
Zjawiskiem odwrotnym do inflacji jest deflacja, czyli utrzymujący się spadek poziomu cen w gospodarce narodowej przez dłuższy czas. Związany z tym jest wzrost wartości pieniądza określany jako aprecjacja.
Ze względu na tempo wzrostu na:
inflację pełzającą - nie pociąga ona za sobą negatywnych skutków, ceny wzrastają powoli ok. 2 - 4% rocznie, w miesiącu zwyżka taka nie przekracza 1%. Przy takiej inflacji gospodarka działa normalnie, nie jest groźna dla ciągłości gospodarki.
inflację umiarkowaną (krocząca) ceny rosną nieco szybciej, ale i tak stosunkowo wolno 5-10 % w przeciągu roku, stosownie odzwierciedlają stopień względnej rzadkości dóbr. Przemiany rynkowe dostosowane są do procesu tej "kroczącej" inflacji. Jest ona oczekiwana i uwzględniona w rachunku gospodarczym, a ludzie i przedsiębiorstwa nie tracą przy tym swoich oszczędności.
inflację galopującą jest to wzrost cen 10-50% w skali roku, takie działanie wymyka się powoli spod władzy rządu. Dochodzi do zaburzenia działań cenowych, które nie dają już właściwych sygnałów rynkowych, które dotyczyć miały tego co warto produkować, a czego nie, w co inwestować. Przesłanki są mylące, a inwestycje lokowane na chybił trafił nie przynoszą oczekiwanych zysków, obniża się efektywność procesów ekonomicznych, a przedsiębiorcy lokują środki w przedsięwzięcia spekulacyjne i krótkofalowe. Normalne oszczędzanie się nie opłaca, oszczędności lokuje się w lokaty pewne, albo spekulacyjne ( waluty obce).
- hiperinflację ceny wzrastają powyżej 50% w skali roku i nie ma tu żadnego ograniczenia. Koniunktura może ulec załamaniu, a stosunki społeczno - polityczne destabilizacji. Hiperinflacja osłabia prawdziwość pieniężną wierzycieli, a rodzimi przedsiębiorcy wolą lokować swój kapitał za granicą.
Przyczyny inflacji
błędy polityki pieniężnej, kredytowej, budżetowej i inwestycyjnej
dysproporcje gospodarcze
spadek wartości waluty państwa w stosunku do walut innych państw
wzrost cen surowców, paliwa, energii na świecie
Przyczyny inflacji w Polsce
błędna struktura gospodarcza państwa
niedociągnięcia strukturalne w produkcji (zwłaszcza koszty)
złe proporcje podziału dochodu narodowego
inflacją nie nazywa się jednorazowego ruchu cen wzwyż, który może być wywołany wzrostem cen surowców importowanych, eliminacją dotychczasowych dotacji, zmianą systemu podatkowego (VAT i akcyza )
Państwo pełni trzy podstawowe funkcje w gospodarce:
1. funkcja stabilizacyjna - polega na działalności zmierzającej do osiągnięcia stanu równowagi w gospodarce, przejawiającego się przede wszystkim pełnym zatrudnienie i stabilnymi cenami; działania te realizowane są w sytuacji, kiedy mechanizm rynkowy nie jest w stanie przywrócić równowagi;
2. funkcja alokacyjna - polega na działaniach zmierzających do optymalnego rozdysponowania zasobów z uwzględnieniem celów państwa; realizowana jest w sytuacji, kiedy mechanizm rynkowi doprowadziłby do gorszej alokacji czynników produkcji;
3. funkcja redystrybucyjna - polega na wykorzystaniu instrumentów, które są w dyspozycji państwa, w celu korygowania podziału dochodu dokonanego przez mechanizm rynkowy; państwo dokonuje za pomocą polityki fiskalnej i transferów płatności "sprawiedliwszego" podziału dochodu między społeczeństwo.
Oprócz tych trzech funkcji najważniejszą rolą państwa jest kreowanie porządku prawnego. Dzięki legislacji państwo może funkcjonować. Prawo reguluje działanie systemu gospodarczego danego państwa poprzez regulacje stosunków własności, relacji pracownik-pracodawca, postępowanie antydumpingowe, subsydia, koncesje itp.
Deficyt budżetowy i dług publiczny
We współczesnych gospodarkach występuje zjawisko deficytu budżetowego. Jest to sytuacja, w której wydatki realizowane przez państwo są wyższe od otrzymywanych dochodów. Najczęściej jest efektem realizacji funkcji redystrybucyjnej rządu. Sposobami finansowania deficytu są:
źródła wewnętrzne - np. pożyczki, dług publiczny, obligacje skarbowe,
źródła zewnętrzne - np. pożyczki zaciągane w zagranicznych bankach i instytucjach.
Pod pojęciem długu publicznego kryje się całkowite zadłużenie danego kraju w stosunku do podmiotów krajowych oraz zagranicznych (innymi słowy są to skumulowane deficyty budżetowe).
Przyjmuje się, że poziom deficytu budżetowego nie powinien przekraczać 3% PKB. Z kolei wielkość długu publicznego powinna być utrzymywana na maksymalnym poziomie 60% PKB.
Etapy rozwoju integracji gospodarczej:
strefa wolnego handlu - przystąpienie do strefy oznacza sytuację, w której państwa rezygnują ze stosowania we wzajemnych stosunkach handlowych ceł oraz innych ograniczeń wymiany handlowej, wywołujących skutki podobne do ceł (m.in. kwoty, dopłaty eksportowe), zachowując jednocześnie niezależność w stosowaniu tych instrumentów w kontaktach z krajami spoza strefy (państwa prowadzą indywidualne polityki handlu zagranicznego);
unia celna - przystąpienie do unii oznacza zniesienie barier celnych i innych ograniczeń w wymianie między członkami unii oraz ujednolicenie polityki w stosunku do krajów trzecich;
unia walutowa - oznacza przyjęcie jednej wspólnej waluty, ustanowienie jednego ponadnarodowego banku, pełniącego rolę banku centralnego (banki centralne w poszczególnych krajach zostają jego filiami); taki bank centralny opracowuje i wdraża wspólną politykę monetarną; przykładem unii walutowej jest przyjęcie przez większość członków Unii Europejskiej wspólnej waluty, czyli euro; przyjęcie euro nie jest dowolne, ponieważ wymaga spełnienia określonych warunków nazywanych kryteriami konwergencji (inaczej zbieżności)
unia gospodarcza - przystąpienie do unii oznacza przyjęcie jednolitych polityk w stosunku do państwa trzecich na poziomie ponadnarodowym; obecnie na świecie nie funkcjonuje żadna pełna unia gospodarcza, chociaż jej elementy pojawiają się w działaniu Unii Europejskiej, która realizuje wspólne polityki dotyczące określonych dziedzin, m.in. polityka rolna, przemysłowa, handlowa czy transportowa;
wspólny rynek - oznacza sytuację, w której zniesiono ograniczenia w wymianie handlowej oraz przyjęto wspólna politykę w stosunku do krajów spoza strefy, a także zniesiono bariery w przepływie czynników wytwórczych (pracy, kapitału).
Polityka pieniężna stosowana przez Bank Centralny
1. EKSPANSYWNA - polega na takim wykorzystaniu narzędzi polityki monetarnej, które prowadzi do zwiększenia podaży kredytów, a więc do zwiększenia podaży pieniądza w gospodarce. Jest to tzw. miękka polityka pieniężna, prowadzi do obniżenia wskaźnika rezerw obowiązkowych
2. RESTRYKCYJNA - polega na takim wykorzystaniu narzędzi polityki monetarnej, które, w przeciwieństwie do polityki poprzedniej, prowadzi do zmniejszenia podaży kredytów, a więc do zmniejszenia podaży pieniądza w gospodarce - polityka twarda; dochodzi do sprzedaży publicznych papierów wartościowych i podwyższeniu rezerw wskaźnika obowiązkowego . Zmniejszenie kredytów zniechęca do inwestowania.
Bank Centralny oddziałuje na podaż pieniądza, aby ustabilizować poziom produkcji i zatrudnienia, a także wspierania rozwoju gospodarczego .
Przykład ekspansywny :
W czasie recesji, która charakteryzuje się zaniżeniem tempa wzrostu gospodarczego i zawyżeniem bezrobocia raczej proponuje się ekspansywną politykę pieniężną . Zwiększając podaż pieniądza powodujemy obniżenie stopy procentowej chociaż na krótki okres
Bezrobotny - to człowiek w wieku produkcyjnym, który chce pracować, aktywnie pracy szukający, ale nie mogący jej znaleźć lub otrzymać z różnych powodów
Rodzaje bezrobocia :
Bezrobocie frekcyjne - zawsze w gospodarce będzie występować jakaś grupa bezrobotnych, będą się do nich zaliczać np. ludzie zmieniający pracę, absolwenci szkół wchodzący dopiero na rynek pracy, ludzie na niego powracający ( matki po urlopach wychowawczych.
Bezrobocie dobrowolne - mamy z nim do czynienia wtedy, gdy dana grupa osób nie chce podjąć pracy w wyniku warunków finansowych lub też innych, im tylko wiadomych względów.
Bezrobocie sezonowe - jego powstanie jest uwarunkowane np. porami roku, występuje okresowo i cyklicznie np. w rolnictwie , budownictwie czy transporcie.
Bezrobocie przymusowe - dana osoba chce pracować, aktywnie pracy szuka, ale nie może jej znaleźć. Niewystępowanie tego rodzaju bezrobocia świadczy o istnieniu równowagi na rynku pracy, przy występowaniu przewagi popytu nad podażą siły roboczej .
Bezrobocie chronione - osoby tracą pracę z przyczyn niezależnych od siebie np. zły stan zdrowia, przeszłość polityczna i z tych samych powodów nie mogą podjąć żadnej innej w warunkach konkurencji.
Bezrobocie strukturalne - powstaje na skutek zmiany struktur przemysłowej gospodarki, prowadzącej do utraty pracy przez ludzi posiadających zawody wykorzystywane w znikających gałęziach produkcji.
Bezrobocie naturalne = bezrobocie frekcyjne + bezrobocie strukturalne
Bezrobocie nieefektywnego popytu (inaczej keynsistowskie) - powstaje na skutek niedostatecznego popytu na dobra, które mogą być produkowane przy całkowitym wykorzystaniu siły roboczej
Bezrobocie koniunkturalne albo cykliczne - rodzi się, kiedy popyt globalny maleje, a ceny i płace nie zostają dostatecznie szybko przystosowane, by można było przywrócić całkowite zatrudnienie
Bezrobocie płacowe lub klasyczne - powstaje przy zbyt wysokich płacach (żądania związków zawodowych).
Bezrobocie ukryte - występujące w postaci przeludnienia w rolnictwie lub też w postaci nadmiernej w stosunku do potrzeb zatrudnienia w przedsiębiorstwach przemysłowych.
BUDŻET PAŃSTWA- plan, zestawienie dochodów i wydatków, na przyszły okres; może wiązać się ze ścisłym limitowaniem wydatków (ostre ograniczenie budżetowe) lub łagodnym ograniczeniem budżetu; okres na który opracowuje się budżet to jeden rok; sporządzany jest przez rząd i uchwalony najczęściej w formie ustawy budżetowej przez parlament. Jest to instrument kontroli parlamentu nad działalnością rządu.
Funkcje:
DYSTRYBUCYJNA - polega na działalności prowadzącej do sprawiedliwszego podziału dochodu w stosunku do tego, który jest osiągany dzięki mechanizmowi rynkowemu. Ponieważ w społeczeństwie są ludzie o różnym statusie materialnym, to rząd stara się występować w imieniu tych najbiedniejszych.
STABILIZACYJNA - polega na działalności prowadzącej do osiągnięcia pełnego zatrudnienia, stabilizacji cen i wzrostu gospodarczego, czyli stanu, którego samodzielnie nie może zapewnić mechanizm rynkowy. Ponieważ czasem pojawiają się problemy, takie jak inflacja czy bezrobocie, to rząd musi być aktywnie zaangażowany w osiąganie pełnego zatrudnienia, stabilnych cen i wzrostu gospodarczego
3. ALOKACYJNA - polega na działalności prowadzącej do lepszej alokacji dóbr i usług, niż mógłby to zrobić mechanizm rynkowy w różne działy gospodarki . Kieruje zasoby produkcyjne tam, gdzie nie trafiłyby w inny sposób.
4. STYMULACYJNA - przy pomocy narzędzi budżetowych państwo stwarza lub umacnia przykłady zachowań pozytywnych jeżeli chodzi o interesy, natomiast odpycha zaś od działań niesprzyjających w danym okresie, jakimi może być tworzenie infrastruktury technicznej na obszarach zacofanych, czy ulgi inwestycyjne na terenach dotkniętych dużym bezrobociem .
5. KONTROLNA - polega na kontrolowaniu, czyli obserwowaniu tempa wysokości z tytułu dochodów i wydatków budżetowych, później zaś porównywanie ich z celami założonymi w budżecie .
PODATEK - jedna z danin publicznych charakteryzująca się zespołem cech, które wyróżniają się spośród pozostałych danin; z punktu widzenia ekonomii podatek jest narzędziem podziału produktu krajowego zasilającym budżet państwa lub lokalne budżety samorządu terytorialnego (funkcja fiskalna), korygującym relację dochodów pierwotnych, ukształtowanych w toku ich tworzenia w wyniku działania reguł rynku
Na równowagę budżetową wpływają następujące czynniki:
rynkowe
porządkujące
techniczne
polityczne
socjalne
psychologiczne
NADWYŻKA BUDŻETOWA - dodatnia różnica między sumą dochodów publicznych i bezzwrotnych środków pochodzących ze źródeł zagranicznych a wydatkami publicznymi.
DEFICYT BUDŻETOWY - jeżeli różnica jest ujemna; sytuacja w której wydatki rządu są wyższe od jego dochodów, składających się z podatków.
Przyczyny deficytu budżetowego :
nieplanowane wydatki
dochody niższe od zaplanowanych
niewielki poziom produktu krajowego brutto
niewłaściwa stopa podatkowa
niesprawny aparat ściągający podatki
luki prawne, jeżeli chodzi o podatki
zasięg szarej strefy
Finansowanie deficytu budżetowego :
zaciąganie kredytów w komercyjnych bankach
wypuszczenie do obiegu obligacji i bonów skarbowych
dodrukowanie pieniądza narodowego
podniesienie wysokości podatków
sprzedaż części majątku publicznego
zaciągnięcie kredytów za granicą
DŁUG PUBLICZNY - całkowita kwota zobowiązań podmiotów sektora finansów publicznych, ustalona po dokonaniu konsolidacji, tzn. po wyeliminowaniu wzajemnych zobowiązań tych podmiotów. Przyczyną powstawania długu publicznego jest finansowanie deficytu budżetowego różnego rodzaju pożyczkami
Gospodarstwo domowe - jeden z podmiotów gospodarczych, jedna osoba lub ich zespół, razem zamieszkujących lub osobno, wspólnie się utrzymujących. Osoby samotne, utrzymujące się samodzielnie, to jednoosobowe gospodarstwa domowe.
Gospodarstwo domowe jest kategorią ekonomiczną, kryterium: posiadanie oraz zarządzanie wspólnym majątkiem oraz wspólnym budżetem w celu zaspokajania głównych potrzeb członków gospodarstw domowych.:
jednoosobowe- osoba utrzymująca się samodzielnie
wieloosobowe- zespół osób zamieszkujących razem i wspólnie utrzymujących się; część wspólnego majątku, część wspólnych dochodów oraz wydatków;