Rozwiązania przestrzenno-organizacyjne wzmacniające możliwości ograniczenia zagrożeń przestępczością - naturalna obserwacja, wyodrębnienie terenu, kontrola dostępu, zarządzanie i konserwacja.

Zjawisko przestępczości jest zjawiskiem społecznym. Ubóstwo, bezrobocie czy patologie oraz wynikająca z nich demoralizacja, czyli źródłowe przyczyny przestępczości są bardzo silnie związane ze sferą społeczno-socjalną. Bezpośrednia przyczyna występowania czynów kryminalnych ma charakter psychologiczno-ekonomiczny, częściowo jednak również przestrzenny.

B. Jałowiecki określa tradycyjną przestrzeń publiczną jako: „centrum miasta, jego obszar kulturowy, a więc ulice ze sklepami, place, liczne wydarzenia: grajkowie, żebracy i ludzie manifestujący różnorodne poglądy. Przestrzeń publiczna jest strefą wolności, gdzie każdy mieszkaniec może czuć się swobodnie, generując obrazy i dźwięki; dostarcza bogatej różnorodnej informacji oraz wielu zmysłowych wrażeń. Ulice, place, a także miejskie parki powinny być własnością wszystkich obywateli miasta, a zachowania w tej przestrzeni muszą być swobodne, ograniczone jedynie ogólnymi zasadami współżycia społecznego”.

Niewątpliwie problem przestępczości jest problemem wielkomiejskim. Mimo różnic, które można zauważyć w przestępczości w miastach o porównywalnej wielkości, niemal zasadą stało się, że im większe miasto, tym większy można odnotować wskaźnik przestępczości. Z pewnością na większe nasilenie przestępczości w miastach wpływa ich skala, która powoduje rozluźnienie relacji międzyludzkich, dużą różnorodność aktywności, większą mobilność mieszkańców. W związku z tym istnieje tu wiele okazji dla przestępców i różnorodnych form ich działalności. Ponadto społeczności miejskie ze swej natury są zbiorowościami heterogenicznymi, zarówno pod względem pochodzenia, jak i pod każdym innym (wykształcenie, wykonywane zawody, dochody, warunki życia itd.).

A. Bałandynowicz uważa, że miasto ze swoim rozmiarem, gęstością i zróżnicowaniem populacji oddziaływuje na życie społeczne oraz ma znaczący wpływ na formę i efektywność kontroli społecznej, a w konsekwencji na możliwość popełniania przestępstw.

Biorąc pod uwagę fakt, że przestępcy są użytkownikami przestrzeni, to podobnie jak i innym użytkownikom ukształtowanie i wyposażenie publicznej przestrzeni może albo ułatwiać, albo utrudniać realizację powziętych zamierzeń. Jest to istotna kwestia, gdyż większość czynów przestępczych stanowi wynik nadarzającej się okazji: dobrej dostępności do celu przestępstwa, niemożność obrony czy uzyskania przez ofiarę dobrych możliwości ukrycia się lub ucieczki. Zatem kształtując przestrzeń we właściwy sposób, można wpływać na środowisko, w którym możliwe jest wystąpienie przestępstwa bezpośrednio, a pośrednio na sytuację celu lub ofiary oraz możliwości sprawcy. Utrzymuje się bowiem, że przestępca zazwyczaj działa na terenie najbardziej mu znanym i gdzie spędza najwięcej wolnego czasu. Obszarami, które są najbardziej znane mieszkańcom i gdzie spędzają większość czasu (nie pomijając sprawców przestępstw) są prawdopodobnie centra miast, centra lokalne, miejsca, w których pracują, chodzą do szkoły oraz trasy, jakie pokonują, aby dotrzeć do tych miejsc.

Istnieje zatem potrzeba systematycznego poprawiania bezpieczeństwa przestrzeni poprzez zastosowanie określonych rozwiązań architektonicznych. Nie rozwiązuje to jednak problemu przestępców zorganizowanych oraz tych, których na drogę przestępstwa sprowadziła sytuacja społeczna. W takich przypadkach niezbędne są rozwiązania systemowe społeczne, policyjne i karne. Dlatego też mówiąc o kształtowaniu bezpiecznych przestrzeni musimy mieć świadomość, że zjawisko to nie może funkcjonować, a tym bardziej przynosić jakichkolwiek wymiernych efektów, w oderwaniu od innych elementów szeroko rozumianej prewencji kryminalnej. Prowadzenie działań profilaktycznych, realizowane może być w kilku płaszczyznach. Pojęcie profilaktyki pochodzi od greckiego prophylaktikos, co oznacza zabezpieczać przed czymś, zapobiegać. Profilaktyka może też odnosić się do kształtowania bezpiecznej przestrzeni i być realizowana poprzez działania na rzecz: zagospodarowania przestrzennego terenów zurbanizowanych (budynki, osiedla mieszkaniowe, budynki użyteczności publicznej, szkoły i itp.), zagospodarowania przestrzennego terenów wypoczynkowych i zielonych (parki, skwery, promenady itp.), zagospodarowania przestrzennego infrastruktury ruchu drogowego (ulice, drogi, chodniki, dojazdy itp.). Działania podejmowane we wszystkich tych płaszczyznach maja jednak jeden wspólny mianownik; poprawę bezpieczeństwa korzystających z tych miejsc osób poprzez odpowiednio przemyślane kształtowanie tworzących je elementów przestrzeni organizowanej przez człowieka dla człowieka.

Jedną z nich jest niewątpliwie koncepcja projektowania bezpiecznej przestrzeni fizycznej (Crime Prevention Through Environmental Design - CPTED), która koncentruje uwagę na właściwych rozwiązaniach architektonicznych. Strategia CPTED traktowana jest jako narzędzie, które w połączeniu z innymi metodami, jest w stanie skutecznie eliminować niepożądane zjawiska, w tym przestępczość. Możliwość popełniania przestępstw może być wyeliminowana lub ograniczona, jeśli fizyczne otoczenie zostanie zaprojektowane w taki sposób, żeby sprzyjać zacieśnianiu więzi między mieszkańcami oraz zwiększać prawdopodobieństwo ujawnienia faktu dokonywania przestępstwa (pojawienia się potencjalnego sprawcy).

CPTED może być wykorzystywane w różny sposób. Zarówno w przestrzeni wewnętrznej i zewnętrznej, jak i indywidualnych budynkach lub całych osiedlach. Włączenie strategii CPTED we wczesny proces projektowania zapobiega konieczności dokonywania późniejszych kosztownych zmian. Zapewnia możliwość lepszego korzystania z przestrzeni oraz wzmacnia pożądane relacje między obywatelami, które wykorzystywane są w procesie zapobiegania przestępczości. Strategia ta opiera się na następujących elementach:

• naturalna (wymuszona) obserwacja - chodzi tu o rozmieszczenie: urządzeń, oświetlenia, aktywności ludzkiej oraz usytuowania budynków, w taki sposób, aby zmaksymalizować możliwość obserwowania tego co się dzieje. Zwiększenie prawdopodobieństwa tego, że intruz zostanie zauważony;

• naturalna kontrola dostępu - poprzez rozmieszczenie wejść, wyjść, ogrodzenia, właściwe zaprojektowanie zieleni oraz innych elementów fizycznej przestrzeni w celu ograniczenia dostępu osób niepowołanych oraz zapewnienia poczucia bezpieczeństwa osobom uprawnionym. Limitowanie możliwości wejścia i wyjścia osiąga się poprzez właściwe rozmieszczenie np. miejsc parkingowych, urządzeń, a także odpowiednie usytuowanie budynku oraz kanalizowanie ruchu pieszego i kołowego. Takie ukształtowanie otoczenia stwarza dodatkową możliwość obserwowania ludzi przez innych ludzi, co prowadzi do ograniczenia możliwości popełnienia przestępstwa;

• wyodrębnienie terenu - poprzez odpowiednie usytuowanie budynków, płotów, chodników, znaków i napisów, ławek ulicznych, odpowiedni kolor farby, zaprojektowanie właściwej zieleni w celu ustanowienia jednoznacznej granicy informującej o przynależności danego terenu do kogoś i oddzielenie od siebie czterech rodzajów przestrzeni: publicznej, niepublicznej, semipublicznej, semiprywatnej. Jasne określenie granicy umacnia przekonanie o przynależności danego obszaru do właściciela. Ludzie nabierają respektu dla cudzej własności, jeśli granica obszaru chronionego jest precyzyjnie zdefiniowana;

• zarządzanie i konserwacja - konieczność dokonywania konserwacji i napraw powinna być uwzględniona już w procesie projektowania, bowiem słaby stan techniczny lub niewłaściwe utrzymanie wyraża brak troski o własność i stwarza okazje do popełniania czynów zabronionych. Na przykład sadzonki roślin powinny być dobrane z uwzględnieniem ich postaci dorosłej - minimalizuje to potrzebę przycinania. Użycie materiałów i konstrukcji dobrej jakości i odpornych na zniszczenie redukuje konieczność wykonywania dodatkowych czynności

Istnieją niestety pewne przeszkody w możliwości zastosowania i efektywności działania założeń CPTED. Należy do nich min.: słaba znajomość idei CPTED wśród projektantów i władz samorządowych, jak również zwyczajny opór przeciwko zmianom, a mianowicie występowanie postaw sceptycznych wobec rozwiązań CPTED bądź też występowanie postaw entuzjastycznych uznających, że CPTED jest jedynym panaceum przeciwdziałania przestępczości, nie wymagającym stosowania dotychczasowych, tradycyjnych rozwiązań. Ponadto barierą wdrożenia tej idei są wysokie nakłady finansowe i koszty społeczne, bowiem większość rozwiązań przestrzennych została zaprojektowana bez zastosowania rozwiązań Secure by design i późniejsze ich wprowadzanie może wymagać znacznych przekształceń zabudowy i przestrzeni.

BIBLIOGRAFIA

1. Bałandynowicz A., Zapobieganie przestępczości [w:] Studium prawno - porównawcze z zakresu polityki kryminalnej, Wydawnictwo Prius, Warszawa 1998, s. 5.

2. Czarnecki B., Siemiński W., Kształtowanie bezpiecznej przestrzeni publicznej, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2004, s. 26.

3. Głowacki R., Łojek K., Ostrowska E., Tyburska A., Urban A., Poradnik dla członków bezpieczeństwa i porządku, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Policji w Szczytnie, Szczytno 2010, s. 11.

4. Głowacki R., Łojek K., Ostrowska E., Tyburska A., Urban A., CPTED jako strategia zapewnienia bezpieczeństwa społeczności lokalnej, Wydawnictwo GAUDIUM, Lublin 2010, s. 31.

5. Jałowiecki B., Szczepański M., Miasto i przestrzeń w perspektywie socjologicznej, Wydawnictwo Scholar, Warszawa 2006, s. 425.

6. Łojek K., Metodyka rozwiązywania problemow kryminalnych, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Policji w Szczytnie, Szczytno 2008, s. 23-34.

7. Tokarski J. (red.) Słownik wyrazów obcych, PWN, Warszawa 1999.

8. Ziarko J., Ku pojęciu przestrzeni bezpiecznej, [w:] Przestrzeń bezpieczna. Urbanistyczne i architektoniczne uwarunkowania kształtowania przestrzeni miejskiej dla zwiększenia bezpieczeństwa mieszkańców, Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, Kraków 2005, s. 36.

B. Jałowiecki, M. Szczepański, Miasto i przestrzeń w perspektywie socjologicznej, Wydawnictwo Scholar, Warszawa 2006, s. 425.

B. Czarnecki, W. Siemiński, Kształtowanie bezpiecznej przestrzeni publicznej, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2004, s. 26.

A. Bałandynowicz, Zapobieganie przestępczości [w:] Studium prawno - porównawcze z zakresu polityki kryminalnej, Wydawnictwo Prius, Warszawa 1998, s. 5.

R. Głowacki, K. Łojek, E. Ostrowska, A. Tyburska, A. Urban, Poradnik dla członków bezpieczeństwa

i porządku, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Policji w Szczytnie, Szczytno 2010, s. 11.

J. Ziarko, Ku pojęciu przestrzeni bezpiecznej, [w:] Przestrzeń bezpieczna. Urbanistyczne i architektoniczne uwarunkowania kształtowania przestrzeni miejskiej dla zwiększenia bezpieczeństwa mieszkańców, Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, Kraków 2005, s. 36.

J. Tokarski (red.) Słownik wyrazów obcych, PWN, Warszawa 1999.

R. Głowacki,, K. Łojek., E. Ostrowska, A. Tyburska, A. Urban, op.cit., s. 67 -69.

K. Łojek, Metodyka rozwiązywania problemów kryminalnych, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Policji w Szczytnie, Szczytno 2008, s. 23-34.

Głowacki R., Łojek K., Tyburska A., Urban A., op.cit., s. 144 - 148.

R. Głowacki, K. Łojek, A. Tyburska, A. Urban, CPTED jako strategia zapewnienia bezpieczeństwa społeczności lokalnej, Wydawnictwo GAUDIUM, Lublin 2010, s. 31.

---