Opracowanie: Magda Pydzińska, gr.V

Na podstawie artykułu: Z. Dobosiewicz, Ekonomiczno-społeczne podziały świata, „Sprawy Międzynarodowe” 1991, nr 10

EKONOMICZNO - SPOŁECZNE PODZIAŁY ŚWIATA

Podział państw na grupy zgodnie z przyjętymi kryteriami pozostaje mimo upływu czasu jednym z kluczowych problemów metodologii stosunków międzynarodowych. Należy bowiem mieć na uwadze fakt, że wszystkie wprowadzone dotąd klasyfikacje były w dużej mierze arbitralne oraz stale poddawane krytyce w związku ze zmieniającą się rzeczywistością. Obecne podziały społeczno-ekonomiczne są efektem zachodzących od ponad stu lat procesów narastania dystansu rozwojowego między państwami w różnych częściach świata.

Wśród czynników stymulujących te procesy wymienia się:

• zróżnicowanie stopnia rozwoju sił wytwórczych

- szczególnie zauważalne przy porównaniach między krajami Europy i Ameryki Północnej a krajami Afryki, Azji i Ameryki Łacińskiej. Zaistniałe rozbieżności miały dwojaki charakter, z jednej strony stały się czynnikiem mobilizującym państwa słabiej rozwinięte do zwiększania wysiłku produkcyjnego, z drugiej zaś czynnikiem stymulującym niebezpieczne napięcia w stosunkach międzynarodowych.

• industrializacja oraz wprowadzenie nowych metod gospodarowania w rolnictwie - korzystnie wpływały na coraz szybszy rozwój gospodarczy państw Starego Kontynentu, a także krajów pozaeuropejskich zasiedlanych przez Europejczyków ( takich jak: Kanada, Stany Zjednoczone, Nowa Zelandia, Australia i obecna RPA )

• podbój kolonialny

- niewątpliwie przyczynił się do zahamowania potencjału produkcyjnego państw tropikalnych ( co ciekawe, jeszcze w połowie XIX wieku kraje azjatyckie, afrykańskie i latynoamerykańskie produkowały w sumie więcej niż państwa Europy i Ameryki Północnej ) i zdegradowania ich do roli dostawców tanich surowców, jednak kraje wstępnie uprzemysłowione korzystające z ich zasobów mogły dzięki temu czynnikowi znacznie przyspieszyć swój rozwój

• dynamiczny wzrost liczby ludności w krajach pozaeuropejskich

- w rezultacie udział Europy oraz „białych” krajów poza Starym Kontynentem w liczbie ludności świata zmniejszył się, całkiem odwrotnie w stosunku do udziału w światowej produkcji - na tym polu kraje wysoko rozwinięte wyprzedzały swoich pozaeuropejskich przeciwników aż czterokrotnie ( według danych z 1960r. )

Lata 50' oraz 60' XXw. to czas zwieńczenia dążeń niepodległościowych większości krajów afrykańskich i azjatyckich. Znajdujące się dotychczas pod obcym panowaniem państwa, przestały przyjmować pogłębiające się rozbieżności rozwojowe jako zjawisko naturalne. Co więcej, obserwowany w tym okresie wzrost oddziaływania środków masowego przekazu umożliwił społeczeństwom państw rozwijających się porównanie swoich warunków życia z mieszkańcami innych krajów świata. Dzięki tym przemianom świadomościowym dystans rozwojowy stał się żywo dyskutowanym problemem o zasięgu ogólnoświatowym, co zaowocowało wyróżnieniem dwóch typów podziału świata:

1. podział trójczłonowy: na kraje „kapitalistyczne”, „socjalistyczne” i „rozwijające się”

2. podział dwuczłonowy na kraje gospodarczo wysoko i słabo rozwinięte

Najbardziej popularny jest podział państw przeprowadzony w podstawowych źródłach informacji publikowanych przez Organizację Narodów Zjednoczonych.

Kraje kapitalistyczne

• dominuje w nich kapitalistyczny sposób produkcji, oparty na łączeniu środków produkcji klasy kapitalistów z siłą roboczą pracowników najemnych, głównym celem gospodarczym jest zysk

• pod względem politycznym cechuje je ustrój demokratyczny, przy czym formalna władza należy do parlamentu ( np. RFN, Włochy ) lub egzekutywa leży w rękach prezydenta, a legislatywa - parlamentu (np. Stany Zjednoczone )

• wszystkie kraje kapitalistyczne należą do Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju ( OECD )

• w sumie żyje w nich 820 mln mieszkańców ( 16% ludności świata ) i zajmują 24% powierzchni globu

W Europie są to: Austria, Belgia, Dania, Finlandia, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Islandia, Luksemburg, Norwegia, Portugalia, RFN, Szwajcaria, Szwecja, Wielka Brytania, Włochy oraz kilka minipaństw ( Andora, Lichtenstein, Monako i San Marino )

W Azji: Japonia i Izrael

W Ameryce: Stany Zjednoczone i Kanada

Według Klasyfikacji ONZ do świata kapitalistycznego zalicza się również Australię i Nową Zelandię.

Kraje socjalistyczne

• jako kategoria z zakresu geografii politycznej ukształtowały się po drugiej wojnie światowej, jednak już w 1938 r. zajmowały powierzchnię 23,3 mln km² zamieszkałą przez 168 mln mieszkańców

• w pierwszej kolejności wejście na socjalistyczną drogę rozwoju proklamowały: ZSRR, Tuwińska Republika Ludowa i Mongolia

• w wyniku przemian po II wojnie światowej lista krajów socjalistycznych powiększyła się o: Polskę, Czechosłowację, Węgry, Rumunię, Bułgarię, Jugosławię, Albanię, NRD, Wietnam, Chiny i Koreę Północną; a po roku 1950 także: Kubę oraz według niektórych źródeł: Laos i Kambodżę

• w roku 1988 powierzchnia krajów socjalistycznych wzrosła do około 35 mln km²

• omawiane kraje przeżywały początkowo szybki wzrost dochodu narodowego uzyskany dzięki mobilizacji społeczeństw do zadań produkcyjnych; jednak położenie zbytniego nacisku na budowę wielkich zakładów i przemysłu ciężkiego kosztem drobnej wytwórczości, a także problemy z wyżywieniem ludności przyczyniły się do kryzysu systemu socjalistycznego

• w roku 1989 doszło do zmian politycznych, a najwyżej rozwinięte państwa ( NRD, Czechosłowacja, Polska i Węgry ) weszły na drogę transformacji ustrojowej, społecznej i gospodarczej - przejmując w praktyce wiele elementów systemu kapitalistycznego; od roku 1990 termin „kraje socjalistyczne” przestał być stosowany w odniesieniu do powyższych czterech państw

Kraje rozwijające się

Cytując za Lechem Antonowiczem: „Państwa „trzeciego świata” bardzo często utożsamia się z „państwami rozwijającymi się”. Jest to o tyle uzasadnione, że „państwa rozwinięte” mają bądź ustrój socjalistyczny, bądź też ustrój kapitalistyczny.” - mają one zatem charakter przejściowy i niejednorodny; jednak podział przeprowadzony przez ONZ w latach sześćdziesiątych wyróżnił ponad 130 krajów rozwijających się i w dużej mierze zachował swoją aktualność do chwili obecnej

• lata 60' przyniosły wzrost zainteresowania tymi krajami na arenie międzynarodowej, zaistniały dystans rozwojowy uznano za źródło napięć międzynarodowych, w związku z czym upowszechniło się wówczas przekonanie o konieczności przyspieszenia tempa wzrostu ich dochodu narodowego - ułatwiły to liczne przywileje, inwestycje zagraniczne i zwiększona pomoc ze strony krajów rozwiniętych

• na forum ONZ proklamowano lata 60' I Dekadą Rozwoju krajów „trzeciego świata”

• niekiedy stosuje się podział świata na kraje rozwijające się - Południe i kraje wysoko rozwinięte jako Północ; terminologia ta jest jednak dość nieprecyzyjna - np. Australia zakwalifikowana do Północy, leży daleko na południu

• wsparcie udzielane przez państwa wysoko rozwinięte w celu ułatwienia rozwoju gospodarczego krajów rozwijających się były umotywowanie również ich własnym interesem ekonomicznym lub politycznym

• kraje rozwijające się osiągnęły znaczne tempo wzrostu produkcji narodowej przede wszystkim dzięki własnym wysiłkom, jednak pomimo tych pozytywnych przesłanek bardzo szybki przyrost naturalny sprawił, że PNB na jednego mieszkańca zwiększał się względnie wolno

Pojawiające się w latach 70' coraz liczniejsze kontrowersje wokół państw „ trzeciego świata” spowodowały, że zaczęto zastanawiać nad nowymi kryteriami wyodrębniania państw rozwijających się, zaliczono do nich m.in.:

1. niski poziom dochodu narodowego na jednego mieszkańca

2. niewielką produkcję przemysłową

3. miejsce zajmowane w międzynarodowych stosunkach ekonomicznych

( kraje rozwijające się eksportują głównie surowce, a importują artykuły przemysłowe )

Jednak nowa klasyfikacja również budziła pewne zastrzeżenia - z uwagi na gwałtowny wzrost dochodów krajów naftowych (m.in. Zjednoczone Emiraty Arabskie, Kuwejt, Arabia Saudyjska ) zaliczanych do krajów rozwijających się, a spełniających tylko drugie i trzecie z powyższych kryteriów. Podobnie przedstawiała się sytuacja Turcji, czy Singapuru, gdzie znaczny udział w eksporcie miały wyroby rozwijającego się przemysłu.

O ile w latach siedemdziesiątych, ustalony wcześniej podział został zaakceptowany mimo

wspomnianych zastrzeżeń, o tyle w następnej dekadzie wiele z państw uznawanych za rozwijające się nabyło już w pełni cechy państw kapitalistycznych i nie zamierzało zrzekać się przyznanego wcześniej statusu. Sytuacje skomplikowały jeszcze bardziej przemiany w Europie Środkowej i Wschodniej po roku 1989. Opory przeciwko dokonywaniu zmian we wcześniejszej klasyfikacji miały zarówno przyczyny polityczne, jak i ekonomiczne, gdyż państwa uznawanych za rozwijające się uzyskiwały z tego tytułu liczne przywileje, jak chociażby korzystne warunki spłaty pożyczek przyznawanych przez instytucje międzynarodowe.

Zbigniew Dobosiewicz podkreśla konieczność modyfikacji istniejącego podziału zgodnie z nowym kryterium - stopniem rozwoju sił wytwórczych w odniesieniu do liczby mieszkańców. Powstają wówczas trzy duże grupy:

1. kraje wysoko rozwinięte gospodarczo

• przypada na nie 62% produkcji światowej oraz 65% światowego eksportu i podobny procent importu

• w prawie wszystkich z nich PNB na mieszkańca przekracza 10 tyś. dolarów

• Należą do nich: Stany Zjednoczone, Kanada, Australia, nowa Zelandia, Japonia, Niemcy, Francja, Wielka Brytania, Włochy, Hiszpania, Belgia, Holandia, Luksemburg, Dania, Irlandia, Szwecja, Szwajcaria, Austria, Finlandia, Norwegia i Islandia, a z czasem zaliczą się także bogatsze kraje naftowe

2. kraje średnio rozwinięte

• dostarczają 25% produkcji światowej i pochodzi z nich 20% światowego eksportu

• produkt narodowy większości z nich waha się od 2 do 5 tyś. dolarów

• Należą do nich: Polska, Czechosłowacja, Węgry, ZSRR, Rumunia, Bułgaria, Jugosławia, Grecja, Portugalia, Malta, Cypr, Turcja, Liban, Syria, Izrael, Jordania, Oman, Irak, Iran, Singapur, Malezja, Tajlandia, Filipiny, Tajwan, Korea Południowa, Libia, Tunezja, Algieria, Maroko, Gabon, Mauritius, Seszele, RPA, Argentyna, Barbados, Brazylia, Chile, Kolumbia, Kostaryka, Grenada, Meksyk, Panama, Trynidad, Urugwaj, Wenezuela

3. kraje słabo rozwinięte

• w skład tej grupy wchodzi ciągle ponad połowa krajów świata i zamieszkuje je większość jego ludności

• ich udział w produkcji światowej wynosi około 10% i równie niewielki w handlu światowym

• w większości z nich PNB na jednego mieszkańca nie przekracza 1 tyś. dolarów

• Do tej grupy zaliczają się m.in.: wielkie Chiny i Indie, Nepal, Butan, Pakistan, Afganistan, Sri Lanka, Birma, Laos, Kambodża, Wietnam, Indonezja, około 45 państw Afryki, kilkanaście krajów Ameryki Łacińskiej i większość Oceanii

Podsumowanie:

• Zmiany sytuacji gospodarczej wielu krajów już w ciągu najbliższych lat zmuszą do dokonania korekt w przeprowadzonym podziale świata, podobnie jak zmiany, które zaszły w przeszłości skłaniają do odrzucenia wcześniej obowiązujących klasyfikacji. Nie przychodzi to bez oporów, ale pod względem ekonomicznym tego typu weryfikacje ułatwiają pomoc krajom, które naprawdę tego potrzebują i stopniowe pozbawianie korzyści państw nadużywających swojego uprzywilejowanego statusu.

• Przeprowadzane zmiany w podziałach świata mają również skutki polityczne, gdyż wpływają na postawę wielu krajów wobec konkretnych problemów międzynarodowych.

• I wreszcie, nawet zmianom kłopotliwym w zakresie terminologii należy przyznać istotne znaczenie z punktu widzenia praktyki stosunków międzynarodowych.

1