Litografia jest jedną z technik druku zaliczaną do druku płaskiego (w której wszystkie elementy formy drukowej znajdują się na jednej płaszczyźnie); metoda ta została wynaleziona w XVIII wieku przez Alojzego Senefeldera i działa dzięki wykorzystaniu dwóch zasad: hydrofobii tłuszczu oraz absorbowaniu wody. Litografią posługiwało się wielu uznanych artystów, m. in.: Delacroix, Daumier, Renoir, Matisse, Picasso, Chagall, Whistler, Sutherland i in., a w Polsce Wyspiański, Wyczółkowski, Bartłomiejczyk, Sprzednicki, Borowczyk i wielu innych.
Wynalezienie i rozwój litografii
Wynalazca litografii, Alojzy Senelfelder, urodził się w 1771 roku w Pradze, a swojego odkrycia dokonał przypadkiem 27 lat później, kiedy to z braku materiału pisarskiego pod ręką zanotował coś farbą drukarską na kamieniu, a chcąc zmyć zapiski zauważył, iż zamalowane fragmenty odpychają wodę. Następnie, metoda prób i błędów, wciąż udoskonalał swoją technikę, aż doszedł do metod stosowanych powszechnie po dzień dzisiejszy. Na swój wynalazek otrzymał w 1800 roku patent z Brytyjskiego Biura Patentów.
Litografia zyskała dużą popularność i rozwijała się niezwykle prężnie, czego powodem było głównie to, iż metoda ta była prostsza i szybsza niż stosowane wcześniej. Szczególną dziedziną, w której litografia była używana, została grafika. W wieku XIX kolejni twórcy udoskonalali tę technikę, wprowadzając m. in. litografię kolorową czy chromolitografię (z wielu płyt). W 1904 roku, wraz z wynalezieniem procesu offsetu, waga litografii zaczęła zanikać, wciąż stosowali ją jednak artyści graficy.
Proces drukowania techniką litograficzną
Wykonanie litografii rozpoczyna się od odpowiedniego przygotowania kamienia litograficznego - należy go najpierw wyszlifować, aby usunąć stary rysunek i nadać kamieniowi odpowiednią powierzchnię, a następnie osuszyć. Kolejnym krokiem jest zabezpieczenie brzegów kamienia oraz obszarów, które nie będą zamalowywane przed zatłuszczeniem - najlepiej roztworem gumy arabskiej. Na tak przygotowanym podłożu wykonuje się rysunek (w lustrzanym odbiciu) najczęściej kredką litograficzną, która pozostawia na chropowatej powierzchni kamienia tłusty ślad. Po ukończeniu rysunku posypuje się go drobno zmieloną kalafonią, co zabezpiecza go przed „przetrawieniem” (działaniem kwasu), oraz talkiem. Następnie wykonuje się proces „trawienia” - na powierzchni kamienia rozprowadza się roztwór gumy arabskiej (w przypadku bardziej skomplikowanych grafik dodaje się kwasu azotowego). W wyniku tego procesu miejsca niezarysowane stają się silnie hydrofobowe, a warstwa wykonana kredką litograficzną zostaje przygotowania do wchłaniania tłustej farby drukarskiej. Po paru minutach gumę należy zetrzeć, a kamień osuszyć przed przystąpieniem do kolejnych czynności. Używając terpentyny pozbywa się z kamienia rysunku, a później przeciera się go roztworem asfaltu aby ustabilizować jego zatłuszczenie. Następnie kamień zwilża się wodą (która wchłania się tylko w miejsca uprzednio niezarysowane, na powierzchni, na której znajdował się rysunek, woda się skrapla). Po wykonaniu wszystkich procesów chemicznych powierzchnię kamienia wałkuje się farbą procesową (przylgnie tylko do rysunku), po czym proces trawienia wykonuje się jeszcze raz.
Przed nakładaniem na matrycę farby drukarskiej powierzchnię kamienia należy ponownie zwilżyć wodą, tak aby farba pokryła jedynie fragment, na którym wykonany był pierwotnie rysunek (warstwa ta nie absorbuje wody, przyciąga za to tłuszcz). Po nałożeniu farby można przystąpić do druku w prasie litograficznej - na kamień nakłada się papier, przykrywa się go kolejnym arkuszem oraz tekstolitem i odciska rysunek, który należy następnie osuszyć.
Rodzaje litografii
W zależności od stosowanych technik, narzędzi oraz rodzaju kamienia, możemy wyróżnić:
litograficzny rysunek tuszowy
litograficzny rysunek prószony
litograficzny rysunek kredkowy
litograficzny rysunek tamponowy
litograficzny rysunek lawowany
litograficzny rysunek odwrócony (Ossa sepia)
litograficzny rysunek wielobarwny (chromolitografia)
litografia na blasze cynkowej
fotolitografia