TKANKA NABŁONKOWA
Tkanka nabłonkowa - utworzona jest z przylegających do siebie komórek, o kształcie wielościanów. Pomiędzy komórkami nabłonkowymi występuje niewielka ilość subst. międzykomórkowej. Komórki nabłonkowe są spolaryzowane, jedna powierzchnia spoczywa na warstwie substancji międzykomórkowej, zwanej błoną podstawną, druga powierzchnia - szczytowa zwrócona jest do powietrza lub jam ciała. Tkanka nabłonkowa pokrywa powierzchnię ciała, wyściela jamy ciała i przewody. Tworzy ona barierę między środowiskiem zewnętrznym i wnętrzem organizmu.
Podział tk. nabłonkowej: tkanki nabłonkowe są zróżnicowane morfologicznie i czynnościowo, nabłonki różnią się: liczbą warstw komórkowych (jedno- i wielowarstwowe), kształtem komórek (nabłonki płaskie, sześcienne, walcowate), funkcją.
Funkcje tk. nabłonkowej:
-ochronna: ochrona leżących głębiej tkanek przed uszkodzeniami mechanicznymi, termicznymi i chemicznymi (naskórek, nabłonek jamy ustnej)
-resorpcyjna: wchłanianie subst. pokarmowych, płynów i gazów (nabłonek jelitowy, n. kanalików nerkowych)
-wydzielnicza: produkcja i wydzielanie subst. czynnych biologicznie (gruczoły, wyściółka nabłonkowa żołądka)
-barierowa: regulacja transportu różnych substancji przez warstwę nabłonkową: a) maksymalne ułatwianie transportu (śródbłonek większości naczyń włosowatych, wyściółka pęcherzyków płucnych), b) uniemożliwianie swobodnego przepływu substancji szczelinami międzykomórkowymi i wymuszające ich selektywny transport przez błony i cytoplazmę komórek (śródbłonek naczyń włosowatych w mózgu, nabłonek jelitowy)
-zmysłowa: odbiór bodźców ze środowiska zew. (kubki smakowe, komórki receptorowe ucha wew.)
Podział nabłonków na
-okrywające (pełnią przede wszystkim funkcję ochronną) oraz
-gruczołowe (pełniące przede wszystkim funkcję wydzielniczą)
ma jedynie charakter umowny, ponieważ nabłonki okrywające mogą również pełnić funkcję wydzielniczą, a pewne nabłonki gruczołowe spełniają funkcję ochronną. Szczególnym rodzajem nabłonka okrywającego jest n. zmysłowy, którego komórki wyspecjalizowane są w kierunku odbierania i przewodzenia bodźców ze środowiska zewnętrznego.
Nabłonki powstają ze wszystkich trzech listków zarodkowych:
-z ektodermy rozwija się nabłonek: pokrywający powierzchnię ciała (naskórek), jamy ustnej, odbytu.
-z endodermy powstaje nabłonek: wyścielający układ oddechowy, wyścielający przewód pokarmowy, nabłonki wyścielające naczynia krwionośne, jamy ciała.
-z mezodermy powstaje nabłonek: układu moczowo-płciowego, naczyń krwionośnych, jam ciała.
Specjalizacja powierzchni komórek nabłonka:
Zróżnicowanie przyszczytowej powierzchni komórek nabłonkowych.. Powierzchnia komórki nabłonkowej może być zaopatrzona w 3 rodzaje struktur: mikrokosmki, stereocylia, migawki (rzęski).
Mikrokosmki - palczaste wypustki cytoplazmy pokryte błoną komórkową, ich średnica wynosi ok. 0,1 µm, a długość dochodzi do 2 µm, mogą występować pojedynczo lub w nieregularnych skupieniach na powierzchni komórek wszystkich tkanek natomiast w niektórych nabłonkach tworzą tzw. brzeżek szczoteczkowy. Każdy mikrokosmek wchodzący w jego skład wewnątrz posiada wiązkę filamentów aktynowych, a błona komórkowa takich mikrokosmków zaopatrzona jest w gruby glikokaliks i związane z nim niektóre enzymy hydrolityczne (fosfataza alkaliczna, disacharytazy w nabłonku jelitowym)
Stereocylia - szczególnie długie do 10 µm mikrokosmki, niekiedy rozszerzone w okolicy szczytowej, wyposażone są w wiązkę mikrofilamentów aktynowych, u człowieka występują na powierzchni nabłonka wyścielającego kanał najądrza oraz w komórkach ucha wew.
Migawki (rzęski ) - są to wypustki cytoplazmy obdarzone zdolnością ruchu, w formie brzeżka migawkowego spotykamy je na powierzchni nabłonka dróg oddechowych i jajowodu, brzeżek migawkowy cechuje się tzw. metachronią ruchu. Pojedyncza migawka posiada długość 7-10 µm, średnicę 0,2 µm, pokryta jest błoną komórkową oraz zawiera wewnątrz aparat ruchowy zw. aksonemą (wiązki mikrotubul), migawka składa się z łodygi, ciałka podstawnego oraz aparatu korzonkowego.
Witki - różnią się od migawek większą długością, obecnością dodatkowych włókien i osłonek białkowych, wykazują spiralny ruch, występują w plemniku.
Glikokaliks - warstwa pokrywająca błonę komórkową, zbudowana z reszt cukrowcowych połączonych z białkami błonowymi (glikoproteidy) lub z lipidami zewnętrznej blaszki dwuwarstwy (glikolipidy). Determinuje specyficzne własności powierzchniowe komórek (w trakcie embriogenezy lub zjawisk immunologicznych). Pośredniczy w ustalaniu kontaktu między komórkami oraz może wpływać na skład substancji pobieranych przez nie na drodze endocytozy.
Zróżnicowanie bocznych powierzchni komórek nabłonkowych.
Połączenia międzykomórkowe spełniają 3 zasadnicze funkcje:
-zapewniają mechaniczne powiązanie sąsiadujących komórek - połączenia mechaniczne. Odbywa się dzięki udziałowi transportowych białek łączących - kadheryn, białek pośredniczących oraz filamentów cytoszkieletu np. sfera przylegania, desmosomy.
- uszczelniają przestrzeń międzykomórkową - połączenia ścisłe lub barierowe. Utworzone są przez transportowe białka łączące np. strefa zamykająca.
- umożliwiają bezpośrednie przekazywanie jonów i substancji niskocząsteczkowych z komórki do komórki - połączenia komunikacyje. Utworzone są przez transportowe białka łączące np. neksus.
Odżywianie i unerwienie tk. nabłonkowej.
Tkanka ta nie posiada naczyń krwionośnych. Transport metabolitów do komórek nabłonkowych odbywa się na drodze dyfuzji przez tkankę blaszki właściwej oraz przez błonę podstawną. Odgałęzienia nerwów czuciowych biegną przez błonę podstwaną i biegną w przestrzeniach między komórkami nabłonkowymi. Nabłonki jelita, żołądka i szyjki macicy są pozbawione zakończeń nerwów czuciowych.
Regeneracja tkanek nabłonkowych.
Komórki nabłonków ulegają stałej odnowie. Część ulega eliminacji na drodze złuszczania lub apoptozy, a ich miejsce zajmują komórki nowo wytworzone. Proces ten jest szczególnie intensywny w nabłonkach narażonych na działanie czynników uszkadzających (naskórek, nabłonek przewodu pokarmowego).
Istnieją 2 główne mechaniczne odnowy nabłonków:
-w nabłonkach wielowarstwowych warstwa podstawna zbudowana jest z komórek niskozróżnicowanych, które dzielą się mitotycznie, a komórki potomne przesuwają się ku wyższym warstwom, ulegając zróżnicowaniu.
-w nabłonkach jednowarstwowych znajdują się również niezbyt liczne komórki niezróżnicowane (macierzyste) spoczywające na blaszce podstawnej, które dzielą się i różnicują w dojrzałe komórki nabłonka.
Zestawienie nabłonków: Typ, funkcje, lokalizacja
Jednowarstwowy płaski - barierowa; znajdziemy go w naczyniach (śródbłonek), pęcherzykach płucnych, kanalikach pośrednich nerek i jamach ciała (mezotelium);
Jednowarstwowy sześcienny - barierowa, resorpcyjna, wydzielnicza; kanaliki nerwowe, gruczoły, nabłonek powierzchniowy soczewki i jajnika.
Jednowarst. walcowaty - j.w; cawka pokarmowa, drogi żólciowe i rozrodcze, gruczoły.
Wieloszeregowy - ochronna, wydzielnicza, zmysłowa; drogi oddechowe, przewód najądrza, kubki smakowe, obszary receptoryczne ucha wew.
Wielowarst. płaski - ochronna; skóra, jama ustna, gardło, przełyk, odbyt, pochwa, rogówka.
Wielowarst. sześcienny - ochronna; przewody wyprowadzające gruczołów potowych.
Wielowarst. walcowaty - ochronna; strefy przjściowe pomiędzy nabłonkiem jednowar. walcowatym a wielowar. płaskim (nagłośnia, wpust, odbyt), cewka moczowa, przewody wypr. dużych gruczołów, spojówka.
Przejściowy (urotelium) - ochronna, barierowa; drogi moczowe.