Oświetlenie miejsca pracy Agata Dębska
Kwestia poprawnego oświetlenia miejsc, w których wykonujemy różne czynności nie jest wcale tak prosta, jak mogłoby się wydawać. Często zdarza się, że ani my (w pracy i w domu), ani pracodawca nie przykłada do tego zagadnienia zbyt dużej wagi, tymczasem jest to kwestia niezwykle ważna ze względów zdrowotnych, wydajności pracy i ochrony środowiska. Warto zapoznać się z opiniami fachowców w tej sprawie oraz z obowiązującymi normami.
Należy zaznaczyć, że badania nad sposobem oświetlenia miejsca pracy oraz ustalenie ujednoliconych zasad jest trudne ze względu na różnorodność czynników mających wpływ na komfort pracy. Są to na przykład cechy osobnicze - wiek osoby pracującej, stan jego wzroku, rodzaj wykonywanej pracy, czas jej wykonywania.
Zauważmy, że oświetlenie zmienia się w zależności od pory dnia, zależy od rodzaju oświetlanej powierzchni czy rodzaju przedmiotu, np. jego wielkości. Dlatego ważne jest prawidłowe, tj. zgodne z normą zaprojektowanie oświetlenia w miejscu pracy.
Od listopada 2004 r. obowiązuje w Polsce nowa norma PN-EN 12464-1:2004 „Światło i oświetlenie miejsca pracy. Część 1. Miejsca pracy we wnętrzach”. Jest ona tłumaczeniem normy europejskiej i zastąpiła normy: PN-84/E 02033 „Oświetlenie światłem elektrycznym”, PN-71/E-02034 „Oświetlenie elektryczne terenów budowy, przemysłowych, kolejowych, portowych oraz dworców i środków transportu publicznego” oraz PN-84/E-02035 „Urządzenia elektroenergetyczne. Oświetlenie wnętrz światłem elektrycznym”. Określa ona wymagania jakościowe i ilościowe dotyczące pomieszczeń i stanowisk pracy znajdujących się w budynkach oraz kryteria do projektowania oświetlenia.
Zauważmy, że zgodnie z polskimi przepisami pracodawca ma obowiązek zapewnić pracownikowi dostateczne i zgodne z normą oświetlenie miejsca pracy. Mówią o tym Kodeks pracy i Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 28 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy. Przestrzeganie norm jest ważne ze ze względu na zapobieganie wypadkom przy pracy, zabezpieczenie pracowników przed czynnikami niebezpiecznymi dla zdrowia, zmniejszenie uciążliwości pracy. Źle oświetlone stanowisko pracy może być uciążliwe dla wzroku: powodować szybsze zmęczenie, bóle głowy, łzawienie, zmniejszenie ostrości widzenia a w efekcie pogorszenie samopoczucia, spadek wydajności pracy, choroby oczu i wypadki przy pracy.
Pracodawca powinien dokonywać kontrolnych pomiarów parametrów oświetlenia. Dla każdego zakładu pracy niezbędne jest wykonanie odpowiedniego projektu oświetlenia. Dobrze zaprojektowane i wykonane oświetlenie zagwarantuje odpowiednie warunki pracy, przy optymalnym zużycia prądu.
Nowa norma wprowadza określenia i definicje nie występujące w starych regulacjach. Są to: zadanie wzrokowe, obszar zadania wzrokowego, obszar bezpośredniego otoczenia, eksploatacyjne natężenie oświetlenia. Pojęcie zadania wzrokowego ma określać rodzaj wykonywanej czynności: wielkość wykorzystywanych przy pracy elementów i ich rodzaj, luminancję elementów, kontrast z tłem i czas trwania czynności. Są to elementy, które decydują o postrzeganiu przy wykonywaniu czynności. Obszar zadania wzrokowego to fragment miejsca, w którym jest wykonywane zadanie wzrokowe, a obszar bezpośredniego otoczenia to obszar o szerokości co najmniej 0,5 m, otaczający obszar zadania wzrokowego i będący w polu widzenia. Eksploatacyjne natężenie oświetlenia to najniższa wartość natężenie oświetlenia zalecana do utrzymania na powierzchni.
Norma w ośmiu tabelach podaje szczegółowe wymagania oświetlenia dla różnych stanowisk pracy. Podaje się w nich: rodzaj wnętrza, czynności lub zadania, użyteczne natężenia oświetlenia, ujednolicony wskaźnik olśnienia oraz wskaźnik oddawania barwy.
Natężenia oświetlenia to nie jedyny parametr decydujący o dobrym wiedzeniu. Ważne dla dobrego postrzegania są również: rozkład luminancji, olśnienie, kierunkowość światła, oddawanie barw oraz postrzeganie barw, migotanie. Luminancja powierzchni określa odbicie światła od powierzchni. W obowiązującej normie współczynniki odbicia od powierzchni we wnętrzach są następujące: sufit 0,6-0,9, podłoga 0,1-0,5, ściany 0,3-0,8 i współczynnik dla płaszczyzny pracy 0,2-0,6 (nowość względem poprzednich norm oświetleniowych).
Za powstawanie olśnienia odpowiedzialne są przede wszystkim jaskrawe elementy opraw czy okna. Norma wprowadza definicje olśnienia przykrego (przeszkadzającego) i odbiciowego. Olśnienie przykre jest określane przy pomocy ujednoliconego wskaźnika olśnienie (UGR). Jego wartość jest szacowana na etapie projektowania z następujących parametrów: luminancja tła, luminancja świecących części opraw, kąt bryłowy (w którym oko widzi świecące części opraw) oraz tzw. wskaźnik Gutha uwzględniający położenie oprawy względem linii widzenia. Skuteczną metodą uniknięcia olśnienia przykrego jest stosowanie w oknach żaluzji oraz stosowanie odpowiednich opraw osłaniających.
Norma określa zależność luminacji źródła światła i kąta oprawy oświetleniowej. Podano w niej również sposoby ograniczenia olśnienia odbiciowego. Są to: właściwe rozmieszczenie opraw i stanowisk pracy, malowanie sufitów i ścian na jasne kolory, stosowanie powierzchni matowych, zwiększenie powierzchni opraw i ograniczenie ich luminancji. Zastosowanie oświetlenia kierunkowego ma na celu intensywne oświetlenie zadania wzrokowego (np. wyeksponowanie elementów przedmiotów).
Norma wprowadza też pojęcie modelowania oświetlenia. Ma to na celu ustalenie równowagi między światłem rozproszonym a kierunkowym w pomieszczeniu, pozwoli to na uwidacznianie przedmiotów i osób w sposób nie za mocno kontrastowy a jednocześnie wyraźny. Odpowiednie zbilansowanie tych dwóch typów oświetleń zapewni odpowiedni rozkład cieni a co za tym idzie odpowiedni „wymodelowanie” przedmiotów.
Niezwykle ważne jest postrzeganie barwy - zarówno barwy światła emitowanego przez źródło, jak i oddawania barw czyli wpływu oświetlenia na wygląd przedmiotów. Nie istnieją źródła światła, które oddawałyby doskonale światło słoneczne. Otrzymanie źródła o najlepszej dla oka barwie nie jest proste. Każde źródło białe emituje tak na prawdę światło o innym rozkładzie natężenia. Norma opisuje parametr zwany temperaturą barwową najbliższą (TCP w Kelvinach) określający cechy barwy postrzeganej. Gdy TCP ma wartości poniżej 3300 K barwę postrzeganą określamy jako ciepła, między 3300 a 5 300 K jako pośrednią, a powyżej 5 300 K jako zimną. Na dobór barwy oświetlenia ma wpływ wiele czynników, podstawowy to natężenie oświetlenia, ale nie bez znaczenia jest np. kolor mebli i ścian w pomieszczeniu czy lokalny klimat - w ciepłym klimacie zaleca się stosowanie chłodniejszych źródeł, a w ciepłym odwrotnie. Jak postrzega się barwę przedmiotu określa współczynnik oddawania barwy (Ra). Chodzi o to, aby barwy przedmiotów wyglądały jak najbardziej wiernie oraz, żeby skóra ludzka prezentowała się naturalnie i zdrowo (wszyscy pewnie wiemy, jak źle może wyglądać człowiek oświetlony świetlówką o zimnej temperaturze barwowej). Maksymalna wartość Ra wynosi 100 i im niższy współczynnik tym gorsze oddawanie barw. W pomieszczeniach gdzie pracują ludzie współczynnik ten nie może być mniejszy niż 80.
Norma zaleca ponadto unikanie migotania źródeł światła oraz efektu stroboskopowego. Norma odnosi się również do sposobu konserwowania urządzeń oświetleniowych, wprowadza mianowicie harmonogram konserwacji urządzeń uzależniony od tzw. współczynniku utrzymania. Jest to odwrotność znanego z poprzednich norm współczynnika zapasu. Określono w niej także sposób kontrolowania oświetlenia w trakcie użytkowania. Nowością w obecnie obowiązującej normie jest też wyodrębnienie rozdziału na temat oświetlenia miejsc pracy z monitorami ekranowymi, a także konieczność sprawdzania wartości natężenia oświetlenia w punktach - zawsze tych samych - przyjętych podczas projektowania na siatce pomiarowej.
Norma pozostawiła projektantowi swobodę przy określaniu wymogów oświetlenia, nie określa ściśle wytycznych prowadzenia badań oświetlenia. Aby ułatwić korzystanie z normy PN-EN 12464-1:2004, COSiW SEP wydał w 2006 r. komentarz do normy, napisany przez prof. dr. hab. inż. Jerzego Bąka z Zakładu Oświetlenia Instytutu Elektroenergetyki Politechniki Warszawskiej.