Planowanie urbanistyczne i regionalne

Wykład z 8.10.2009 r.

Urbanistyka - wiadomości ogólne

CECHY PRZESTRZENI:
- dobro rzadkie
- dobro wspólne
- piękno
- ład

Przestrzeń jest dobrem rzadkim w tym sensie, że jej ilość nie może być powiększona przez produkcję.

Dotyczy to przede wszystkim przestrzeni geograficznej: lądowej, wodnej i powietrznej. Oczywiście znane są sposoby rozszerzania i przestrzeni przez opanowanie nieprzyjaznych człowiekowi stref geograficznych.

Możliwe jest także rozszerzenie przestrzeni antropogenicznej przez tworzenie sztucznych pięter uprawy, zamieszkiwania, działalności przemysłowej, usługowej, transportowej. Piętra te mogą wznosić się zarówno w górę jak i zagłębiać w skorupę ziemską lub pod powierzchnię mórz.

Jednak w stosunku do geograficznych rozmiarów przestrzeni są to ilości niewielkie.

Bardziej skutecznym sposobem względnego rozszerzenia przestrzeni jest jej substytucja przez nakłady pracy i kapitału.

Urbanistyka

• „urbs” (łac.) - miasto;

• nauka o budowie miast i osiedli oraz o wszystkich problemach związanych z ich planowaniem, urządzaniem, organizowaniem pod względem gospodarczym, technicznym, kulturowym.

Urbanistyka dotyczy działań nie tylko związanych z kształtowaniem przestrzeni (układ budynków, dróg), ale także problemu aranżacji życia.

Ruralistyka

• „ruralis” (łac.) - wiejski;

• nauka wchodząca w skład urbanistyki, która odnosi się do skupisk osadniczych wsi.

Planowanie przestrzenne

• pojęcie szersze niż urbanistyka;

• wiąże się z gospodarką komunalną, która obejmuje kwestie zarządzania miastami i ich funkcjonowania jako organizacji społecznych.

• Planowanie przestrzenne jest mniej szczegółowe niż projektowanie urbanistyczne, ale działa w większej skali i dotyczy poważniejszych decyzji.

Urbanista

• osoba, która prowadzi badania, studia i opracowuje programy, projekty planów budowy, rozbudowy i modernizacji miast lub ich części oraz innych jednostek sieci osadniczej oraz wykonuje nadzór nad realizacjami miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego.

3 warstwy
działania urbanisty:

• warstwa działania oczywistego,

• warstwa działania narzuconego,

• warstwa działania kreatywnego,

ŚRODOWISKO-PRZESTRZEŃ-MIEJSCE

Każdy badany obiekt znajduje się w jakimś otoczeniu - środowisku.

Środowisko definiujemy jako zespół zewnętrznych elementów rzeczywistości, które z badanym obiektem są powiązane zależnościami tworząc system.

W ogólnym rozumieniu środowisko to zespół elementów przyrodniczych i antropogenicznych. Człowiek jest elementem środowiska.

- środowisko przyrodnicze,
- środowisko społeczne

Środowisko:

• zespół zewnętrznych elementów rzeczywistości, które z badanym obiektem są powiązane zależnościami tworząc system.

Funkcje środowiska przyrodniczego:
- wspieranie procesów życiowych organizmów,
- dostarczanie im surowców i energii,
- pochłanianie ubocznych skutków i produktów wynikających z ich egzystencji

Środowisko zamieszkałe:

• trwale zajmowane przez człowieka,

• stanowiące zbiór czynników korzystnych i niekorzystnych dla człowieka,

• podlegające stałym przemianom związanym z działalnością człowieka.

Przestrzeń

Pojęcia definiujące przestrzeń według

A. E. Brinckmana:

• projektowanie przestrzenne,

• rama przestrzenna,

• efekt przestrzenny,

• wypełnienie przestrzeni,

• porządkowanie przestrzeni.

3 koncepcje kształtowania przestrzeni wg A. E. Brinckmana

• Poprzez wolnostojący obiekt otoczony przestrzenią (np. przestrzeń wokół wieży Eiffla);

• Poprzez otoczenie przestrzeni masą architektoniczną (np. rynek w Krakowie);

• Poprzez relacje pomiędzy przestrzenią otaczaną i otaczającą (relacje pomiędzy małymi i dużymi przestrzeniami, które się przenikają);

Środowisko zamieszkałe ma charakter antropogenny
- zarówno żywe jak i martwe składniki tego środowiska są mocniej uzależnione od człowieka
niż człowiek od nich

Kształtowanie środowiska przez człowieka jest sumą materialnych działań ludzkich mających wpływ na fizyczną formę oraz biotyczną treść otoczenia, w którym człowiek pragnie zamieszkiwać

Środowisko zamieszkałe przez człowieka nie jest jednorodne - składa się z rejonów, stref i terytoriów

Przestrzenie otwarte i zamknięte

O jakości środowiska zamieszkałego najczęściej świadczy jakość przestrzeni otwartych

Przestrzenie otwarte:
- ulice,
- place,
- parki,
- dziedzińce,
- podwórza,
- targowiska,
- mosty,
- cmentarze,
- ...

Przestrzeń, w miarę przydawanych jej znaczeń i określeń, zamienia się w miejsce - rozpoznawalną przestrzeń.

W tradycji chrześcijańskiej wyróżnić można cztery najważniejsze dla człowieka rodzaje miejsc.

• dom,

• miejsce pracy,

• świątynia,

• cmentarz.

Najważniejsze miejsca w środowisku zamieszkania:

Dom:
- mieszkanie,
- budynek,
- osiedle,
- dzielnica,
- miasto,
- region,
- kraj

Warsztat pracy:
- jedno z podstawowych miejsc organizujących ład codziennej egzystencji człowieka,
- praca daje poczucie bezpieczeństwa, satysfakcję zawodową, zapewnia równowagę psychiczną

Warsztat pracy:
- dom,
- zakład pracy,
- organizacja pracownicza,
- dział gospodarczy,
- sektor gospodarczy,
- miasto,
- region,
- kraj

Świątynia:
- potrzeba istnienia miejsc świętych jest w człowieku bardzo silna, ich istnienie stwarza warunki komfortu psychicznego

Świątynia:
- ołtarz,
- kaplica,
- kościół,
- sakrum,
- wartość chroniona

Najważniejsze miejsca w środowisku zamieszkania:
Cmentarz:

- cała kultura ludzka wywodzi się z przeszłości,
- przypomina o dziedzictwie materialnym naszej kultury

- przypomina o dziedzictwie materialnym naszej kultury

Miasto i jego struktura przestrzenna

Miasto jest tworem trudnym do jednoznacznego zdefiniowania. Czy jest administracyjnie wyróżnioną jednostką osadniczą, czy też osadą zamieszkałą przez ludność zatrudnioną w zawodach pozarolniczych?

Należy przyjąć, że:

Grupy społeczne zmuszone przez warunki klimatyczne, sytuację gospodarczą, względy polityczne lub wierzenia religijne organizowały się w formacje, dziś zwane miastami, w celu doskonalenia warsztatu swojej pracy, który to warsztat musiał znajdować się w miejscu zapewniającym im względnie stałą egzystencję.

Definicja miasta:
Historycznie ukształtowany typ osiedla, wyznaczony istnieniem konkretnej społeczności, skoncentrowanej na pewnym obszarze, o odrębnej organizacji uznanej prawnie oraz wytwarzającej zespół trwałych urządzeń materialnych

Geneza współczesnego mieszkalnictwa

Historia rozwoju miast

1. Starożytna Grecja:

• brak geometrycznie wyznaczonych granic,

• narastanie tarasowe wokół centralnie położonego placu,

• ciągi domów położone wzdłuż poziomic zgodnie z ukształtowaniem terenu,

• agora i zespół świątyń oddzielone i nie związane ze sobą,

• brak budowli obronnych,

• usytuowanie na nabrzeżu i rozmieszczenie w kierunku wzgórza (od strony południowej),

• szachownicowy układ ulic (prostokątny), bardzo gęsty

Megaron i późniejsza zabudowa atrialna były kształtowane z uwzględnieniem warunków klimatycznych. Budynki były latem chronione portykiem (elementem ocieniającym). Budowle kształtowano w taki sposób, aby latem słońce nie wpadało do pomieszczeń, a zimą wprost przeciwnie.

2. Starożytny Rzym:

• uporządkowany układ urbanistyczny,

• prostokątna siatka ulic,

• miasto otoczone budowlami obronnymi,

• wyraźnie zaznaczone granice geometryczne,

• miasto o obrysie prostokąta, otoczone murami - zamknięta kompozycja miasta,

• dziki rozwój przedmieść za murami kasta,

• miast nie sytuowano na wzgórzach.

3. Średniowiecze:

• mniej rygorystyczne kształtowanie miasta niż w Rzymie,

• wielowarstwowe mury obronne,

• prostokątny rynek - centralnym punktem miasta,

• prostokątna siatka ulic, ale nie zawsze regularna,

• nowe miasta rozwijały się na ogół wokół starego lub obok,

• lokacja miast - nadawanie im praw miejskich.

4. Renesans:

• rozwój modelowych miast, zaprojektowanych jako racjonalnie przemyślana, funkcjonalna, jednolita całość,

• przekształcenie murów obronnych w olbrzymie obwarowania.

Model miast idealnych:

• oparte na planie wielokąta, często regularnego,

• prostokątna lub promienista siatka ulic,

• centralnie ulokowany plac,

• szeroki pas fortyfikacji obronnych.

• idealne miasto - Zamość.

5. XVIII-XIX wiek - przebudowa miast:

• przebicie ulic,

• stworzenie charakterystycznych placów gwiaździstych,

• stworzenie osi widokowych.

Przebudowa Paryża pod kierunkiem G. E. Haussmanna

Cele przebudowy Paryża:

• dostarczenie mieszkań i miejsc pracy rosnącej liczbie ludności;

• modernizacja starych przeludnionych dzielnic miasta przez rozbiórkę lub przebijanie nowych ulic, tworzących nowe geometryczne połączenia placów i budowli;

• zabudowanie obszarów po rozebranych założeniach fortyfikacyjnych;

• konieczność stworzenia sprawnej sieci komunikacyjnej w mieście,

• monumentalność i prestiż - jako istotne elementy wizerunku miasta,

• optymalne rozdysponowanie terenów dla celów publicznych - administracji, handlu, komunikacji, produkcji, edukacji, wypoczynku.

6. XIX-XX wiek - rewolucja przemysłowa:

• przemysł - czynnikiem miastotwórczym, powodującym znaczny przyrost liczby ludności,

• brak zieleni,

• zacienianie przez wysokie budynki,

• bardzo duża gęstość zabudowy,

• wymieszanie funkcji,

• przeobrażenia małych miast średniowiecznych w liczebne i rozległe ośrodki osadnicze.

Cechy dynamicznie rozwijających się miast w epoce rewolucji przemysłowej:

• popyt na tanie mieszkania,

• powstawanie slumsów,

• powstawanie dzielnic przyfabrycznych - niska i tania zabudowa szeregowa, gęsta, rozległą, monotonna, bez zieleni i usług,

• spadek higieny i wzrost zachorowalności,

• wznoszenie kamienic czynszowych - przy ulicy na bardzo małej działce, zawierających mieszkalne sutereny, poddasza, oficyny, z charakterystycznymi podwórkami - „studniami”.

Procesy rozwojowe miast

Rozwój zmierza do polepszania przedmiotu rozwoju, w naszym przypadku - urbanistyki i urbanizacji.

Rozwój:

1. Niekontrolowany.

2. Kreowany (kontrolowany) - urbanistyka.

Naturalnym rozwojem rządzą liczne prawa. Ważne jest ich poznanie i umiejętne stosowanie jako narzędzi rozwoju kontrolowanego.

Prawa rozwojowe miast:

• Prawo koncentracji.

• Prawo minimalizacji wysiłku.

• Prawo otwartości systemu.

• Prawo nierównomierności rozwoju podzespołów.

• Prawo dyfuzji zagospodarowania.

• Prawo sukcesji.

1. Prawo koncentracji.

• Przy swobodnym doborze lokalizacji inwestycji zawsze decydującą rolę odgrywa zagospodarowanie istniejące, czyli to, że inwestor będzie mógł korzystać z wartości wytworzonych.

• Właściwość ta prowadzi do akumulowania się źródeł koncentracji aż do momentu krytycznego, kiedy zaczyna następować powiększanie się obszaru koncentracji. Powiększanie to nazywa się dekoncentracją wewnętrzną.

• Dekoncentracja zewnętrzna - rzadko zachodzi samoistnie i musi by ć wspomagana dodatkowymi bodźcami, np.. tworzenie osiedli mieszkaniowych musi być wsparte odpowiednią infrastruktura techniczną, głównie komunikacją. Udanym przykładem dekoncentracji zewnętrznej jest Sztokholm.

2. Prawo minimalizacji wysiłku.

• wysiłek inwestycyjny jest podejmowany po wykorzystaniu istniejącego zasobu do granic opłacalności (przeciążenie urządzeń infrastrukturalnych, np. drogi, jest dopiero sygnałem zmuszającym do rozbudowy lub modernizacji),

• z posiadanych zasobów najpierw wykorzystuje się łatwo dostępne (rabunkowa eksploatacja zasobów środowiska dopiero po doprowadzeniu do katastrofalnego stanu wywołuje potrzebę szukania środków zaradczych),

• rewolucyjne przekształcenia są podejmowane z dużym oporem i niechęcią (wadliwie zagospodarowane obszary częściej pozostawiane sa w nieefektywny użytkowaniu niż przebudowywane),

• raz rozpoczęte działania przebiegają z dużym oporem i bezwładnością (łatwiejsze jest kontynuowanie rozpoczętych inwestycji nawet przy świadomości ich niskiej efektywności niż rozpoczynanie nowych o wyższej efektywności).

Skutki: zadania trudniejsze są odsuwane na dalszy plan, zaś łatwiejsze są realizowane i przesądzają o rozwoju miasta.

3. Prawo otwartości systemu.

Każde miasto w układzie osadniczym można przedstawić jako system otwarty poprzez:

• wejścia, dzięki którym otoczenie oddziałuje na miasto,

• wyjścia, dzięki którym miasto oddziałuje na otoczenie.

Relacje miasta z otoczeniem obejmują przepływ:

• ludności,

• towarów,

• energii,

• informacji.

Wnioski:

• Każdy zachodzący w mieście proces odbija się poza jego granicami, a rozwój otoczenia ma wpływ na jego rozwój.

• Badanie procesów rozwojowych w mieście nie może być ograniczone wyłącznie do jego terytorialnego zasięgu, ale powinno obejmować strefę bliższego i dalszego oddziaływania.

4. Prawo nierównomierności rozwoju podzespołów.

Prawo to opiera się na założeniu, że w procesie rozwoju miasta poszczególne przeobrażenia nie zachodzą z równą szybkością. Najszybciej zachodzą zmiany dotyczące potrzeb mieszkańców i podejmowane są działania, które wynikają z ich potrzeb. Wolniej następują zmiany w sposobie zagospodarowania. Najwolniej następują procesy adaptacji społeczeństw do nowych warunków.

5. Prawo dyfuzji zagospodarowania.

Prawo to mówi o rozprzestrzenianiu się zjawisk społecznych i ekonomicznych. Procesy które zachodziły w krajach rozwiniętych, najczęściej przenoszą się do krajów słabiej rozwiniętych. Można na tej podstawie wnioskować, jakie tendencje rozwojowe zarysują się w krajach przyjmujących zjawisko dyfuzji. Charakterystyczny jest na przykład rozwój motoryzacji, procesy migracji ze wsi do miast, zmiany w sektorach zatrudnienia, rozprzestrzenianie się kosmopolitycznych form architektury.

Dyfuzja zjawisk urbanizacji.

• przyrost naturalny ludności (wzrost - spadek),

• migracje ludności,

• wzrost miast największych,

• tworzenie się aglomeracji miejskich,

• koncentracja funkcji,

• zmiana struktur zatrudnienia,

• przyjmowanie miejskiego stylu zycia,

• inne.

6. Prawo sukcesji.

Prawo sukcesji informuje o serii zdarzeń, które związane są z zastępowaniem jednego sposobu zasiedlenia lub użytkowania przestrzeni innym.

Sukcesja fizjonomiczna - charakterystyczna tendencja do wypierania struktur miejskich lub sposobów użytkowania przestrzeni miasta przez struktury i sposoby o charakterze intensywniejszym, na przykład tendencja do wypierania użytkowania rolniczego przez nierolnicze, wypieranie mieszkalnictwa ze śródmieść przez biura i usługi.

Dla odwrócenia tych tendencji niezbędne są kosztowne i konsekwentnie realizowane programy transformacji urbanistycznej.

1

---