Dr inż. Stanisław Wilczkowiak

Środowisko a bezpieczeństwo

WSTĘP

Rozpatrywanie relacji zachodzących pomiędzy systemem społecznym a naturalnym wymaga uwzględnienia dynamiki i złożoności tych systemów. Szczególnym trudnym wyzwaniem jest prognozowanie zachowania się tych systemów w bliższej i dalszej przyszłości, bo „nic dwa razy się nie zdarza i nie zdarzy”. Ciągle aktualnym intelektualnym wyzwaniem jest rozwój analitycznych i teoretycznych podstaw zrozumienia związków, jakie zachodzą pomiędzy populacją ludzką a środowiskiem. Wyzwaniem politycznym jest dokonanie właściwej identyfikacji problemów i zastosowanie efektywnych metod zarządzania środowiskiem.

Mówiąc o bezpieczeństwie mamy na uwadze nasze obawy, niepokoje zagrożenia. Zapewnienie bezpieczeństwa jest jednym z podstawowych motywów działania człowieka, państw i organizacji międzynarodowych. Bezpieczeństwo jest pojęciem bardzo szerokim, bo zbiór zagrożeń jest zbiorem licznym i ulegającym zmianom. W praktyce stosujemy dookreślenia pojęcia „bezpieczeństwa” np. bezpieczeństwo pracy, bezpieczeństwo narodowe, bezpieczeństwo rodziny itp.

W tej pracy rozważane są związki zachodzące pomiędzy zmianą środowiska, konfliktem i bezpieczeństwem. W szczególności zaprezentowano wyniki zakończonego w 1999 r. studium pilotowego „Środowisko a bezpieczeństwo w ujęciu międzynarodowym”(1) zorganizowanego przez Komitet NATO ds. Środowiska i Społeczeństwa, w którym autor brał udział. Wyniki studium, zdaniem autora, ciągle aktualne w części teoretycznej, pozwalają zrozumieć istotę związków, jakie zachodzą pomiędzy zmianą środowiska a bezpieczeństwem.

1. Zarys historyczny kształtowania się problemu

Koniec lat sześćdziesiątych i początek siedemdziesiątych można by uznać za okres przebudzenia się ogólnoświatowej świadomości ekologicznej. Zagadnienie ochrony środowiska w skali globalnej zostało postawione po raz pierwszy w raporcie sekretarza generalnego ONZ U Thanta pt. „Człowiek i jego środowisko” z 26.V.1969. Wydany trzy lata później pierwszy raport Klubu Rzymskiego, noszący tytuł „Granice Wzrostu” (Limits to grow, 1972), był kolejnym przesłaniem mówiącym o tym, że zachowanie dotychczasowych trendów wzrostu produkcji przemysłowej, zwiększenia liczby ludności oraz tempa zanieczyszczenia środowiska naturalnego w perspektywie najbliższego stulecia doprowadzi do trudnej do pokonania bariery dalszego rozwoju. W 1987 r. w Raporcie Komisji ONZ do Spraw Środowiska i Rozwoju, zatytułowanym „Nasza wspólna przyszłość”, znanym również jak Raport Pani Brundland wskazano, że pojęcie bezpieczeństwa, tradycyjnie rozumiane jako polityczne i narodowe zagrożenia suwerenności, musi być rozszerzone tak, aby ująć rosnący wpływ stresu środowiskowego na powstawanie konfliktu na poziomie lokalnym, narodowym, regionalnym i globalnym. Lata 90-te XX w. to okres bardzo intensywnych badań nad rozwojem ludzkości, zmianą środowiska i bezpieczeństwem. W 1994 r. w Woodrow Wilson Center w Waszyngtonie (http://www.wilsoncenter.org) powstaje program badawczy „Environmental Change and Security”. W 1996 r. zaczyna być realizowany program badawczy „Global Environmental Change and Human Security Project” (http://www.gechs.org) kierowany przez Carleton University w Ottawie z oddziałami badawczymi w University of California, Irvine (UCI) i w International Peace Research Institute w Oslo w Norwegii. Trzecim znaczącym programem badawczym był program szwajcarski „Environment and Conflicts” (ENCOP). Dobry zarys historyczny (od 1972 r.) badań nad zmianą środowiska a bezpieczeństwem przedstawił Oli Brown w artykule „The Environment and our Security” (3). Ostatnie lata to okres mniejszego zainteresowania polityków kwestiami bezpieczeństwa ekologicznego. Główną przyczyną jest podejście aktualnej administracji USA, która raczej przekonana jest, że zdolności adaptacyjne ludzkości do zachodzących zmian w środowisku pozwolą na zmniejszenia zagrożenia.

W kolejnych punktach zostanie wyjaśniona istota relacji pomiędzy zmianą środowiska, konfliktem i bezpieczeństwem.

2. Stres środowiskowy i model rozwoju konfliktu

Stres środowiskowy powstaje w wyniku pojawienia się niedostatku, redukcji lub przewidywania redukcji całkowitej ilości lub ilości dostępnej zasobów naturalnych (na przykład: ziemi ornej, wody, lasów, zasobów rybnych). Stres może również powstać w przypadku pogorszenia jakości tych zasobów. Degradacja środowiska i niedostatek zasobów naturalnych są silnie ze sobą powiązane - degradacja środowiska może powodować nasilenie niedostatku zasobów, jak również ich niedostatek może prowadzić do dalszej degradacji poprzez ich nadmierną eksploatację. Na rys. 1 pokazano główne przyczyny powstawania stresu środowiskowego.

Rys.1. Stres środowiskowy

Dla celów roboczych wprowadźmy pojęcie potencjału powstania lub eskalacji konfliktu jako zmiennej zależnej charakteryzującej stany inne niż „bezpieczne”. Konflikt jest rozumiany jako proces dynamiczny, z różnymi poziomami intensywności. Zwykle problemy mogą i są rozwiązywane zanim konflikt nabierze takiego charakteru, że zacznie stanowić zagrożenie dla bezpieczeństwa. Na rys. 2. przedstawiono model rozwoju konfliktu od sytuacji o wysokim stopniu współpracy do sytuacji wysoko konfliktowej. Poszczególne sytuacje należy rozumieć następująco:

• długotrwały pokój: sytuacje charakteryzujące się wspólnie akceptowalnymi celami, harmonią oraz zbieżnymi interesami;

• stabilny pokój: sytuacje o znaczącej współpracy, ale przy rozbieżnych interesach, które są regulowane przez pokojowe mechanizmy redukcji lub rozwiązywania sprzecznych interesów i zapobiegania stosowania przemocy;

• pokój niestabilny: sytuacje napięcia i wzajemnej podejrzliwości, w których nie stosuje się przemocy ze względu na rozwagę stron, równowagę sił lub represje rządowe;

• kryzys: sytuacje napięcia i konfrontacji sił wojskowych;

• wojna: sytuacja trwałego i systematycznego użycia sił zbrojnych.

Rys.2. Model rozwoju konfliktu

Model rozwoju konfliktu uwzględnia sytuacje, kiedy konflikt jest rozwiązywany na poziomach poniżej poziomu stanowiącego zagrożenie dla bezpieczeństwa (trwały pokój, stabilny pokój). Powyżej tych poziomów konflikt powoduje powstawanie kryzysu politycznego, gospodarczego lub społecznego, ale niekoniecznie musi prowadzić do konfrontacji sił. Jedynie na najwyższych poziomach następuje konfrontacja siłowa (kryzys i wojna).

Stosowanie przemocy nie pojawia się automatycznie w sytuacji konfliktowej. W zależności od podjętych kroków politycznych i innych czynników potencjał eskalacji konfliktu może ulec zmniejszeniu. Istnieje wiele przykładów rozwiązywania konfliktów na zasadach współpracy. Tylko niewielka część konfliktów osiąga najwyższe poziomy natężenia.

Konflikty posiadają również określoną skalę geograficzną. Część ma charakter wewnętrzny, nieprzekraczający granic państwowych. Inne mają charakter międzynarodowy, w które zaangażowane są państwa lub grupy społeczne z różnych krajów.

3. Konsekwencje stresu środowiskowego

Badania empiryczne pokazują, że aktualnie stres środowiskowy na ogół nie prowadzi bezpośrednio do konfliktu. Wpływ na wartość potencjału konfliktu ma zwykle cały kompleks czynników. Dla przykładu, niewydolna gospodarka, niesprawiedliwy system społeczny, represyjny sposób rządzenia mogą predysponować społeczeństwo do zachwiania stabilności i wykorzystania problemów środowiskowych. Oznacza to, że stres środowiskowy jest osadzony w szerokim układzie czynników i może w pewnych warunkach przyczyniać się do powstania konfliktu, przyspieszać jego powstanie lub powodować jego eskalację. Stres środowiskowy generuje skutki polityczne, gospodarcze i społeczne (rys. 3.)

Rys. 3. Konsekwencje stresu środowiskowego

Stres środowiskowy może pełnić następujące role w procesie rozwoju konfliktu:

• jako strukturalne źródło konfliktu: stres środowiskowy jest postrzegany jako stały czynnik wpływający na interesy i preferencje zaangażowanych aktorów;

• jako katalizator konfliktu: stres środowiskowy jest wykorzystywany w warunkach istniejącej niestabilnej sytuacji społeczno- gospodarczej i w konsekwencji wzrasta potencjał powstania lub eskalacji konfliktu;

• jako mechanizm spustowy konfliktu: stres środowiskowy wyzwala konflikt w przypadku nagłej niekorzystnej zmiany środowiska postrzeganej jako poważne zagrożenie dla interesów danej grupy społecznej.

4. Czynniki towarzyszące

Podobne typy stresu środowiskowego mogą mieć zasadniczo różne następstwa. Zwykle stres środowiskowy bezpośrednio nie determinuje natury konfliktu. Istnieją inne czynniki wpływające na proces rozwoju konfliktu. Nazwijmy te czynniki czynnikami towarzyszącymi. Teoria rozwoju konfliktu rozróżnia w dynamice konfliktu czynniki strukturalne i czynniki wyzwalające. Czynnikami strukturalnymi są czynniki długoterminowe, bardziej statyczne, takie jak sposób organizacji gospodarczej, podział dóbr i terenu lub etniczna stratyfikacja wewnątrz społeczeństwa. Są one rozumiane jako stwarzające pewien ogólny klimat, w którym pewne formy zachowań konfliktowych są bardziej prawdopodobne od innych. W odróżnieniu od czynników strukturalnych czynniki wyzwalające są zdarzeniami nagłymi. Przykładami takiego zdarzenia może być przewrót rządowy, przypadkowa śmierć. Takie zdarzenie w sposób gwałtowny powoduje eskalację konfliktu.

• 5. Mechanizmy rozwiązywania konfliktu

Istnienie efektywnych prawnych, politycznych i społecznych mechanizmów rozwiązywania konfliktów zdecydowanie zwiększa szansę na rozwiązanie konfliktu wewnętrznego lub międzynarodowego. Jeżeli mechanizmy te są ogólnie akceptowane i zinstytucjonalizowane, jest mało prawdopodobne, że konsekwencje stresu środowiskowego będą prowadzić do powstania lub eskalacji konfliktu. Do najczęściej znanych narzędzi stosowanych w konwencjach międzynarodowych dla celów zapobiegania powstawaniu konfliktów można zaliczyć:

1. Zobowiązanie stron do współpracy;

2. Mechanizmy konsultacji;

3. Transgraniczne powiadamianie;

4. Wymiana informacji i technologii;

5. Informowanie i udział społeczeństwa;

6. Dwustronna i wielostronna współpraca;

7. Wzajemna pomoc;

8. Wspólne oceny i monitoring;

9. Dwu i wielostronne porozumienia;

10. Arbitraż.

Rys. 5. Relacje zachodzące pomiędzy zmianą środowiska a bezpieczeństwem.

• 5. Zakończenie

• Skutkiem ubocznym rozwoju cywilizacyjnego jest powstawanie nowych zagrożeń. Zdolność do szybkiego w skali globalnej przekazywania informacji, technologii oraz produktów powoduje, że zagrożenia również nabierają charakteru globalnego. Bardzo trudno przewidzieć reakcję poszczególnych elementów środowiska na działalność człowieka. Współczesne badania nad związkami zachodzącymi pomiędzy środowiskiem a bezpieczeństwem pokazują, że w pewnych warunkach gospodarczych, społecznych i politycznych stres środowiskowy może prowadzić do konfliktu z użyciem siły włącznie. Zasoby przyrodnicze, w miarę poszerzania się skali ich wykorzystania przez człowieka, nabierają wartości i stają się podobnie jak zasoby nieodnawialne (np. ropa, gaz, rudy metali) przedmiotem rywalizacji i konfliktu.

LITERATURA

1.NATO CCMS raport nr 232 “Environment @ Security in an International Cotext”, Final Report 1999 r.

2. The Woodrow Wilson Center Report „Environmental Change and Security Project” - raporty od 1 do 11 (http://www.wilson.center.org)

3. Oli Brown “The Environment and our Security” (http://www.iisd.org)

4. World Commission on Environment and Development. Our common future : the report of the World Commission on Environment and Development. New York: Oxford University Press, 1987.

8

8

8

---