Prosta i złożona odmiana przymiotnika
1. Dawniej w okresie prasłowiańskim przymiotniki i imiesłowy odmieniały się jak rzeczowniki różnych deklinacji. Pozostałością tego stanu jest dziś tzw. „prosta” odmiana przymiotników w niektórych, rzadko spotykanych formach sfery apelatywnej, np. bywaj zdrów, jestem rad, wesół i szczęśliwy, czuję się staro, mówię po polsku itp. Częściej tzw. rzeczownikową odmianę przymiotników znaleźć można w nazwach miejscowych i nazwach jezior np. Bielsk, Czersk, Czerwińsk : n. rz. Biała, Czarna, Czerwona, n.m. Grodno : gród, n. jez. Jamno : jama, Gardno : pom. gard `gród'.
Zabytki dostarczają więcej przykładów odmiany prostej:
bądź przybytek ich pust, iżem nag `nagi', umarł i pogrzebion, byłby żyw na wieki, chociaj mu nikt nie krzyw, stał się posłuszen itp.
Odmiana złożona to z pochodzenia odmiana z dodanym zaimkiem wskazującym (anaforycznym) *jь, ja, je dla odpowiednich rodzajów. Jest ona dobrze poświadczona w najstarszych zabytkach.
Odmiana męska i nijaka w l.p.:
N., Acc. prawy gospodzin, głos boży, neutrum: *-oje, *-eje > -ē > é: gniazdo kryjomé
G. -a+jego > -égo: lepszego żywota, smutnégo
D. -u+jemu > -ému: ku kościołu świętému
I. -y/i+jimь > -im/-ym: olejem świętym
L. -ě/i+jemь > -ém: w gniewie ziemskiem, domu panowem zastąpione częściowo już od XV w. końc. I.sg.: w obłoce dniowym, w widzeni świętym
Ostatecznie pisownia od 1936 r. przyjmuje -ym/-im
Odmiana żeńska w sg.
N.sg. -a+ja > -ā > á: cora babilońska, polna trawa,
G. -y/ě3+jě3 > -ē > -é: z ręki nieprzyjacielskie, od dusze rozumne w późniejszych formach wpływ D.sg.: głosem trąby rogowej, bojaźni biożej (od XIV-XV w.). Wskutek silnego zwężenia powstają formy z -yj, -ij: od niebieski radości, dla więtszyj pewności
D. -ě/-i+ji > -ej: upodobnione do mojej: starej, dalekiej
Acc. -Q+jQ > -ą: rękę prawą, krew kozłową
I. - „ - > -ą: ręką zdrową
L. upodobniony do D.sg. w robocie ludzie, w ziemi egipskie, później -ej, -y,-y/ij: o ktoryj literze, w wieczny miłości.
pluralis masc.
N. pl. -i+ji > -i/-y: starzy, piesi, synowie człowieczy. Końc. -e jest tu przeniesiona z Acc.pl. (w przym. związanych z męskimi nieżywotnymi, a później też z męskimi nieosobowymi): cedry libańskie, niedzielne psalmy, węgle ogniowe, chłodne wiatry
G.L. pl. -y/i+jixъ > -i/ych: krolow ziemskich, na drogach bożych
D.pl. -y/i+jimъ > -y/im: dniom świętym, przeciw bliźnim. Przed m może dochodzić do obniżenia artykulacji: wszystkiem żywcem utnę szyje
Acc. -y/ě3+jě3 > -ē > -é: syny ludzkie, kraje ziemskie podobnie mają femin. dusze zbawione.
I. -y/i+jimi > -ymi, -imi: między martwymi, przed syny ludzkimi, później też szerzy się -emi: nad ludźmi dobremi. Później ta końcówka się wycofuje.
L. -y/i+jix zob. G.
Neutra mają w N. i Acc. pl. starą końc. -a < -a+ja: dzieła panowa, prawa sierca. Później się ona wycofuje na rzecz -e.
szczątki liczby podwójnej
N. Acc. dwa bracieńca barzo bogata, żesta naga; dwa młoda pachołki przyjmie, dwie świecy < *-i w miękkotematowych
G. dział rąku ludzku, dwu lepszu i starszu
D. ku uszyma faraonowyma
I. dwiema świadkoma lepszyma, oczyma nie choryma ani ślepyma
L. na dwu mału miastku
Koniugacja
1. Powstanie koniugacji -am, -asz, znać, umieć - znam, znasz oraz -em, -esz: umiem, umiesz
< *zna-jQ, -je-ši; *umě-jQ, -je-ši powstała pod wpływem dawnej V koniugacji:
zna-m : da-m umie-m : wie-m zamiast znaję umieję
zna-sz : da-sz umie-sz : wiesz
zna : da umie : wie
zna-my : da-my umie-my : wiemy
zna-cie : dacie umie-cie : wie-cie
Ostało się znają < *znajQtъ, umieją < *umějQtъ
W ten sposób powstała żywotna koniugacja polska jako nasza innowacja, ale jeszcze w XIV, XV w. spotykane są formy znaję, graję, znajesz, grajesz. Ostatecznie uformowały się 4 koniugacje w języku polskim:
1 -ę, -esz np. niosę, niesiesz < *nesQ, *neseši scs. tematyczna I o : e oraz dźwignę, dźwigniesz < *dvignQ, *dvigneši scs tematyczna II no : ne.
2. -'ę, -esz np. piszę, płaczę, myję < *pis-jQ, *plak-jQ, *my-jQ scs. tematyczna III jo : je;
3. -'ę, -isz np. wożę, wozisz < *voz-i-Q, *voziši scs. tematyczna IV na i.
4. -am, -asz, -'em, -esz np. znam, znasz, dam, dasz, wiem, wiesz, umiem, umiesz < *zna-jQ, -eši, *da(d)-mь, -si, *vě(d)-mь, -si, umě-jQ, -je-ši ze zmieszania III koniugacji scs na jo : je z koniugacją V atematyczną.
Rozwój niektórych form staropolskich czasowników przebiegał następująco:
żywę, żywiesz > żyję, żyjesz : myć myję
grzebę, grzebiesz > grzebię, grzebiesz
kolę, kolesz > kluję klujesz : cuć, czuję
porzę, porzesz > pruję, prujesz wg analogii do suję, sujesz `sypię'
rostę, rościesz > rosnę, rośniesz
kradę, kradiesz > kradnę, kradniesz
1 osoba dualu z końcówką -va np. jeswa, idziewa, niesiewa na miejscu *-vě - została ona przeniesiona z dualu N.Acc. zaimka ty: va vaju, vama, va. Końcówka 3 os. dualu upodobniła się do 2 osoby dualu: wy znata i oni znata, umieta, wieta.
Forma jestem rozwinęła się z 3 os. sg. jest-em, por. dawną odmianę:
1. jesmь
2. jesi
3. jestь > jestъ+mь >jestem ze stwardniałą wygłosową wargową
Czas przyszły
W języku prasłowiańskim był czas przyszły pierwszy (futurum primum) i czas przyszły dokonany (futurum exactum).
Pierwszy powstawał przez połączenie bezokolicznika z czasownikami iměti: imQ + dati `dam', načęti: načьnQ + iti `pójdę', vъčęti: vъčьnQ +robiti `zrobię', xotěti: xoštQ + nositi `przyniosę' - por. pol. chcę przynieść, powiedzieć, zrobić itp. o nieco odmiennym „wolicjonalnym” zabarwieniu.
Drugi rodzaj tworzył się podobnie lub w połączeniu będę < *bQdQ + part. praet.act. II na *-lъ, -la -lo np. będę pisał, będą pisali, pisały (dla żeńsko-rzeczowych).
Dla polszczyzny funkcję futurum przejęły czasowniki o aspekcie dokonanym (najczęściej prefigowane): piszę futurum napiszę, przepiszę - co łączy się z rozwojem aspektu oraz - odpłaci mi gospodzin, w bodze uczynimy siłę `w Bogu uczynimy siłę'. Już od najdawniejszych czasów formacje z będę + bezokolicznik: będę pisać względnie part.praet.act. II będę pisał tworzyły w j. polskim czas przyszły z odcieniem nieokreśloności momentu zakończenia czynności.
Tryb rozkazujący
W scs. tworzony od tematu czasu teraźniejszego miał w dawnej I i II koniugacji w sg. *-i2 zaś w pl. *ě2. W j. polskim uogólniło się -i, które już w najstarszych tekstach sdkracane było do *-ь czyli -ø, np. oświeci `oświeć', odpuści, obroci `obróć', nauczy `naucz', ale też wypraw, prowadź, proś, uzdrow itp. zapewne zależne od ruchomego akcentu lub oddziaływanie rozkaźnika V koniugacji sg. typu jedz, wiedz z rozszerzeniem *-jь. Od XVI w. upowsyechniają się formy bez -i/-y. Wyjątek stanowią te rdzenie czasowników, w których występuje grupa spółgłosek: tni, żni `żnij', zetrzy, umrzy, zaprzy, dotkni, kradni. Formy te od XVII wieku otrzymują -j: tnij, żnij, drżyj, zapewne na wzór pij, bij, ryj, kraj : krajati `krajać'. Powstały też w XVII-XVIII w. nowotwory typu wyciągniej, zapomniej, spojrzej na wzór chciej, miej < *i-mě-j-i2.
W średniowiecznej polszczyźnie pojawiają się dwie struktury opisowe:
z ać < a ti (Dativus zaimka ty w krótkiej formie) ać mi pożegna twa dusza `niech mnie pożegna', dziewka ać się nie pokala `niech się'lub niechaj (: niexati `pozwolić, dopuścić'). Początkowo niechaj wprowadzało strukturę ać: niechaj ać przyjdzie `pozwól przyjść > niech przyjdzie': niechać umarli pogrzebają umarłe swoje. To dalej mogło ulegać uproszczeniu na niechać, niecha: niechać się wróci, niecha czyta. Forma niechaj skróciła się do niech, np. niech ukrotnieje `niech stanie się grzeczny', por. ukrócić.
W liczbie mnogiej -i- ginie: nieśmy, robmy. Tylko przed grupą spółgłosek -i- się zachowuje, rozszerzone o j: tknijmy, trzyjmy.
Nieliczne są formy dualu: pomożwa `pomóżmy', rozbijwa, wroćta.
Tryb przypuszczający
W polszczyźnie od najdawniejszych czasów pojawia się tu aoryst:
bych bychom
by byste > byście
by byszę wyrównane do 1 sg. > bychą
np. bych spadł, zabił bych, abych mogła, zginąłbych. Te formy utrzymały się do XVII wieku, gdy powoli wypierane są przez bym. W gwarach jeszcze do dziś: kiebych `gdybym', kiebyk wiedział to byk posed (Małopolska).
Participium praesentis activi
Imiesłów czynny czasu teraźniejszego z cechą -nt dodawaną do tematu czasu teraźniejszego
Scs. N.sg. masc. femin.
I,II i V -y (nes-y, dvign-y, věd-y) -Qšti (nesQšti, dvignQšti, vědQšti + III znajQšti
III i IV -ę (vęž-ę `wiążąc', vož-ę) tylko IV -ęšti (vožęšti)
Ważny był tu Biernik (Acc.sg.
I, II, III i V -Qštь (nes-Qtjь > niosąc, vęžQtjь > wiążąc, dvignQtjь > dźwignąc, věd-Qtjь > wiedząc, ale w IV koniugacji *-ętjь, np. vožętjь > wożąc.
Upowszechniła się końc. -ę z III i IV koniugacji: niosę `niosąc', przepowiadaję `przepowiadając', szukaję `szukając', dadzę `dając'.
Czasami jest to -a KazSw. rzeka `mówiąc' < *-rek-o-nt > rek-ō.
Feminina kontynuują formy na -ęcy: dziewica czysta będęcy, krew ciekęcy, dziewka wstała weselęcy się, będę rodzić już będęcy babą. Pojawia się rzadko w XVII w. -ący: łkający, ślący. Reliktem jest niechcący. W gwarach utrzymuje się miejscami do dziś.
Bardzo wcześnie też Biernik wyparł Nominativus sg.: bijąc, widząc, znając, wiedząc itp. Odmiana złożona dała formy na -ący, -ąca, -ące np. bijący, widzący, znający, wiedzący itp. Forma na -ący upowszechnia się wypierając coraz rzadsze -ęcy: pospieszał Dawid idąc a rostąc...; cirpiał jeśm nędzę a mroz czując, ać dwa miesiąca chodzę... płacząc dziewstwa mega; Judyt modląc się wynidzie.
Od byti part. praes. act. brzmiało sąc; np. oni oślepieni sąc, wnidą na wierzch gory.
Czasy przeszłe
Występowały dawniej aorysty, imperfectum, perfectum i plusquamperfectum (czas zaprzeszły). Imperfectum i aoryst (w polszczyźnie tylko aoryst sygmatyczny I od tem. samogłoskowych) spłynęły upodabniając końc. zwłaszcza 3. pl. na -xQ. Wyraziste były tylko końc. 2-3 sg. imperfectum -še. Obie formy tworzono od tematu bezokolicznika - imperfectum zwykle niedokonanego, aoryst - zwykle dokonanego. Czasami rozstrzyga kontekst: „A gdyż tak szedł Tobiasz, a psek bieżał jego za nim, tedy pirwy nocleg miałasta podle rzeki Tygrys. A gdyż wynidzie `wszedł' Tobiasz, chcąc swe nogi umyć w rzece, wysunąwszy się jedna wielika ryba, chcąc ji połknąć. Jejże się Tobiasz użasł, pocznie `zaczął' wołać wielikim głosem, rzekąc: Pomoż mi, panie, idzieć na mię ryba. I rzecze `powiedział' anjoł: ufaci ją za skrzele, wyciągni k sobie! A gdyż to uczyni `uiczynił' wyciągnie ją na suszą, i pocznie się `zaczęła się' ryba miotać przed nogi jego. (Biblia szaroszpatacka).
Obok wskazanych aorystów w tekstach stpolskich istnieją rzadko poświadczone imperfecta: mołwiach `mówiłem' : aor. mołwich `powiedziałem', siedziesze, biesze `był', wychadzasze, ukradziechą, chwalechą - wątpliwe - mogą być to aorysty.
Całkowitą odmianę ma poświadczone tylko bych, by, by; bychom, byście, bychą (zamiast byszę): by uczynion człowiek żywa dusza, bych nie skruszon, dan by `był dany' - z XV w.
Forma aorystu od byti zaczyna pełnić funkcję trybu przypuszczającego (conditionalu). W XV-XVI w. formy aorystu i imperfectum ostatecznie zamierają wypierane przez czas przeszły złożony (perfectum) o dawnym odcieniu rezultatywnym - wskazującym na wynik, rezultat jakiejś czynności.
Perfectum
Dawne perfectum, np. 1. by+lъ + jesmь ustala się był-em (odmiana prosta participium)
2. bylъ + jesi > byłe-ś
3. bylъ + jestь > był
pl. 1. byli + jesmь > bylim liter. byl-iś+my wchodzi zaimek jako końcówka 1 os. pl.
2. byli + jeste > byli-ście
3. byli + sQtь
Forma żeńska 1. była + jesmь > była+m
2. byla + jesi > była+ś
3. byla + jestь > była
pl. 1. byly +jesmъ > byly-ś-my wchodzi zaimek 1. pl my
2. byly + jeste > były+ście
3. byly + sQtь > były
Z form żeńskich rozwinęła się kategoria żeńsko-rzeczowa, z form męskich - męskoosobowa.
Np. od XIV-XV w.: wyszedł jeśm, jeśm był, wielika są się uczyniła dzieła twoja, pomdlete jesta `oboje pomdleliście', uciekło jeś, karał jeś itp.
Obserwuje się też pisownię łączną słowa posiłkowego ze względu na jego zwykle enklityczny charakter: padłeśm `padłem', gdybyśm szedł `gdybym', śmiałaśm `śmiałam'. W tym czasie następuje też zanikanie słowa posiłkowego w 3 os. sg. i pl.: obeszli, wzbali się, odpoczynęli.
Pod koniec XV i w XVI wieku pod wpływem trybu przypuszczającego, np. robiłbych powstają nowotwory z końcówkami: -ech, -ch, -chmy, -chwa, np. pobudziłech `pobudziłem', żech nosił, jeślich zyskał, mowiłech, iżech miał, tamoch widział, płakałach `płakałam'. Formy te mają dziś charakter gwarowy. Utrzymują się na Śląsku i w południowo-zachodniej Małopolsce, np. byłek, byłef, ja jek był, chodziłef. Z języka literackiego znikają w XVII wieku.
Osobliwości:
Od *iti tworzy się part. od szed-/sz- : szedł, szła;
cztę `czczę' miał part. praet act. II czetł, cztła ale od *čit-titi > čistił > czcił : cztę
czasownik jachać miał jachał lub jał
Języki wschodniosłowiańskie w perfectum szybko straciły czasownik w perfectum, dlatego obligatoryjny jest tam zaimek wskazujący odpowiednią osobę.
Participium praeteriti act. I.
5