Uszkodzenia mózgu powodujące zmiany pamięci, spostrzegania
Choroby serca powodujące lęki
Człowiek jako jedność biopsychospołeczna. Paradygmat biomedyczny a paradygmat biopsychospołeczny.
Model biomedyczny a model biopsychospołeczny*
MODEL BIOMEDYCZNY |
KATEGORIA OPISU |
MODEL BIOPSYCHOSPOŁECZNY (Engel) |
Medycyna neopozytywistyczna |
GENEZA |
Koncepcje systemowe |
Zdrowie jako kategoria uniwersalna, jednoznaczna dla każdej posługującej się nią osoby i definiowane jako brak choroby; |
DEFINICJA ZDROWIA |
Zdrowie ujmowane dynamicznie (jako dyspozycja, proces); kontinuum: zdrowie -choroba; |
Stresory są szkodliwe i należy dążyć do stworzenia sterylnego otoczenia; |
OCENA STRESORÓW |
Stresory są nieuniknione i należy nauczyć się z nimi żyć; |
Ignorowanie tego, co jest poza normą statystyczną (palenie papierosów prowadzi do zachorowania); |
DEFINICJA NORMY |
Koncentracja na utrzymaniu zdrowia, pomimo zagrożeń (dlaczego palenie papierosów nie zawsze prowadzi do choroby?); |
Przedmiotowe podejście do zdrowia jednostki; osobą posiadającą wyłączne kompetencje w orzekaniu o zdrowiu jest lekarz; |
CZŁOWIEK A ZDROWIE |
Podmiotowe podejście do człowieka i jego zdrowia, uznanie odpowiedzialności człowieka za własne zdrowie; |
Specjalizacja w podejściu do choroby; |
OBSZAR BADAŃ |
Poszukiwanie uogólnionych czynników zaangażowanych w osiąganie bieguna zdrowia; |
Koncentracja na jednej specyficznej jednostce chorobowej |
OBSZAR PRAKTYKI |
Koncentracja na zasobach, które pomagają jednostce w radzeniu sobie z patogenami; |
Sposoby definiowania zdrowia.
> Zdrowie jako stan:
Pierwsza definicja zdrowia uwzględniająca trzy obszary funkcjonowania człowieka (ogłoszona w 1948r. w Konstytucji Światowej Organizacji Zdrowia) ujmuje je jako pełny dobrostan fizyczny, psychiczny i społeczny (a nie jedynie jako brak choroby lub kalectwa).
Zdrowie jako dyspozycja:
„poddającą się zmianom zdolność człowieka zarówno do osiągania pełni własnych fizycznych, psychicznych i społecznych możliwości, jak i reagowania na wyzwania środowiska" (Słońska, Misiunia, 1994). Zdrowie w tej definicji traktowane jest jako dyspozycja, zdolność człowieka do wszechstronnego rozwoju i do stawiania czoła aktualnym wymaganiom (za: Heszen-Niejodek, 1998).
Zdrowie jako proces poszukiwania i utrzymywania równowagi w obliczu obciążeń, jakie wciąż otoczenie nakłada na organizm.
Akcentowany jest tutaj dynamiczny charakter zdrowia człowieka, które zmienia się w odpowiedzi na zaistniałe wewnętrzne i zewnętrzne wymagania.
Z pojęciem dynamicznej równowagi wiąże się ujmowanie zdrowia na continuum zdrowie - choroba. Atrybutem zdrowia jest zdolność do osiągania integracji i względnego stanu równowagi, obejmującego fizyczne i psychiczne wymiary organizmu oraz jego współoddziaływanie ze środowiskiem przyrodniczym (Dolińska-Zygmunt, 2001).
> Zdrowie jako wartość (autoteliczna vs instrumentalna)
Kontinuum zdrowie - choroba (Sheridan, Radmacher, 1998)
przedwczesna śmierć- pogorszenie stanu zdrowia- optymalny stan zdrowia
Atrybut zdrowia - zdolność do osiągania integracji i względnego stanu równowagi, obejmującego fizyczne i psychiczne wymiary organizmu oraz jego współoddziaływanie ze środowiskiem przyrodniczym.
Z pojęciem dynamicznej równowagi wiąże się ujmowanie zdrowia i choroby na tym samym kontinuum, którego jeden kraniec wyznacza przedwczesną śmierć, a drugi optymalny stan zdrowia rozumianego bardzo szeroko.
Uznanie kontinuum skłania do podjęcia działań prozdrowotnych zanim nastąpi załamanie zdrowia.
Integralną częścią psychologicznej konceptualizacji zdrowia jest pojęcie zdrowego pola życiowego (Dolińska-Zygmunt, 2001).
Pole zdrowotne zawiera cztery zasadnicze elementy określające zdrowie indywidualne: biologię człowieka, środowisko, styl życia oraz organizację opieki zdrowotnej. Rozkład procentowy udziału tych czynników w zdrowiu człowieka jest następujący:
styl życia - 53%;
środowisko - 21%;
dziedziczenie - 16%;
opieka medyczna w 10%.
Psychologia zdrowia jako dziedzina badań i praktyki psychologicznej.
> Podstawy teoretyczne.
Psychologia zdrowia, dziedzina psychologii formalnie uznana w 1979 roku, gdy Amerykańskie Towarzystwo Psychologiczne zaakceptowało powołanie Sekcji Psychologii Zdrowia. W najszerszym rozumieniu można ją określić jako stosowanie wiedzy psychologicznej do zagadnień zdrowia, choroby i systemu opieki zdrowotnej (Sheridan, Radmacher 1998).
- Joseph Matrazzo: „psychologia zdrowia to całokształt specyficznego, oświatowego, naukowego i profesjonalnego wkładu psychologii jako dyscypliny do promocji i utrzymywania zdrowia, zapobiegania i leczenia chorób, rozpoznawania etiologicznych i diagnostycznych korelatów zdrowia, choroby i zbliżonych dysfunkcji, a także do analizy i optymalizacji systemu opieki zdrowotnej i kształtowania polityki zdrowotnej" (Sheridan, Radmacher, 1998).
- Sheltey E. Taylor (1991, za: Heszen-Niejodek, 1997): „psychologia zdrowia jest działem psychologii zajmującym się poznaniem wpływu czynników psychologicznych na to, że ludzie pozostają zdrowi, określeniem ich znaczenia w powstawaniu chorób oraz ich roli w kształtowaniu zachowania ludzi, kiedy zachorują".
> Psychologia zdrowia jako dziedzina badań (za: Heszen-Niejodek, 1997).
medycynę behawioralną (dział psychologii ugruntowany w medycynie poza psychiatrycznej, który dotyczy psychologicznej problematyki choroby, a w centrum swoich zainteresowań stawia człowieka chorego)
zdrowie behawioralne (dotyczy psychologicznych korelatów zdrowia i kierowany jest do człowieka zdrowego).
Bardziej szczegółowy zakres psychologii zdrowia podaje szereg podręczników z tej dziedziny, które obejmują:
modele teoretyczne przydatne w rozważaniach nad zdrowiem i chorobą (np. model stresu i radzenia sobie, model salutogenetyczny)
problematykę związaną z podejmowaniem zachowań pro i antyzdrowotnych
obszar zagadnień dotyczący: relacji lekarz-pacjent, stosowania się do zaleceń lekarskich, stresowych procedur medycznych, leczenia szpitalnego
dolegliwości towarzyszące chorobom, zwłaszcza ból
psychologiczne zagadnienia dotyczące funkcjonowania człowieka przewlekle chorego
psychologiczne aspekty chorób zagrażających życiu i chorób terminalnych.
> Psychologia zdrowia jako dziedzina zastosowań praktycznych (za: Heszen-Niejodek, 1997).
Zadania wykonywane na terenie medycyny i koncentrujące się na osobach chorych (osoby chore dążą do odbudowy, odzyskania zasobów zdrowotnych);
Działania skierowane do osób zdrowych (osoby zdrowe dążą do powiększenia lub utrzymania /ochrony zasobów zdrowotnych) .
Promocja zdrowia a prewencja zaburzeń:
Promocja zdrowia jest procesem umożliwiającym ludziom zwiększenie kontroli nad własnym zdrowiem w sensie jego poprawy i utrzymywania (Karta Ottawska, 1986, za: Sęk, 1997). Zdrowie nie jest tu celem samym w sobie, ale jest traktowane jako środek konieczny do realizacji aspiracji, zaspakajania potrzeb oraz przeobrażania i kontroli środowiska. Promocja zdrowia nie jest adresowana do osób zagrożonych określonymi chorobami, ale do wszystkich ludzi, mobilizując ich do aktywnego uczestnictwa w działaniach podejmowanych na rzecz zdrowia. Działania te ukierunkowane są na czynniki determinujące stan zdrowia.
Działania prewencyjne dotyczą zapobiegania występowania określonych jednostek chorobowych. Skierowane są one do osób, u których stwierdzono już określoną chorobę, bądź do grup osób tzw. wysokiego ryzyka.
Wyróżnia się:
prewencję pierwotną, której celem jest zapobieganie powstawania chorób poprzez eliminację czynników ryzyka (cech, których obecność w organizmie jednostki bądź środowisku, w jakim żyje zwiększa prawdopodobieństwo wystąpienia choroby)
prewencję wtórną, która koncentruje się na zapobieganiu rozwoju choroby poprzez wczesne wykrycie jej objawów i ich zdiagnozowanie, a następnie szybkie leczenie
prewencję trzeciego stopnia, która skupia się na przeciwdziałaniu nawrotom choroby i minimalizacji powikłań i niepełnosprawności.
' W literaturze spotkać można również nazwę: model holistyczno-ekologiczry, w którym funkcjonowanie jednostki rozpatrywane jest nie tylko na obszarach biologicznym, psychologicznym i społecznym, ale i duchowym, a także w powiązaniu z szeroko rozumianymi wpływami środowiskowo-kulturowymi.