PRAWO RODZINNE
Źródła prawa rodzinnego:
1. Konstytucja, najważniejsza w hierarchii aktów prawnych (art. 87 ust. 1)
=>art. 18 gwarantuje ochronę prawą i opiekę rodzinie, macierzyństwu i rodzicielstwu. Jednocześnie rozstrzyga kwestię, że małżeństwo to wyłącznie związek kobiety i mężczyzny.
=>art. 47 prawo każdego do ochrony prawnej życia rodzinnego. Prawo to obejmuje zarówno zakaz ingerencji państwa w sferę życia rodzinnego, jak i obowiązek państwa zapewnienia ochrony w wypadku naruszenia tej sfery życia.
=>prawo rodziców do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami (art. 48 ust. 1) oraz prawo rodziców do zapewnienia dzieciom wychowania i nauczania moralnego i religijnego zgodnie ze swoimi przekonaniami (art. 53 ust. 3). Regulacja ta oznacza respektowanie przez państwo zasady autonomii rodziny.
=>art. 71 ust. 1 państwo zostało zobowiązane do uwzględniania dobra rodziny, ze szczególną troską w stosunku do rodzin znajdujących się w trudnej sytuacji materialnej i społecznej, zwłaszcza wielodzietnych i niepełnych, które mają prawo do szczególnej pomocy ze strony władz publicznych. Do takiej szczególnej pomocy ma matka przed i po urodzeniu dziecka (art. 71 ust. 2).
2. Ratyfikowane umowy międzynarodowe,
3. Kodeks rodzinny i opiekuńczy z 25.02.1965 r., z nowelizacjami:
- 1971 roku (anonimowa adopcja, odpowiedzialność za długi, dodano przepisy o władzy rodzicielskiej, kwestia nazwiska),
- 1986 rok (prawo o aktach stanu cywilnego),
- 1995 rok (przysposobienie zagraniczne - miejsce zamieszkania dziecka zmienia na inne w innym państwie),
- 1998 rok (konkordat, zawieszenie małżeństwa),
- 1999 rok (instytucja separacji).
4. Kodeks Cywilny
5. Kodeks postępowania cywilnego
6. Prawo prywatne Międzynarodowe
7. Prawo o aktach stanu cywilnego
8. Ustawa o funduszu alimentacyjnym
9. Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich
Zasady prawa rodzinnego:
1. Zasada dobra dziecka - fundamentalna zasada polskiego prawa rodzinnego, która wpływa w sposób istotny na rozwiązania prawne zawarte w KRO. Podstawowym źródłem tej zasady jest Konstytucja RP - art. 72. Przepis ten statuuje obowiązek państwa zapewnienia ochrony praw dziecka, prawo do opieki i pomocy władz publicznych dziecka pozbawionego opieki rodzicielskiej, obowiązek państwa ochrony dziecka przed przemocą, okrucieństwem, wyzyskiem i demoralizacją, a nadto obowiązek władz publicznych oraz osób odpowiedzialnych za dziecko do wysłuchania i w miarę możliwości do uwzględnienia zdania dziecka w toku ustalania praw dziecka. Przepis powołuje urząd Rzecznika Praw Dziecka.
Zasada dobra dziecka znajduje swój wyraz w konwencji o prawach dziecka.
W KRO, w:
- art. 56 § 2 - wyłączając dopuszczalność rozwodu, jeżeli wskutek niego miałoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków,
- art. 62 i nast. - dotyczące ustalenia pochodzenia dziecka,
- art. 87 oraz art. 92 i nast. - dotyczące stosunków między rodzicami a dziećmi, w tym szczególnie odnoszące się do władzy rodzicielskiej,
- art. 14 i nast. - regulujące kwestię przysposobienia,
- art. 145 i nast. - regulujące sprawy opieki i rodzin zastępczych,
- art. 133 - statuując obowiązek rodziców do świadczeń alimentacyjnych względem dziecka.
2. Zasada ochrony rodziny - wyrażona w art. 18 Konstytucji RP, który stanowi, że małżeństwo jako związek kobiety i mężczyzny, rodzina, macierzyństwo i rodzicielstwo znajdują się pod ochroną i opieką RP. W KRO dobrem rodziny ustawodawca kieruje się w:
- art. 10 § 1 - uprawniający sąd opiekuńczy do udzielenia zezwolenia ma zawarcie małżeństwa kobiecie, mającej lat 16, a nie mającej jeszcze lat 18, jeżeli zawarcie małżeństwa będzie zgodne z dobrem rodziny.
3. Zasada monogamii - wyrażona została w art. 18 Konstytucji RP i znalazła swoje rozwiniecie w art. 1 w związku z art. 13 § 1 KRO, który zakazuje zawierania małżeństwa temu, kto już pozostaje w związku małżeńskim. Małżeństwo zawarte wbrew temu zakazowi może zostać rozwiązane przez sąd na żądanie każdego, który ma w tym interes prawny.
Przestrzeganiu zasady monogamii służy art. 206 KK, który stanowi, że kto zawiera małżeństwo, pomimo że pozostaje w związku małżeńskim, podlega odpowiedniej karze.
4. Zasada równego traktowania świeckiej i wyznaniowej formy zawierania małżeństw - obowiązuje od 15.11.1998 r., to jest od wejścia w życie ustawy z dnia 24.07.1998 r. o zmianie ustaw - KRO, KPC, prawo o aktach stanu cywilnego, ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej oraz niektórych innych ustaw. Zmiana nastąpiła na skutek postanowienia art. 10 ust. 1 Konkordatu między Stolicą Apostolską a RP.
Według tego postanowienia małżeństwo kanoniczne, o ile spełnione są określone w tym przepisie warunki, od chwili jego zawarcia wywiera takie skutki, jakie pociąga za sobą zawarcie małżeństwa zgodnie z prawem polskim.
W art. 1 KRO przewiduje dwie równorzędne formy zawierania małżeństw, a mianowicie:
- przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego,
- przed duchownym kościoła albo innego związku wyznaniowego.
Konieczną przesłanką jest złożenie przez małżonków oświadczenia woli w obecności duchownego, jednoczesnego zawarcia małżeństwa podlegającemu prawu polskiemu i sporządzenie następnie przez kierownika urzędu stanu cywilnego aktu małżeństwa.
5. Zasada trwałości związku małżeńskiego - daje się ona wyprowadzić z art. 18 i 71 ust. 1 Konstytucji, gwarantujących rodzinie ochronę i opiekę państwa oraz nakazujących państwu uwzględniać dobro rodziny w swojej polityce społecznej i gospodarczej, a nadto zapewniających prawo do szczególnej pomocy ze strony władz publicznych rodzinom znajdującym się w trudnej sytuacji materialnej i społecznej, a zwłaszcza rodzinom wielodzietnym i niepełnym. KRO daje wyraz tej zasadzie w:
- art. 4 - który ma zapobiegać zawieraniu związków małżeńskich w sposób lekkomyślny,
- art. 10 § 1 - zakazujący zawierania małżeństw osobom zbyt młodym do podejmowania tak poważnych decyzji.
6. Zasada równości (egalitaryzmu) małżonków - wynika z treści art. 32 ust. 1 Konstytucji RP, stwierdzającego, że wszyscy są równi wobec prawa. Art. 23 KRO stanowi, że małżonkowie mają równe prawa i obowiązki w małżeństwie oraz art. 24 KRO, w myśl którego małżonkowie rozstrzygają wspólnie o istotnych sprawach rodziny, a w braku porozumienia każdy z nich może zwrócić się o rozstrzygnięcie do sądu.
STOSUNKI RODZINNE
Pojęcie rodziny - najczęściej ujmuje się rodzinę w 2 postaciach, jako:
- małą dwupokoleniową wspólnotę założoną z rodziców i ich dzieci
- dużą, wielopokoleniową grupę, w skład której wchodzi szerszy krąg osób spokrewnionych, a nawet spowinowaconych.
Brak również ustawowej definicji rodziny w KRO. Z tych jednak przepisów, które posługują się pojęciem rodzina (art. 10§1, art. 27, art. 97§1) można wywnioskować, że ustawodawcy chodziło o małą i sformalizowaną wspólnotę powstałą już z chwilą zawarcia małżeństwa, w skład której wchodzą również dzieci małżonków. W skład tak rozumianej rodziny małej zaliczyć wypada nie tylko wspólne dzieci obojga rodziców, małżonków lecz także dzieci o stwierdzonym pochodzeniu od jednego tylko z małżonków. Dzieci wchodzą do tak rozumianej rodziny tak długo, póki mieszkają z rodzicami, chyba że wcześniej same zawrą małżeństwo zakładając w ten sposób własną rodzinę.
Oprócz tego modelowego ujęcia rodziny małej, którą można nazwać rodziną pełną, operuje się w literaturze przedmiotu również pojęciami rodziny rozbitej, niepełnej i zrekonstruowanej.
Pokrewieństwo - ustawodawca nie definiuje pojęcia. KRO rozróżnia pokrewieństwo w linii prostej oraz pokrewieństwo w linii bocznej.
W linii bocznej spokrewnione są osoby, które pochodzą od wspólnego przodka, ale nie od siebie (np. rodzeństwo, bratanek).
W linii prostej spokrewnione są ze sobą osoby pochodzące jedna od drugiej bądź od wspólnego przodka (np. ojciec z synem, babka z wnuczką).
W linii prostej i bocznej rozróżnia się stopnie pokrewieństwa, które oznacza się według liczby urodzeń, wskutek których powstało pokrewieństwo. Chodzi tu o liczbę urodzeń dzielących osoby spokrewnione ze sobą.
W linii bocznej nie występują krewni w pierwszym stopniu. Najbliższymi krewnymi linii bocznej jest rodzeństwo, spokrewnione w drugim stopniu.
W ramach pokrewieństwa w linii prostej rozróżnia się jeszcze wstępnych (ojciec, dziadek) oraz zstępnych (córka, wnuczka, prawnuczka).
Powinowactwo - jest wyłącznie węzłem prawnym, powstałym na skutek zawarcia małżeństwa, między małżonkiem a krewnym drugiego małżonka, który trwa mimo ustania małżeństwa (art. 26 KRO).
Stosunek powinowactwa istnieje tylko miedzy jednym z małżonków, a krewnymi drugiego małżonka. Powinowatymi są wstępni jednego małżonka w stosunku do drugiego małżonka, pasierbowie, krewni w linii bocznej drugiego małżonka (np. rodzeństwo). Stosunek powinowactwa nie występuje pomiędzy jednym z małżonków a osobą, która pozostaje w związku małżeńskim z krewnym drugiego małżonka.
Rozróżnia się linie i stopnie, które uzależnione są od linii i stopnia pokrewieństwa łączącego dane osoby z drugim małżonkiem.
Powinowaci w linii prostej w pierwszym stopniu - teściowie, a także dziecko drugiego małżonka (pasierb); w linii bocznej w drugim stopniu - rodzeństwo drugiego małżonka, w trzecim stopniu - zstępni tego rodzeństwa.
Powinowaci w linii prostej nie mogą zawrze ze sobą małżeństwa - art. 14 § 1 KRO.
Konkubinat - jest związkiem mężczyzny i kobiety opartym na porozumieniu że będą pozostawać ze sobą w trwałej wspólności. W konkubinacie nie powstaje wspólność majątkowa tak jak w małżeństwie. Każdy z nich wzbogaca się na własny rachunek. Jeżeli jakieś przedmioty kupują ze wspólnych środków stają się współwłaścicielami niekoniecznie w częściach równych. W konkubinacie nie istnieje domniemanie, przeciwnie niż w małżeństwie że dzieci z niego urodzone są dziećmi konkubenta. Dziecko takie musi zostać uznane w USC lub też jego ojcostwo może być ustalone przed sądem. Poza tym dzieci urodzone z konkubinatu mają takie same prawa jak dzieci urodzone z małżeństwa. Między konkubentami nie istnieje także obowiązek alimentacyjny. Konkubenci nie mogą wspólnie przysposobić dziecka gdyż KRO stanowi że wspólnie uczynić mogą to tylko małżonkowie. Nie ma natomiast przeszkód prawnych do przysposabiania dziecka 1 konkubenta przez 2.
ZAWARCIE MAŁŻEŃSTWA
Małżeństwo - jest trwałym (ale nie nierozerwalnym) i legalnym związkiem mężczyzny i kobiety, powstałym z ich woli, jako równoprawnych stron, w celu wspólnego pożycia, realizacji dobra małżonków, dobra założonej rodziny i jej celów społecznych (za T. Smyczyńskim).
Zaręczyny - Mimo braku uregulowania instytucji zaręczyn w aktualnie obowiązującym prawie rodzinnym złożona drugiej osobie obietnica zawarcia małżeństwa (zaręczyny w zwyczajowym znaczeniu tego słowa) może mieć jednak prawne reperkusje normatywne. Nie da się zastosować do takiej obietnicy konstrukcji umowy przedwstępnej z art. 389 i 390 k.c. nawet jednak gdyby pokusić się o ocenę zaręczyn na gruncie obu przepisów, to i tak nie da się zastosować skutku silniejszego umowy przedwstępnej, tzn. zmusić opornego narzeczonego do zawarci małżeństwa. Z obietnicy zawarcia małżeństwa mogą jednak powstać pewne roszczenia majątkowe w postaci: żądania zwrotu kwot wydatkowanych na uzasadnione przygotowania do ślubu (roszczenie można byłoby oprzeć na art. 415 k.c.) żądania zwrotu podarunków zaręczynowych bądź to przy zastosowaniu konstrukcji darowizny warunkowej lub też na podstawie przepisów o nienależnym świadczeniu (art. 410 k.c.) z argumentacją, że skoro ktoś uchyla się od zawarcia małżeństwa, odpadła podstawa prawna dla podarunku zaręczynowego.
Przesłanki formalno - porządkowe: nupturienci powinni wykazać swoją tożsamość i przedłożyć dokumenty pozwalające ustalić wiek i stan cywilny oraz pisemne zapewnienie że nie wiedzą o istnieniu okoliczności wyłączających zawarcie tego małżeństwa. Sąd może zwolnić od obowiązku złożenia dokumentów kiedy napotyka to trudne do przezwyciężenia przeszkody. Małżeństwo nie może być zawarte przed upływem miesiąca od dnia kiedy nupturienci złożyli kierownikowi USC w/w dokumenty. Powinno ono być zawarte w USC , publicznie i uroczyście w obecności 2 pełnoletnich świadków. Z ważnych powodów małżeństwo może być zawarte poza USC. W razie niebezpieczeństwa grożącego bezpośrednio życiu 1 ze stron, małżeństwo może być zawarte niezwłocznie przed kierownikiem USC lub duchownym [art. 9].
Wymogi prawne do zawarcia małżeństwa - zawarte one są w art. 1 KRO i mówią: małżeństwo zostaje zawarte gdy mężczyzna i kobieta jednocześnie obecni złożą przed kierownikiem Urzędu Stanu Cywilnego oświadczenia, że wstępują ze sobą w związek małżeński. Przepis ten wskazuje przesłanki które powinny łącznie zaistnieć aby skutecznie zawrzeć małżeństwo.
Należą do nich (kumulatywnie):
(1) odmienność płci nupturientów: nie wynika tylko z funkcji prokreacyjnej małżeństwa. Związki homoseksualne (lesbijskie) są sprzeczne z celem i funkcją społeczną rodziny. W przypadku obojnactwa określenie płci danej osoby należy do biegłego, rozstrzygają cechy przeważające; w przypadku zaś transseksualizmu różnicę płci określa nie tylko wpis do aktu urodzenia, ale faktyczny stan w chwili zawarcia małżeństwa.
(2) złożenie zgodnych oświadczeń: przejawia się on w tym że odpowiadają one sobie pod względem treści a ich zgodność zapewnia sposób ich składania, mianowicie każda ze stron powtarza treść oświadczenia za kierownikiem USC [art. 7 § 3].
(3) jednoczesna obecność przy składaniu oświadczeń: od tej zasady przewidziane jest odstępstwo i z ważnych powodów dopuszcza zawarcie małżeństwa przez pełnomocnika [art. 6]. O istnieniu ważnych powodów decyduje sąd. Legitymowanym do żądania udzielenia zezwolenia na zawarcie małżeństwa przez pełnomocnika jest tylko osoba która chce udzielić takiego pełnomocnictwa, które powinno być udzielone na piśmie z podpisem urzędowo poświadczonym i wymieniać osobę z którą ma być zawarte małżeństwo.
(4) złożenie oświadczeń przed kierownikiem USC: oznacza to że złożenie oświadczeń o wstąpieniu w związek małżeński przed inną osobą nie powoduje skutku zawarcia małżeństwa. Do ważności zawarcia małżeństwa nie potrzebne jest jego ogłoszenie.
Niezachowanie którejkolwiek z powyższych przesłanek, statuowanych w art. 1 KRO, sprawia, że nie nastąpiło zawarcie małżeństwa (matrimonium non existens).
Zawarcie małżeństwa przez pełnomocnika - z ważnych powodów sąd może zezwolić, żeby oświadczenie o wstąpieniu w związek małżeński lub oświadczenie woli jednoczesnego zawarcia małżeństwa podlegającemu prawu polskiemu, w wypadku zawierania związku małżeńskiego, zostało złożone przez pełnomocnika (art. 6 § 1 KRO).
Jest to wyjątek od zasady wyrażonej w art. 1 KRO, według której małżeństwo powinno być złożone osobiście przez nupturientów.
Zawarcie małżeństwa przez pełnomocnika jest możliwe, kiedy spełnione zostaną kumulatywnie trzy przesłanki, a mianowicie:
- występują ważne powody do zawarcia małżeństwa w tej formie,
- sąd udzieli zezwolenia na zawarcie małżeństwa przez pełnomocnika,
- pełnomocnictwo zostanie udzielone na piśmie z podpisem urzędowo poświadczonym, z wymienieniem osoby, z którą małżeństwo ma być zawarte.
Pełnomocnictwo do zawarcia związku małżeńskiego dla swojej ważności winno być złożone w szczególnej formie (art. 73 § 2 KC):
- powinno być udzielone w formie pisemnej,
- podpis pod pełnomocnictwem musi być urzędowo poświadczony (przez notariusza),
- musi wymieniać osobę, z którą małżeństwo ma być zawarte.
Przeszkody małżeńskie - przeszkody te są wyczerpująco wymienione w KRO:
(1) nieosiągnięcie wymaganego wieku: [art. 10] nie może zawrzeć małżeństwa osoba nie mająca ukończonych lat 18. Jednakże z ważnych powodów sąd może zezwolić na zawarcie małżeństwa kobiecie która ukończyła lat 16, a z okoliczności wynika że zawarcie małżeństwa będzie zgodne z dobrem założonej rodziny. Niezachowanie przesłanki wymaganego wieku jest podstawą do unieważnienia małżeństwa, którego może żądać każdy z małżonków. Ale jeżeli kobieta zaszła w ciąże jej mąż nie może żądać unieważnienia małżeństwa z powodu braku przypisanego wieku. Unieważnienie jest jednak niedopuszczalne jeżeli przed wytoczeniem powództwa małżonek wiek ten osiągnął [konwalidacja małżeństwa].
(2) Przeszkoda ubezwłasnowolnienia: małżeństwo zawarte przez osobę ubezwłasnowolnioną całkowicie podlega unieważnieniu [art. 11]. O ubezwłasnowolnieniu orzeka sąd na podstawie art. 13 KC. Unieważnienia małżeństwa może żądać każdy z małżonków. Nie można jednak unieważnić małżeństwa po uchyleniu ubezwłasnowolnienia mimo że w czasie jego zawarcia istniała omawiana przeszkoda.
(3) Przeszkoda choroby psychicznej: lub niedorozwoju umysłowego jest podstawą unieważnienia małżeństwa jeżeli występowała w chwili zawarcia małżeństwa. Nie ma ona jednak charakteru bezwzględnego gdyż sąd może zezwolić na zawarcie małżeństwa jeżeli choroba lub niedorozwój nie zagraża małżeństwu ani zdrowiu przyszłego potomstwa ani nie będzie przeszkodą dla prawidłowego wykonywania władzy rodzicielskiej. Unieważnienia z tych powodów może żądać każdy z małżonków. Małżeństwo zawarte mimo istnienia choroby psychicznej 1 z małżonków nie podlega unieważnieniu jeżeli choroba ta później ustała [konwalidacja małż.].
(4) Przeszkoda bigamii: nie może zawrzeć małżeństwa kto już pozostaje w związku małżeńskim. Unieważnienie małżeństwa z tego powodu może żądać każdy kto ma w tym interes prawny. Nie można unieważnić małżeństwa z powodu pozostawania przez 1 z małżonków w poprzednio zawartym związku małż. jeżeli poprzednie małżeństwo ustało lub zostało unieważnione, chyba że ustanie tego małżeństwa nastąpiło przez śmierć osoby która zawarła ponowne małżeństwo pozostając w poprzednio zawartym zw. małż. Bigamia jest także przestępstwem przeciwko rodzinie [art. 206 KK].
(5) Przeszkoda pokrewieństwa i powinowactwa: nie mogą zawrzeć ze sobą małżeństwa krewni w linii prostej, rodzeństwo [przestępstwo przeciwko obyczajności art. 201 KK] ani powinowaci w linii prostej. Jednakże z ważnych powodów sąd może zezwolić na zawarcie małżeństwa między powinowatymi. Unieważnienia małżeństwa mogą dochodzić w przypadku pokrewieństwa każdy kto ma w tym interes prawny, a w przypadku powinowactwa każdy z małżonków.
(6) Przeszkoda przysposobienia: nie mogą zawrzeć ze sobą małżeństwa przysposabiający i przysposobiony. Unieważnienia może żądać każdy z małżonków. Nie można unieważnić małżeństwa z powodu stosunku przysposobienia między małżonkami jeżeli stosunek ten ustał. Art. 15 KRiO nie zakazuje więc małżeństwa między przysposobionym a krewnymi przysposabiającego.
Wady oświadczenia woli przy zawarciu małżeństwa
Małżeństwo może być unieważnione jeżeli oświadczenie o wstąpieniu w związek małżeński zostało złożone:
- przez osobę która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świadome wyrażanie woli;
- pod wpływem błędu co do tożsamości drugiej strony. Chodzi tutaj o tzw. tożsamość cywilną (czy nupturient jest kawalerem, panną, czy jest rozwiedziony, czy ma już dzieci itp.) oraz o właściwości osobiste nupturienta (np. niemoc płciowa, homoseksualizm, transseksualizm, narkomania, głęboki alkoholizm);
- pod wpływem bezprawnej groźby drugiej strony lub osoby trzeciej, jeżeli z okoliczności wynika, że składający oświadczenie mógł się obawiać, że jemu samemu lub innej osobie grozi poważne niebezpieczeństwo osobiste. Groźba taka powinna cechować się bezprawnością; być na tyle poważna że składający oświadczenie mógł się obawiać jej skutków; pozostawać w związku przyczynowym ze złożonym oświadczeniem o wstąpieniu w związek małżeński. Unieważnienia małżeństwa może żądać małżonek który złożył oświadczenie dotknięte wadą. Nie można żądać unieważnienia małżeństwa po upływie 6 miesięcy od ustania stanu wyłączającego świadome wyrażenie woli, od wykrycia błędu lub ustania obawy wywołanej groźbą, a w każdym wypadku po upływie lat 3 od zawarcia małżeństwa.
Wzajemne prawa i obowiązki małżonków - art. 23 KRO
Małżonkowie mają równe prawa i obowiązki w małżeństwie, są obowiązani do:
- wspólnego pożycia (wspólność fizyczna, duchowa i gospodarcza),
- do wzajemnej pomocy,
- wierności,
- współdziałania dla dobra rodziny, którą przez swój związek założyli.
Małżonkowie rozstrzygają wspólnie o istotnych sprawach rodziny; w braku porozumienia każdy z nich może zwrócić się o rozstrzygnięcie do sądu. O nazwisku, które każdy z małżonków będzie nosił po zawarciu małżeństwa, decyduje jego oświadczenie złożone przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego. Oświadczenie może być złożone bezpośrednio po zawarciu małżeństwa albo przed sporządzeniem przez kierownika urzędu stanu cywilnego zaświadczenia stwierdzającego brak okoliczności wyłączających zawarcie małżeństwa. Małżonkowie mogą nosić wspólne nazwisko będące dotychczasowym nazwiskiem jednego z nich. Każdy z małżonków może również zachować swoje dotychczasowe nazwisko albo połączyć z nim dotychczasowe nazwisko drugiego małżonka. Nazwisko utworzone w wyniku połączenia nie może składać się z więcej niż dwóch członów. W razie niezłożenia oświadczenia w sprawie nazwiska, każdy z małżonków zachowuje swoje dotychczasowe nazwisko.
Prawa i obowiązki majątkowe:
- małżonkowie obowiązani są, każdy według swych sił oraz swych możliwości zarobkowych i majątkowych, przyczyniać się do zaspokajania potrzeb rodziny, którą przez swój związek założyli. Zadośćuczynienie temu obowiązkowi może polegać także, w całości lub w części, na osobistych staraniach o wychowanie dzieci i na pracy we wspólnym gospodarstwie domowym. Jeżeli jeden z małżonków pozostających we wspólnym pożyciu nie spełnia ciążącego na nim obowiązku przyczyniania się do zaspokajania potrzeb rodziny, sąd może nakazać, ażeby wynagrodzenie za pracę albo inne należności przypadające temu małżonkowi były w całości lub w części wypłacane do rąk drugiego małżonka. Nakaz ten zachowuje moc mimo ustania po jego wydaniu wspólnego pożycia małżonków. Sąd może jednak na wniosek małżonków nakaz ten zmienić albo uchylić.
- w razie przemijającej przeszkody, która dotyczy jednego z małżonków pozostających we wspólnym pożyciu, drugi małżonek może za niego działać w sprawach zwykłego zarządu, w szczególności może bez pełnomocnictwa pobierać przypadające należności, chyba że sprzeciwia się temu małżonek, którego przeszkoda dotyczy. Względem osób trzecich sprzeciw jest skuteczny, jeżeli był im wiadomy.
- oboje małżonkowie są odpowiedzialni solidarnie za zobowiązania zaciągnięte przez jednego z nich w sprawach wynikających z zaspokajania zwykłych potrzeb rodziny. Z ważnych powodów sąd może na żądanie jednego z małżonków postanowić, że za powyższe zobowiązania odpowiedzialny jest tylko ten małżonek, który je zaciągnął. Postanowienie to może być uchylone w razie zmiany okoliczności. Względem osób trzecich wyłączenie odpowiedzialności jest skuteczne, jeżeli było im wiadome.
Zawarcie małżeństwa przed duchownym - na podstawie Konkordatu między Stolicą Apostolską i RP w dniu 28.07.1993 r., po odpowiedniej zmianie prawa polskiego stworzono możliwość zawierania małżeństw przed duchownym z jednoczesnym zawarciem małżeństwa zgodnie z prawem polskim.
Art. 10 Konkordatu stanowi, iż od chwili zawarcia małżeństwo kanoniczne wywiera takie skutki, jakie pociąga za sobą zawarcie małżeństwa zgodnie z prawem polskim, jeżeli:
- między nupturienatami nie istnieją przeszkody wynikające z prawa polskiego,
- złożą oni przy zawieraniu małżeństwa zgodne oświadczenie woli dotyczące wywarcia takich skutków,
- zawarcie małżeństwa zostało wpisane w aktach stanu cywilnego na wniosek przekazany urzędowi stanu cywilnego w terminie 5 dni od zawarcia małżeństwa; termin ten ulega przedłużeniu, jeżeli nie został dotrzymany z powodu siły wyższej, do czasu ustania tej przyczyny.
Przesłanki konieczne do zawarcia małżeństwa wyznaniowego ze skutkami podlegającymi prawu polskiemu (kumulatywnie):
- mężczyzna i kobieta zawierający związek małżeński oświadczają przed duchownym swoją wolę jednoczesnego zawarcia małżeństwa podlegającego prawu polskiemu,
- kierownik urzędu stanu cywilnego sporządzi akt małżeństwa (art. 1 § 2 i § 3 KRO).
Jeżeli zostaną spełnione powyższe przesłanki, małżeństwo uważa się za zawarte w chwili złożenia oświadczenia woli w obecności duchownego.
Sporządzenie aktu małżeństwa przez kierownika urzędu cywilnego ma charakter konstytutywny. W celu sporządzenia aktu małżeństwa duchowny niezwłocznie po złożeniu przez nupturintów stosownych oświadczeń sporządza zaświadczenie stwierdzające, że oświadczenia zostały złożone w jego obecności przy zawarciu związku małżeńskiego podlegającego prawu wewnętrznego Kościoła albo innego związku wyznaniowego. Zaświadczenia te pospisują duchowny, małżonkowie i dwaj pełnoletni świadkowie obecni przy złożeniu tych oświadczeń.
Zaświadczenie to, wraz z zaświadczeniem sporządzonym przez kierownika urzędu stanu cywilnego na podstawie art. 4 §1 KRO, duchowny przekazuje do urzędu stanu cywilnego przed upływem 5 dni od zawarcia małżeństwa; nadanie jako przesyłki poleconej w polskim urzędzie pocztowym jest równoznaczne z przekazaniem do urzędu stanu cywilnego (art. 8 § 3 KRO).
Termin ten jest terminem prekluzyjnym. Złożenie zatem przez duchownego zaświadczeń po tym terminie uniemożliwia sporządzenie aktu małżeństwa. Ergo - wówczas małżeństwo świeckie nie zostaje zawarte. W takim przypadku jeżeli małżonkowie (niedoszli) zaciągnęli zobowiązania lub dokonali innych przesunięć majątkowych (np. darowizny) - poszkodowany może dochodzić od duchownego naprawienia szkody, jeżeli taka powstała, na podstawie art. 415 KC. Jeżeli zachowanie owego 5-o dniowego terminu nie jest możliwe z powodu siły wyższej, bieg terminu ulega zawieszeniu przez czas trwania przeszkody (art. 8 § 3 KRO).
Jeżeli kierownik urzędu stanu cywilnego odmawia sporządzenia aktu małżeństwa zawartego zgodnie z art. 1 § 2 i § 3 KRO, powiadamia na piśmie osobę zainteresowaną o przyczynie odmowy. Osoba zainteresowana w terminie 14 dni od doręczenia jej pisma kierownika urzędu może wystąpić z wnioskiem do sądu rejonowego właściwego ze względu na siedzibę urzędu o rozstrzygnięcie, czy okoliczności uzasadniają odmowę dokonania czynności. Prawomocne orzeczenie sądu wiąże kierownika urzędu stanu cywilnego.
MAŁŻEŃSKIE USTROJE MAJĄTKOWE
Rodzaje małżeńskich ustrojów majątkowych - wyróżniamy 3 rodzaje ustrojów:
- wspólność ustawowa (art. 31 KRO),
- ustrój umowny (art. 47 KRO),
- ustrój przymusowy (art. 53 i art. 53 KRO).
Wspólność ustawowa (art. 31) - obowiązuje w wypadku gdy małżonkowie ani przed zawarciem małżeństwa, ani później nie zawarli umowy majątkowej tzw. intercyzy. W systemie ustawowej wspólności mogą istnieć 3 majątki (masy majątkowe): majątek wspólny, odrębny męża i odrębny żony. Z chwilą zawarcia małżeństwa powstaje między małżonkami z mocy ustawy (ex lege) wspólność majątkowa obejmująca ich dorobek (wspólność ustawowa). Przedmioty majątkowe nie objęte wspólnością stanowią majątek odrębny każdego z małżonków. Dorobkiem małżonków są przedmioty majątkowe nabyte w czasie trwania wspólności ustawowej przez oboje małżonków lub przez jednego z nich.
Różnica między współwłasnością łączną , o której mowa w art. 196 KC, a współwłasnością ustawową (art. 31 KRO) polega na tym, że jej przedmiotem mogą być nie tylko rzeczy, a więc przedmioty materialne (art. 45 KC), ale również prawa majątkowe (art. 31 i 32 KRO), takie jak najem, dzierżawa, wierzytelność.
W czasie trwania wspólności ustawowej:
- udział małżonków w majątku są nieoznaczone, wynika to z przepisu art. 35 KRO, według którego udziały w majątku wspólnym powstają dopiero po ustaniu wspólności ustawowej, a nadto a contrario z art. 42 i 43 KRO,
- niedopuszczalny jest podział majątku wspólnego, nawet na podstawie zgodnej umowy małżonków,
- żadne z małżonków nie może rozporządzać ani zobowiązywać się do rozporządzenia udziałem, który w razie ustania wspólności przypadnie jemu w majątku wspólnym lub w poszczególnych przedmiotach należących do tego majątku (art. 35 KRO).
W szczególności stanowią dorobek małżonków:
1) pobrane wynagrodzenie za pracę oraz za inne usługi świadczone osobiście przez któregokolwiek z małżonków (art. 32 § 2 pkt 2 KRO) - wspólność nie obejmuje tutaj prawa majątkowego ani roszczenia, lecz otrzymane przez małżonka przysporzenie majątkowe; ustawodawca ma na myśli wynagrodzenia ze stosunku pracy, stypendia wypłacone jednemu z małżonków, emerytury, renty, jednorazowe odszkodowania, które na podstawie art. 447 KC sąd może przyznać zamiast renty czy jej części.
2) dochody z majątku wspólnego, jak również z odrębnego majątku każdego z małżonków (art. 32 § 2 pkt 2 KRO); rozumiane jako pożytki naturalne, pożytki cywilne, a także pożytki prawne. Obejmuje czysty dochód, tj. przychód po odjęciu z niego koniecznych wydatków na osiągnięcie tego przychodu, a m.in. obciążeń publicznoprawnych.
Odrębny majątek każdego z małżonków stanowią (art. 33 KRO):
1) przedmioty majątkowe nabyte przed powstaniem wspólności ustawowej;
2) przedmioty majątkowe nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, chyba że spadkodawca lub darczyńca inaczej postanowił;
3) przedmioty majątkowe nabyte ze środków uzyskanych w zamian za przedmioty wymienione w dwóch punktach poprzedzających;
4) przedmioty majątkowe służące wyłącznie do zaspokajania osobistych potrzeb jednego z małżonków;
5) przedmioty majątkowe służące do wykonywania zawodu, jeżeli zostały nabyte ze środków należących do odrębnego majątku małżonka wykonującego ten zawód; nie dotyczy to jednak przedmiotów służących do prowadzenia gospodarstwa rolnego lub przedsiębiorstwa;
6) prawa niezbywalne;
7) przedmioty uzyskane z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia albo z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę; nie dotyczy to jednak renty należnej poszkodowanemu małżonkowi z powodu całkowitej lub częściowej utraty zdolności do pracy zarobkowej albo z powodu zwiększenia się jego potrzeb lub zmniejszenia widoków powodzenia na przyszłość;
8) wierzytelności o wynagrodzenie za pracę lub inne usługi świadczone osobiście przez jednego z małżonków;
9) przedmioty majątkowe uzyskane z tytułu nagrody za osobiste osiągnięcia jednego z małżonków;
10) prawa autorskie twórcy, prawa twórcy wynalazku, wzoru lub projektu racjonalizatorskiego.
Przedmioty zwykłego urządzenia domowego służące do użytku obojga małżonków są objęte wspólnością ustawową także w wypadku, gdy zostały nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, chyba że spadkodawca lub darczyńca inaczej postanowił. W czasie trwania wspólności ustawowej żaden z małżonków nie może żądać podziału majątku wspólnego. Nie może również rozporządzać ani zobowiązywać się do rozporządzania udziałem, który w razie ustania wspólności przypadnie mu w majątku wspólnym lub w poszczególnych przedmiotach należących do tego majątku.
Ustanie wspólności majątkowej ustawowej z samego prawa:
- z chwilą ustania małżeństwa: śmierć jednego z małżonków, orzeczenia o rozwodzie lub unieważnienia małżeństwa,
- w razie ubezwłasnowolnienia jednego z małżonków (art. 53 KRO), niezależnie od tego, czy jest to ubezwłasnowolnienie całkowite czy częściowe; ustanie wspólności majątkowej z tej przyczyny następuje w chwilą uprawomocnienia się postanowienia sądu o ubezwłasnowolnieniu jednego z małżonków,
- w razie orzeczenia separacji (art. 615 KRO).
Ustanie wspólności ustawowej na skutek orzeczenia sądu - każdy z małżonków z ważnych powodów może żądać zniesienia przez sąd wspólności majątkowej zarówno ustawowej, jak i umownej (art. 52 § 1 KRO). Legitymację do wniesienia powództwa o zniesienie wspólności ustawowej posiada także prokurator (art. 7 KPC) oraz Rzecznik Praw Obywatelskich.
Ważne powody to: trwonienie uzyskiwanych dochodów w związku z pijaństwem jednego z małżonków, separacja faktyczna małżonków, prowadzenie, bądź sama możliwość prowadzenia egzekucji z majątku wspólnego, jeżeli przemawia za tym dobro rodziny lub dobro współmałżonka dłużnika, szczególnie wówczas, gdy małżonkowie od dłuższego czasu pozostają w separacji.
W szczególności należy mieć na względzie, aby:
- orzeczeniu o zniesieniu małżeńskiej wspólności ustawowej skutek wsteczny był nadawany w sytuacjach rzadkich i wyjątkowych,
- w sprawie o zniesienie wspólności ustawowej badano również, czy powództwo nie zmierza do pokrzywdzenia wierzycieli jednego z małżonków,
- rodzina korzystająca z dochodów związanych z działalnością gosp. jednego ze współmałżonków ponosiła również ujemne skutki takiej działalności,
- o zniesieniu wspólności majątkowej małżeńskiej ze skutkiem wstecznym sąd nie orzekał przy całkowitym pominięciu zagrożeń dla interesów osób trzecich.
Ustanie wspólności ustawowej z mocy umowy małżonków - małżonkowie mogą przez umowę wyłączyć wspólność ustawową. Umowa musi być zawarta w formie aktu notarialnego (art. 47 § 1 KRO).
Skutki ustania wspólności ustawowej:
- każdy z małżonków d chwili ustania wspólności może żądać podziału majątku wspólnego (art. 42 KRO),
- od chwili ustania wspólności oboje małżonkowie mają równe udziały w majątku, który był nią objęty,
- od momentu ustania wspólności ustawowej każdy z małżonków może rozporządzać swoim udziałem bez zgody drugiego małżonka (art. 42 KRO w związku z art. 198 KC).
Podział majątku wspólnego można dokonać:
- na podstawie umowy małżonków lub ich następców prawnych, może objąć cały majątek lub być ograniczony do jego części; forma umownego podziału majątku może być dowolna (majątek powyżej 2000 zł - w formie pisemnej - art. 75 § 1 KC, jeżeli do majątku wchodzi nieruchomość - akt notarialny).
- z mocy orzeczenia sądu, przed sądem polubownym, sądem powszechnym, w procesie o rozwód, w postępowaniu nieprocesowym.
Postępowanie o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej małżeńskiej toczy się w trybie postępowania nieprocesowego, uregulowanego w art. 566 i 567 KPC. Do rozpoznania tych spraw rzeczowo właściwy jest sąd rejonowy (art. 507 KPC). Właściwość miejscową sądu reguluje art. 566 KPC, stanowiąc, że sądem właściwym jest sąd miejsca położenia majątku, a jeżeli wspólność ustała przez śmierć jednego z małżonków - sąd spadku.
Osobami uprawnionymi do zgłoszenia wniosku o podział majątku są: każde z małżonków, spadkobiercy zmarłego małżonka, wierzyciel, konkubent lub konkubina zmarłego małżonka, prokurator oraz Rzecznik Praw Obywatelskich.
Ustrój umowny (art. 47 KRO) - małżonkowie mogą przez umowę wspólność ustawową rozszerzyć, ograniczyć lub wyłączyć.
Umowa powinna być zawarta w formie aktu notarialnego. Można ją zawrzeć także przed zawarciem małżeństwa. Małżonkowie mogą powoływać się względem osób trzecich na rozszerzenie, ograniczenie lub wyłączenie wspólności tylko wtedy, gdy zawarcie przez nich umowy majątkowej oraz jej rodzaj były tym osobom wiadome. Do wspólności umownej stosuje się odpowiednio przepisy o wspólności ustawowej z zachowaniem przepisów poniższych.
Umowę majątkową małżeńską można zawrzeć:
- przed zawarciem małżeństwa,
- w chwili zawierania małżeństwa,
- po zawarciu małżeństwa (art. 47 § 1 zdanie trzecie KRO)
Wspólność umowna rozszerzona obejmuje rzeczy i prawa majątkowe, które według przepisów o wspólności majątkowej małżeńskiej należą do majątku odrębnego każdego z małżonków.
Nie można przez umowę rozszerzyć zakresu wspólności na:
1) prawa niezbywalne;
2) wierzytelności z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia, o ile nie wchodzą one do wspólności ustawowej, jak również wierzytelności z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę;
3) niewymagalne jeszcze wierzytelności o wynagrodzenie za pracę albo za inne usługi świadczone osobiście przez jednego z małżonków. W razie wątpliwości poczytuje się, że przedmioty służące wyłącznie do zaspokajania osobistych potrzeb jednego z małżonków nie zostały włączone do wspólności. Spadkodawca lub darczyńca może zastrzec, że przedmioty przypadające jednemu z małżonków z tytułu dziedziczenia, zapisu lub darowizny nie wejdą do wspólności.
Jeżeli małżonkowie włączyli do wspólności przedmioty majątkowe, które przy wspólności ustawowej należałyby do ich majątków odrębnych:
1) wierzyciel, którego dłużnikiem jest tylko jeden z małżonków, może żądać zaspokojenia z majątku wspólnego także wtedy, gdy wierzytelność powstała przed zawarciem małżeństwa;
2) udziały małżonków w majątku wspólnym w chwili ustalenia wspólności są równe, chyba że umówiono się inaczej. W razie umownego wyłączenia wspólności każdy z małżonków zachowuje zarówno majątek nabyty przed zawarciem umowy, jak i majątek nabyty później; zarządza i rozporządza całym swoim majątkiem samodzielnie (rozdzielczość majątkowa).
Wspólność umowna ograniczona - zakres wspólności umownej ograniczonej zależy od woli małżonków. Mogą oni wyłączyć z niej dowolną ilość rzeczy i praw majątkowych, byleby tylko chociaż jedna rzecz lub prawo majątkowe pozostało w tej wspólności.
Wspólność majątkowa wyłączona (rozdzielność majątkowa) - w myśl art. 51 KRO w razie umownego wyłączenia wspólności każdy z małżonków zachowuje zarówno majątek nabyty przez zawarciem umowy, jak i majątek nabyty później; zarządza i rozporządza całym swoim majątkiem samodzielnie.
Ustrój małżeński przymusowy (rozdzielność majątkowa) powstaje:
- z mocy orzeczenia sądu (art. 152 KRO),
- z mocy samego prawa (art. 53 KRO).
Przymusowy charakter tego sposobu ustania wspólności majątkowej małżeńskiej polega na tym, że z mocy samego prawa miedzy małżonkami powstaje rozdzielność majątkowa (art. 54 KRO).
Z mocy samego prawa wspólność majątkowa zarówno ustawowa jak i umowna ustaje w razie ubezwłasnowolnienia jednego z małżonków (art. 53 KRO) i również z mocy prawa przekształca się ona w ustrój rozdzielności majątkowej (art. 54 KRO).
USTANIE MAŁŻEŃSTWA
Nieistnienie małżeństwa
Małżeństwo nie zostaje zawarte w wypadku:
- gdy oświadczenie o wstąpieniu w związek małżeński złożyły osoby tej samej płci,
- gdy oświadczenie powyższe nie zostało złożone jednocześnie przez obojga nupturientów,
- gdy to oświadczenie odbierała osoba nieupoważniona,
- gdy oświadczenia te nie były zgodne (art. 1 § 1 KRO),
- gdy pełnomocnik nupturienta nie posiadał w ogóle lub posiadał pełnomocnictwo nie spełniające wymogów ustawowych (art. 6 KRO),
- gdy oświadczenie odbierała osoba nie będąca w świetle danego prawa kościelnego lub związku wyznaniowego duchownym upoważnionym do udzielania małżeństwa (art. 1 § 2 KRO),
- gdy ani ratyfikowana umowa międzynarodowa, ani ustawa regulująca stosunki między państwem a Kościołem, albo związkiem wyznaniowym nie przewiduje możliwości wywołania przez związek małżeński podlegający prawu wewnętrznemu tego Kościoła albo związku takich skutków, jakie pociąga za sobą zawarcie małżeństwa przed kierownikiem stanu cywilnego (art. 1 § 3 KRO),
- jeżeli małżeństwo podlegające prawu wewnętrznemu Kościoła lub związku wyznaniowego okazało się w świetle przepisów prawa wewnętrznego Kościoła lub związku nieważne (art. 1 § 2 KRO).
Unieważnienie małżeństwa - małżeństwo zawarte wbrew ustawowej przeszkodzie jest ważne, dopóki nie zostanie unieważnione zgodnie z przepisami prawa.
Wyrok orzekający unieważnienie małżeństwa ma więc charakter konstytutywny. Rezultatem wyroku unieważniającego małżeństwo jest zmiana stanu cywilnego dotychczasowego małżonków.
Małżeństwo może być unieważnione z przyczyny przeszkody:
- wieku, ubezwłasnowolnia, choroby psychicznej, bigamii, pokrewieństwa, powinowactwa, przysposobienia, stanu wyłączającego świadome wyrażenie woli, błędu, groźby
----> przyczyny omówione w przeszkodach małżeńskich.
Skutki unieważnienia małżeństwa - wyrok w sprawie unieważnienia małżeństwa ma charakter konstytutywny, obowiązuje ze skutkiem wstecznym (ex tunc). Takie działanie tego wyroku oznacza, ze małżeństwo unieważnione jest traktowane jakby w ogóle nie zostało zawarte.
Istnieją dwa wyjątki:
- w zakresie stosunków do wspólnych dzieci - postanowienie art. 21 KRO co do dzieci ma ten skutek, że są one nadal traktowane jak dzieci pochodzące z małżeństwa i to zakresie: domniemania ojcostwa (art. 62 § KRO) i praw i obowiązków rodziców wobec swoich małoletnich dzieci, a więc władzy rodzicielskiej nad nimi i obowiązku dostarczania im środków utrzymania i wychowania;
- w zakresie stosunków majątkowych miedzy małżonkami - obowiązek alimentacyjny (art. 60 KRO).
Za będącego w złej wierze uważa się małżonka, który w chwili zawarcia małżeństwa wiedział o okolicznościach stanowiących podstawę jego unieważnienia (art. 20 § 1 KRO).
Prawomocny wyrok orzekający unieważnienie małżeństwa ma skutek erga omnes, co oznacza, że nie może on być przez nikogo kwestionowany w innym procesie.
Śmierć małżonka - śmierć jednego z małżonków jest naturalną przyczyną ustania ich związku. Wskutek śmierci człowiek przestaje być podmiotem prawa, wygasają jego uprawnienia i obowiązki związane ściśle z jego osobą [np. obowiązek alimentacyjny]. Dowodem ustania małżeństwa jest m.in. odpis aktu zgonu i postanowienie sądu o stwierdzeniu zgonu. Mają one charakter deklaratywny tj. rozstrzygają o stanie prawnym do czasu gdy nie ustali się że osoba żyje lub zmarła w innej chwili niż określono ją we wspomnianych aktach i nie nastąpi ich zmiana lub uchylenie.
Uznanie małżonka za zmarłego - przy uznaniu za zmarłego domniemywa się że zaginiony zmarł w chwili oznaczonej w orzeczeniu o uznaniu za zmarłego. Konsekwencją tego domniemania jest ustanie małżeństwa. Domniemania te są wzruszalne tzn. zainteresowany może żądać uchylenia orzeczenia o uznaniu za zmarłego dowodząc że osoba ta żyje albo że zmarła w innej chwili niż wskazana w orzeczeniu. Domniemania tego nie można uchylić jedynie jeżeli małżonek pozostający przy życiu zawarł nowe małżeństwo mniemając że współmałżonek nie żyje (chodzi o ochronę nowego małżeństwa).
Rozwód
Przesłanki pozytywne:
1. zupełny i trwały rozkład pożycia miedzy małżonkami - zgodnie z art. 56 § 1 KRO, jeżeli między małżonkami nastąpił trwały i zupełny rozkład pożycia, każdy z małżonków może żądać, ażeby sąd rozwiązał małżeństwo przez rozwód.
Przesłanka ta jest przesłanka pozytywną bezwzględną, gdyż:
- stanowi warunek sine qua non orzeczenia rozwodu,
- nie przewiduje żadnych wyjątków.
Rozkład pożycia jest zupełny dopiero wówczas, gdy wszelkie więzy łączące małżonków zostają zerwane, a więc gdy małżeństwo przestaje funkcjonować.
Obok zupełności rozkładu pożycia małżeńskiego występować musi kumulatywnie jego trwałość. Trwałość rozkładu pożycia małżeńskiego pożycia małżonków, który stanowi decydującą przesłankę rozwodową, bierze się pod uwagę długotrwałość trwania rozpadu.
Przesłanki negatywne:
1. dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków - w myśl art. 56 § 2 KRO rozwód nie jest dopuszczalny, jeżeli wskutek tego miałoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków.
Przy ocenie dobra dziecka należy przede wszystkim rozważyć (uchwała SN w pełnym składzie Izby Cywilnej z dnia 18.03.1968 r., III CZP 70/66/OSNCP 1968, NR 5, poz. 77):
- czy rozwód nie spowoduje osłabienia więzi z dziećmi tego małżonka, przy którym dzieci nie pozostaną, w stopniu mogącym ujemnie wpłynąć na wykonywanie jego obowiązków rodzicielskich,
- czy istniejący stan faktyczny pozwala na rozstrzygnięcie o sytuacji dzieci w sposób zapewniający zaspokojenie ich potrzeb materialnych i moralnych co najmniej w takim zakresie, w jakim potrzeby te zaspokajane są obecnie,
- czy nieustępliwe stanowisko małżonków co do sposobu wykonywania w przyszłości władzy rodzicielskiej, a zwłaszcza domaganie się każdego z rodziców, by dzieci powierzono jemu, z wyłączeniem ingerencji drugiego małżonka, nie spowoduje uszczerbku w dobro dzieci,
- czy istniejący miedzy małżonkami stan napięcia wpływa niekorzystnie na warunki życiowe dzieci w sposób usprawiedliwiający orzeczenie rozwodu,
- czy wiek dzieci, ich dotychczasowe stosunki z rodzicami, jak również stan zdrowia i stopień wrażliwości nie wywołają ujemnych skutków w stopniu zagrażających ich dobru, w razie orzeczenia rozwodu.
2. sprzeczność żądania rozwodu z zasadami współżycia społecznego (art. 56 § 2 KRO),
3. wyłączna wina małżonka żądającego rozwodu (art. 56 § 3 KRO) - rozwód nie jest dopuszczalny jeżeli żąda go małżonek wyłącznie winny rozkładu pożycia, chyba, że drugi małżonek wyrazi zgodę na rozów, odmowa jego zgody jest w danych okolicznościach sprzeczna z zasadami współżycia społecznego.
Treść wyroku orzekającego rozwód
W obecnym stanie prawnym sąd w wyroku rozwodowym orzeka:
1. o rozwiązaniu małżeństwa (art. 56 § 1 KRO) - zasadniczy element wyroku rozwodowego, który ma wpływ na pozostałe jego elementy. Ustanie małżeństwa przez rozwód następuje dopiero z chwilą uprawomocnienia się wyroku rozwodowego.; wyrok ma charakter konstytutywny.
2. o winie rozkładu pożycia jednego albo obojga małżonków (art. 57 § 1 KRO) - w zakresie orzekania o winie obowiązuje zasada oficjalności (czyli sąd obowiązany jest orzec o niej z urzędu). Przy orzekaniu winy, nie można jej stopniować; mniejszy udział jednego z małżonków powodowaniu i utrwalaniu się rozkładu pożycia małżeńskiego nie wyłącza współwiny tego małżonka w rozumieniu art. 57 § KRO. Orzeczenie w wyroku, że żadna ze stron nie ponosi winy za rozkład pożycia małżeńskiego oznacza, że sąd uznał, iż nie można jej przypisać stronom albo w wymiarze obiektywnym, albo subiektywnym.
Orzeczenie o winie może wyglądać następująco:
- winę ponosi wyłącznie jedno z małżonków,
- winę ponoszą oboje małżonkowie,
- winy nie ponosi żaden z małżonków.
Zgodnie z art. 57 § 2 KRO na zgodne żądanie małżonków sąd zaniecha orzekania o winie - skutek taki jakby nikt nie ponosił winy. Sąd powinien pouczyć strony o konsekwencjach tego zaniechania.
3. o władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem obojga małżonków (art. 58 § 1 KRO).
Sąd w zakresie orzekania o władzy rodzicielskiej może:
- powierzyć wykonywanie władzy rodzicielskiej obojgu rodzicom,
- powierzyć wykonywanie władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców, z jednoczesnym ograniczeniem władzy rodzicielskiej drugiego z rodziców do określonych praw i obowiązków względem dziecka (dzieci),
- pozbawić władzy rodzicielskiej jedno z rodziców,
- pozbawić władzy rodzicielskiej oboje rodziców,
- zawiesić władzę rodzicielską jednego z rodziców,
- zawiesić władze rodzicielską obojga rodziców.
4. o alimentach dla wspólnych małoletnich dzieci małżonków (art. 58 § 2 KRO) - orzekanie o alimentach następuje z urzędu i jest obligatoryjne. Wcześniejsze orzeczenie sądu w tej sprawie, nie zwalnia sądu orzekającego rozwiązanie małżeństwa od rozstrzygnięcia tej kwestii w wyroku rozwodowym. Sąd w wyroku rozwodowym ma obowiązek unormować kwestię alimentów w stosunku do każdego z dzieci z osobna. Alimenty zasądza się na rzecz dziecka, a nie na rzecz rodzica, któremu zostało powierzone wykonywanie władzy rodzicielskiej, jest on tylko odbiorcą tej płatności.
5. o sposobie korzystania z mieszkania, jeżeli małżonkowie zajmują wspólne mieszkanie (art. 58 § 2 KRO) - z urzędu sąd orzeka o sposobie korzystania z mieszkania; rozstrzygnięcie w tym przedmiocie ma charakter przejściowy.
Sąd w wyroku rozwodowym może:
1. nakazać eksmisje małżonka na żądanie drugiego małżonka (art. 58 § 2 KRO),
2. dokonać podziału majątku wspólnego na wniosek jednego z małżonków (art. 58 § 3 KRO),
3. zasądzić alimenty dla małżonka rozwiedzionego (art. 60 KRO).
Zasada integralności wyroku rozwodowego - orzeczenie rozwodowe rozstrzyga o całości spaw rodzinnych; poszczególne rozstrzygnięcia podejmowane przez sąd z urzędu tworzą jedną całość wyroku rozwodowego. W konsekwencji przyjęcia tego modelu, następuje uchylenie w postępowaniu odwoławczym całego wyroku, jeżeli istnieją podstawy do uchylenia jego części.
Zasada wyłączności procesu rozwodowego - wynika z art. 445 KPC według którego w czasie procesu o rozwód nie może być wszczęta odrębna sprawa:
- o zaspokojenie potrzeb rodziny,
- o alimenty miedzy małżonkami,
- o alimenty miedzy małżonkami a ich wspólnymi małoletnimi dziećmi
co do świadczeń za okres od wytoczenia powództwa o rozwód, a także takich spraw, jak:
- roztoczenie pieczy nad wspólnymi małoletnimi dziećmi stron,
- korzystania ze wspólnego mieszkania przez małżonków.
Skutki rozwodu:
- rozwiązanie dotychczasowego małżeństwa (art. 56 § KRO),
- zmiana w zakresie wykonywania władzy rodzicielskiej nad wspólnymi małoletnimi dziećmi stron (art. 58 § 1 KRO),
- uregulowanie obowiązku i zakresu dot. ponoszenia przez każdego z małżonków kosztów utrzymania i wychowania dzieci (art. 58 § KRO),
- może powstać obowiązek alimentacyjny pomiędzy małżonkami (art. 60 KRO),
- ustaje między małżonkami wspólność ustawowa i w grę wchodzą przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych (art. 42 KRO),
- powinowactwo trwa nadal mimo ustania małżeństwa (art. 26 KRO),
- małżonek rozwiedziony, który wskutek zawarcia małżeństwa zmienił swoje dotychczasowe nazwisko, może w ciągu 3 mies. od uprawomocnienia sie orzeczenia rozwodu, poprzez oświadczenie przed kierownikiem USC, powrócić do nazwiska, które nosił przed zawarciem małżeństwa.
SEPARACJA - to rozdzielenie małżonków na skutek zerwania łączących ich więzi: fizycznej, majątkowej i duchownej.
Przesłanka pozytywna separacji
- zupełny rozkład pożycia, ale nie musi być trwały (jak przy rozwodzie).
Jeżeli małżonkowie nie mają wspólnych małoletnich dzieci sąd może orzec separacje na podstawie zgodnego żądania małżonków.
Przesłanki negatywne separacji (sąd oddali powództwo):
- dobro wspólnych małoletnich dzieci,
- orzeczenie separacji byłoby sprzeczne z zasadami współżycia społecznego.
Treść wyroku orzekającego separację, sąd orzeka obligatoryjnie:
- o separacji (art. 613 § 1 KRO),
- czy i który z małżonków ponosi winę za rozkład pożycia (chyba że małżonkowie zgodnie żądają orzeczenia separacji),
- o władzy rodzicielskiej nad wspólnymi małoletnimi dziećmi,
- o alimentach,
- o sposobie korzystania ze wspólnego mieszkania.
Sąd może w wyroku:
- nakazać eksmisję małżonka na żądanie drugiego małżonka,
- dokonać podziału majątku wspólnego na wniosek jednego z małżonków,
- zasądzić alimenty dla drugiego małżonka.
Skutki separacji:
- ustaje wspólność majątkowa; małżonkowie nie dziedziczą po sobie z ustawy (tylko z testamentu),
- jeśli wymagają tego względy słuszności małżonkowie obowiązani są do wzajemnej pomocy,
- nie stosuje się domniemania pochodzenia dziecka od męża matki jeżeli dziecko urodziło się po upływie 300 dni od orzeczenia separacji,
- małżonkowie nie mogą zawrzeć nowego małżeństwa.
Wyróżniamy separację:
- faktyczną: zupełny i trwały rozkład pożycia; uzgodniona przez małżonków,
- sądową: wystarczającą przesłanką jest zupełny rozkład pożycia (nie wymaga się trwałości).
Zniesienie separacji - następuje na zgodne żądanie małżonków - art. 616 § 1 KRO; z chwilą zniesienia separacji ustają jej skutki, skutki separacji ustają z momentem uprawomocnienia się orzeczenia o zniesieniu separacji i obowiązują ex tunc. Na zgodny wniosek małżonków sąd orzeka o utrzymaniu miedzy małżonkami rozdzielności majątkowej. Osobno sąd orzeka o władzy rodzicielskiej nad małoletnim dzieckiem, może w tym zakresie orzec o władzy rodzicielskiej przywracając stan poprzedni, pozostawić władzę rodzicielską według stanu z orzeczenia o separacji, albo orzec o władzy rodzicielskiej w inny sposób.
RODZICE I DZIECI
Macierzyństwo - ustalenia lub nieistnienia macierzyństwa można dochodzić na podstawie art.189 KPC. Do zaprzeczenia macierzyństwa nie mają zastosowania przepisy ograniczające zaprzeczenie ojcostwa.
Prawomocne ustalenie, że dziecko nie zostało urodzone przez kobietę, która figuruje w akcie urodzenia dziecka jako matka, automatycznie eliminuje domniemanie pochodzenia dziecka od męża.
Powództwo o ustalenie macierzyństwa - w stosunku do dziecka, które zostało zarejestrowane w urzędzie stanu cywilnego jako dziecko innej kobiety - jest dopuszczalne dopiero po uzyskaniu prawomocnego wyroku stwierdzającego, że nie jest ona matka dziecka.
Legitymację czynną do wytoczenia powództwa posiadają:
- dziecko,
- kobieta, która nie jest biologiczną matką, ale jako matka została wpisana do aktu urodzenia dziecka,
- biologiczna matka dziecka,
- mąż kobiety która nie jest matką biologiczną,
- mąż matki dziecka,
- mężczyzna, którego ojcostwo zostało ustalone przez sąd,
- mężczyzna, który uznał dziecko,
- prokurator,
- Rzecznik Praw Obywatelskich.
Sądem właściwym rzeczowo jest sąd rejonowy. Wyrok w sprawie o ustalenie lub zaprzeczenie ma charakter wyroku ustalającego w rozum. art. 189 KPC, wywiera skutek ex tunc i jest skuteczny erga omnes.
Ojcostwo męża matki
W myśl art. 62 § 1 KRO jeżeli dziecko urodziło się w czasie trwania małżeństwa albo przed upływem 300 dni od jego ustania lub unieważnienia, domniemywa się, że pochodzi od męża matki.
Jeżeli dziecko urodziło się przed upływem trzystu dni od ustania lub unieważnienia małżeństwa, lecz po zawarciu przez matkę drugiego małżeństwa, domniemywa się, że pochodzi ono od drugiego męża. Domniemania powyższe mogą być obalone tylko na skutek powództwa o zaprzeczenie ojcostwa.
Domniemania nie stosuje się gdy dziecko urodziło się po upływie 300 dni od orzeczenia separacji.
Uznanie dziecka
Jeżeli nie zachodzi domniemanie, że ojcem dziecka jest mąż jego matki, albo gdy domniemanie takie zostało obalone, ustalenie ojcostwa może nastąpić albo przez uznanie dziecka przez ojca, albo na mocy orzeczenia sądu. Przedstawiciel ustawowy ojca nie mającego pełnej zdolności do czynności prawnych nie może w jego imieniu dziecka uznać. Do uznania dziecka przez ojca mającego ograniczoną zdolność do czynności prawnych potrzebna jest zgoda jego przedstawiciela ustawowego. Można uznać dziecko nawet nie urodzone, jeżeli zostało już poczęte. Uznanie dziecka nie może nastąpić po jego śmierci, chyba że dziecko pozostawiło zstępnych.
Uznanie dziecka może nastąpić przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego albo przed sądem opiekuńczym, a za granicą - przed polskim konsulem lub osobą wyznaczoną do wykonywania funkcji konsula, jeżeli uznanie dotyczy dziecka, którego rodzice są obywatelami polskimi. W razie niebezpieczeństwa grożącego bezpośrednio życiu ojca lub dziecka, uznanie dziecka może nastąpić także przed notariuszem. Mężczyzna, który dziecko uznał, może w ciągu roku od daty uznania żądać jego unieważnienia z powodu wady swego oświadczenia woli. Przepis powyższy stosuje się odpowiednio do oświadczenia osoby, której zgoda jest potrzebna do ważności uznania. Dziecko, które zostało uznane przed osiągnięciem pełnoletności, może żądać unieważnienia uznania, jeżeli mężczyzna, który je uznał, nie jest jego ojcem. Z żądaniem tym dziecko może wystąpić po dojściu do pełnoletności, nie później jednak jak w ciągu trzech lat od jej osiągnięcia.
Sądowe ustalenie ojcostwa - Sądowego ustalenia ojcostwa może żądać zarówno samo dziecko, jak i jego matka. Jednakże matka nie może wystąpić z takim żądaniem po osiągnięciu przez dziecko pełnoletności. Powództwo o ustalenie ojcostwa wytacza się przeciwko domniemanemu ojcu, a gdy ten nie żyje - przeciwko kuratorowi ustanowionemu przez sąd opiekuńczy. Domniemywa się, że ojcem dziecka jest ten, kto obcował z matką dziecka nie dawniej niż w trzechsetnym, a nie później niż w sto osiemdziesiątym pierwszym dniu przed urodzeniem się dziecka. Okoliczność, że matka w tym okresie obcowała także z innym mężczyzną, może być podstawą do obalenia domniemania tylko wtedy, gdy z okoliczności wynika, że ojcostwo innego mężczyzny jest bardziej prawdopodobne. Legitymacje procesową mają tutaj osoby bezpośrednio zainteresowane z wyłączeniem domniemanego ojca. Powództwo o ustalenie lub zaprzeczenie pochodzenia dziecka oraz o unieważnienie uznania dziecka może wytoczyć także prokurator. Wyrok ma charakter deklaratywny, skuteczny wstecz od urodzenia się dziecka, a co do powołania do dziedziczenia - od momentu poczęcia.
WŁADZA RODZICIELSKA
Pojęcie władzy rodzicielskiej i jej powstanie - to całokształt uprawnień i obowiązków rodziców względem małoletniego dziecka w celu zapewnienia pieczy nad jego osobą i majątkiem oraz do wychowania dziecka (art. 95 § 1 KRO).
Z kolei Konstytucja RP w art. 48 ust. 1 statuuje prawo rodziców do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami , przy czym wychowanie to powinno uwzględniać stopień dojrzałości dziecka, a także wolność jego sumienia i wyznania oraz jego przekonania.
W myśl art. 95 § 3 KRO władza rodzicielska powinna być wykonywana tak, jak wymaga tego dobro dziecka i interes społeczny.
Władza rodzicielska powstaje ex lege z chwilą urodzenia się dziecka. Od chwili urodzenia każde dziecko ma zdolność prawną (art. 8 § 1 KC). Władza rodzicielska trwa do osiągnięcia przez dziecko pełnoletności, tj. ukończenia 18 lat. Wyjątek stanowi kobieta, która ukończyła 16 lat i ze zezwoleniem sądu opiekuńczego zawarła małżeństwo.
Rodzice wychowują dziecko pozostające pod ich władzą rodzicielską i kierują nim. Władza rodzicielska przysługuje obojgu rodzicom. Jeżeli władza rodzicielska przysługuje obojgu rodzicom, każde z nich jest obowiązane i uprawnione do jej wykonywania. Jednakże o istotnych sprawach dziecka rodzice rozstrzygają wspólnie; w braku porozumienia między nimi rozstrzyga sąd opiekuńczy.
Nie uzyskują z chwilą urodzenia się dziecka władzy rodzicielskiej rodzice którzy nie maja pełnej zdolności do czynności prawnych; nie ma takiej władzy matka która nie jest w sensie prawnym znana tj. nie jest uwidoczniona w akcie urodzenia. W wypadku uznania dziecka władza rodzicielska ojca powstaje dopiero od daty gdy uznanie stało się skuteczne.
Piecza nad osobą dziecka - rodzice obowiązani są troszczyć się o fizyczny i duchowy rozwój dziecka i przygotowywać je należycie do pracy dla dobra społeczeństwa odpowiednio do jego uzdolnień (art. 96 KRO).
Piecza obejmuje:
- wychowanie dziecka,
- kierowanie nim,
- zapewnienie dziecku odpowiednich warunków bytowych,
- troskę o zdrowie i bezpieczeństwo dziecka.
Pieczę rodzice sprawują na zasadzie wyłączności, powinni ją sprawować z należytą starannością, jaką wymaga dobro dziecka jak i interes społeczny. Obowiązek ten powinien być wykonywany osobiście przez rodziców.
Zarząd majątkiem dziecka - rodzice obowiązani są sprawować z należytą starannością zarząd majątkiem dziecka pozostającego pod ich władzą rodzicielską (art. 101 § 1 KRO). Przepis ten wprowadza system zarządu majątkiem dziecka, który obejmuje:
- czynności faktyczne,
- czynności prawne,
- czynności związane z reprezentowaniem dziecka przed sądami i innymi organizacjami w sprawach dotyczących majątku dziecka.
Ustawodawca rozróżnia:
- czynności zwykłego zarządu, czyli bieżące sprawy związane ze zwykłą eksploatacją rzeczy i utrzymaniu jej w stanie nie pogorszonym, w ramach aktualnego jej przeznaczenia,
- czynności przekraczające zakres zwykłego zarządu (art. 101 § 3 KRO), czynności które nie mieszczą się w granicach zwykłego zarządu; czynności te wymagają zgody sądu opiekuńczego.
Czynność prawna dotycząca majątku małoletniego, dokonywana przez przedstawiciela ustawowego bez uprzedniego zezwolenia sądu opiekuńczego, jest nieważna.
Ustawodawca wyłącza spod zarządu rodziców niektóre składniki majątku dziecka:
- zarobek dziecka oraz przedmioty oddane mu do swobodnego użytku,
- przedmioty co do których darczyńca lub spadkobierca zastrzegł w umowie darowizny lub w testamencie, że nie będą objęte zarządem sprawowanym przez rodziców. W takim wypadku, gdy darczyńca lub spadkodawca nie wyznaczył zarządcy, zarząd sprawuje kurator ustanowiony przez sąd opiekuńczy.
Reprezentacja dziecka
W myśl art. 98 § 1 rodzice są przedstawicielami ustawowymi dziecka; czynność prawna dokonana przez rodziców pociąga za sobą skutki bezpośrednio dla dziecka (art. 95 § 2 KRO).
Przedstawicielstwo ustawowe obejmuje czynności procesowe, również w postępowaniu administracyjnym.
Rodzice mogą w imieniu dziecka udzielić pełnomocnictwa adwokatowi lub radcy, nie wygasa ono nawet po dojściu do pełnoletności dziecka.
Do 13 roku dziecko powinno być reprezentowane przy wszystkich czynnościach prawnych pod rygorem nieważności (art. 12 i 14 § 1 KC), jednak dziecko może zawierać umowy powszechnie zawieraną w sprawach życia codziennego.
Nieważność ta należy do nieważności bezwzględnych, nie może być ona konwalidowana i jest uwzględniona przez sąd z urzędu.
Małoletni którzy ukończyli lat 13 mają ograniczoną zdolność do czynności prawnych (art. 15 KC). Mogą sami zaciągać zobowiązania i rozporządzać swoim prawem, jednak do ważności tych czynności prawnych w zasadzie potrzebna jest zgoda jego przedstawiciela ustawowego (art. 17 KC). Z wyłączeniem rodziców dziecko może także rozporządzać swoim zarobkiem oraz przedmiotami oddanymi mu do swobodnego użytku (art. 101 § 2 KRO).
Żadne z rodziców nie może reprezentować dziecka:
- przy czynnościach prawnych między dziećmi pozostającymi pod ich władzą rodzicielską,
- przy czynnościach prawnych między dzieckiem a jednym z rodziców, chyba, że: czynność prawna polega na bezpłatnym przysporzeniu, czynność prawna dotyczy należnych dziecku od drugiego z rodziców środków utrzymania i wychowania (art. 98 § 2 KRO).
W tedy reprezentację przejmuje kurator ustanowiony przez sąd opiekuńczy (art. 99 KRO).
Pozbawienie władzy rodzicielskiej
W myśl art. 111 § 1 KRO występują 3 przyczyny pozbawienia władzy rodzicielskiej:
1. trwała przeszkoda w wykonywaniu władzy rodzicielskiej polega na całkowitym braku kontaktu rodziców z dzieckiem przez okres czasu trudny do przewidzenia bądź możliwy do przewidzenia, ale długotrwały (wieloletni).,
2. nadużywanie przez rodziców władzy rodzicielskiej, wykorzystywanie dziecka do czynów nierządnych, w tym do uprawiania prostytucji, znęcanie się nad dzieckiem, nakłanianie dziecka do popełnienia przestępstwa,
3. zaniedbywanie przez rodziców swych obowiązków względem dziecka; chodzi tu o rażące zaniedbywanie, trwałe, a przynajmniej wielokrotne. Może to być alkoholizm lub narkomania rodziców, prowadzące do braku zainteresowania dzieckiem, jego życiem, zachowaniem. W myśl art. 111 § 2 KRO w razie ustania przyczyny sąd może władzę rodzicielską przywrócić.
Zawieszenie władzy rodzicielskiej
Zgodnie z art. 110 § 1 KRO w razie przemijającej przeszkody w wykonywaniu władzy rodzicielskiej sąd może orzec jej zawieszenie.
Zawieszenie władzy rodzicielskiej może dotyczyć jednego bądź obojga rodziców.
W wypadku zawieszenia władzy rodzicielskiej istnieje ona nadal, jednak w okresie zawieszenia nie może być wykonywana.
Zawieszenie będzie uchylone gdy odpadnie jego przyczyna (art. 110 § 2 KRO)
Ograniczenie władzy rodzicielskiej, może nastąpić:
1. na skutek orzeczenia sądu (art. 107, 58 § 1 i 61 3 KRO)
KRO przewiduje 4 sytuacje w których może nastąpić ograniczenie władzy rodzicielskiej:
- kiedy rodzice nie pozostają ze sobą w związku małżeńskim (art. 107 § 1 KRO),
- kiedy rodzice - małżonkowie żyją w rozłączeniu (faktycznej separacji) - art. 107 § 2 KRO,
- kiedy małżeństwo rodziców zostaje rozwiązane przez rozwód lub unieważnienie (art. 58 § 1 i art. 21 KRO),
- kiedy sąd orzeka separację rodziców (art. 616 § 3 w związku z art. 58 § KRO).
2. na skutek ingerencji sądu w wykonywanie władzy rodzicielskiej (art. 109 KRO i 104 KRO)
Sąd opiekuńczy może w szczególności:
- zobowiązać rodziców oraz małoletniego do określonego postępowania, z jednoczesnym wskazaniem sposobu kontroli wykonywania wydanych zarządzeń,
- określić, jakie czynności nie mogą być przez rodziców dokonywane bez zezwolenia sądu, albo poddać rodziców innym ograniczeniom, jakim podlega opiekun,
- poddać wykonywanie władzy rodzicielskiej stałemu nadzorowi społecznego organu pomocniczego sądu,
- skierować małoletniego do organizacji lub instytucji powołanej do przygotowania zawodowego albo do innej placówki sprawującej częściową pieczę nad dzieckiem
- zarządzić umieszczenie małoletniego w rodzinie zastępczej albo w placówce opiekuńczo-wychowawczej (art. 109 § 2 KRO).
3. ex lege - jeżeli władzy rodzicielskiej podlega dziecko ubezwłasnowolnione całkowicie (art. 108 KRO).
Ustanie władzy rodzicielskiej może nastąpić:
1. przyczyn naturalnych - wskutek śmierci rodziców lub dziecka,
2. z mocy prawa (ex lege):
- z chwilą uzyskania przez dziecko pełnoletności,
- w wypadku całkowitego lub częściowego ubezwłasnowolnienia rodzica,
3. na podstawie orzeczenia sądowego władza rodzicielska ustaje w następujących wypadkach:
- pozbawienia władzy rodzicielskiej przez sąd opiekuńczy (art. 111 § 1 KRO),
- zaprzeczenia ojcostwa (art. 63 KRO),
- unieważnienia uznania dziecka (art. 80 § 1 KRO),
- zaprzeczenia macierzyństwa ,
- przysposobienia (art. 123 § 1 KRO), chyba że dokonał go małżonek rodzica dziecka (art. 212 § 1 KRO),
- rozwiązania przysposobienia (art. 126 § KRO),
- uchylenia prawomocnego wyroku ustalającego ojcostwo na skutek wznowienia postępowania (art. 399 i nast. KPC).
PRZYSPOSOBIENIE
Przysposobienie - art. 121 § 1 KRO, według którego przez przysposobienie powstaje między przysposabiającym a przysposobionym taki stosunek, jak między rodzicami a dziećmi.
Instytucja ta determinowana jest naczelną zasadą prawa rodzinnego - zasadą dobra dziecka, bowiem art. 114 § 1 KRO stanowi, że przysposobić można osobę małoletnią tylko dla jej dobra.
Przysposobienie jest instytucją niemajątkową o charakterze prawno rodzinnym, które realizuje się w wyniku woli zainteresowanych, ale podstawie orzeczenia sądu opiekuńczego, które jest skuteczne erga omnes.
Przesłanki przysposobienia
Do przesłanek związanych z osoba przysposobioną należą:
1. małoletniość przysposabianego (art. 114 § 1 KRO),
2. wymóg życia przysposabianego (art. 117 § 2 KRO), stanowi przesłankę sine qua non przysposobienia, orzeczenie nie może być wydane po śmierci przysposabiającego lub osoby która ma być przysposabiana,
3. zgoda przysposabianego (art. 118 § 1 KRO), wymóg ten wchodzi w rachubę, gdy małoletni skończył 13 lat. W myśl art. 118 § 3 KRO sąd może wyjątkowo orzec przysposobienie bez żądania zgody przysposabianego lub bez jego wysłuchania, jeżeli nie jest on zdolny do wyrażenia zgody. Niezdolność ta jest najczęściej wynikiem jego stanu zdrowia psychicznego, np. choroby psychicznej lub niedorozwoju psychicznego.
Sąd powinien wysłuchać małoletniego, który nie ukończył 13 lat, jeżeli może on pojąć znaczenie przysposobienia (art. 118 § 2 KRO).
Do przesłanek związanych z osobą przysposabiającego zaliczyć należy:
1. żądanie przysposobienia (art. 117 § 1 KRO),
2. odpowiednia różnica wieku (art. 1141 § 2 KRO),
3. pełna zdolność do czynności prawnych (art. 1141 § 1 KRO),
4. kwalifikacje osobiste (art. 114 1 § 1 KRO),
5. pozostawanie przy życiu przysposabiającego (art. 117 § 2 KRO).
Rodzaje przysposobienia:
1. przysposobienie niepełne (adoptio minus plena) - art. 124 § 1 KRO, może być orzeczone gdy kumulatywnie wystąpią przesłanki:
- żądanie przysposabiającego,
- zgoda osób, która jest potrzebna do przysposobienia.
Skutki tego przysposobienia:
- ustaje władza rodzicielska rodziców, a władzę tę uzyskuje przysposabiający,
- powstaje stosunek pokrewieństwa między przysposabiającym a przysposabianym,
- stosunek pokrewieństwa nie rozciąga się na rodzinę przysposabiającego,
- nie zostają zniweczone powiązania rodzinne przysposobionego z jego rodziną naturalną, nie ulega wygaśnięciu obowiązek alimentacji,
- w zakresie dziedziczenia: przysposobiony dziedziczy po przysposabiającym na równi z jego dziećmi, a zstępni przysposobionego dziedziczą po przysposabiającym na tych samych zasadach, co dalsi zstępni spadkodawcy; przysposobiony i jego zstępni nie dziedziczą po krewnych przysposabiającego, a krewni przysposabiającego nie dziedziczą po przysposobionym i jego zstępnych; rodzice przysposobionego nie dziedziczą po przysposobionym, a zamiast nich dziedziczy po przysposobionym przysposabiający; poza tym, przysposobienie nie narusza powołania do dziedziczenia wynikającego z pokrewieństwa (art. 937 KC),
- jeżeli przysposobienia dokonuje tylko jeden małżonek, pomiędzy przysposobionym a drugim małżonkiem powstaje stosunek powinowactwa,
- w akcie urodzenia przysposobionego dokonuje się wzmianki o przysposobieniu,
- przysposobiony traci dotychczasowy stan cywilny i nabywa nowy stan cywilny, nabywa również nazwisko przysposabiającego.
Przysposobienie niepełne nie jest dopuszczalne w razie przysposobienia anonimowego.
2. przysposobienie pełne (adoptio plena) - art. 121 § 1 KRO, w myśl art. 121 § 1 KRO przez przysposobienie powstaje między przysposabiającym a przysposobionym taki stosunek, jak między rodzicami a dziećmi.
Cel przysposobienia jakim jest zapewnienie dziecku rodziny zastępczej nie mógłby być realizowany w sposób prawidłowy bez zapewnienia przysposabiającemu prerogatyw wynikających z władzy rodzicielskiej. Niedopuszczalne jest przywrócenie władzy rodzicielskiej naturalnym rodzicom nad ich dzieckiem, które zostało przysposobione.
Przysposobiony nabywa nowy stan cywilny, ale nie traci on dotychczasowego stanu cywilnego. Orzeczenie pełnego przysposobienia nie stoi na przeszkodzie ustalenia ojcostwa.
Ustają prawa i obowiązki przysposobionego wynikające z pokrewieństwa względem niego. W rezultacie tej regulacji wyłączone są niektóre skutki ustalenia ojcostwa. W szczególności sąd nie może nadać dziecku nazwiska ojca, ani przyznać ojcu władzy rodzicielskiej.
Skutkiem przysposobienia pełnego jest to, że przysposobiony otrzymuje nazwisko przysposabiającego, a jeżeli został przysposobiony przez małżonków wspólnie albo jeżeli jeden z małżonków przysposobił dziecko drugiego małżonka - nazwisko, które noszą albo nosiłby dzieci zrodzone z tego małżeństwa.
W myśl art. 121 § 2 KRO przysposobiony nabywa prawa i obowiązki wynikające z pokrewieństwa w stosunku do krewnych przysposabiającego.
Skutkiem tego przysposobienia jest ustanie praw i obowiązków wynikających z pokrewieństwa przysposobionego względem jego krewnych, jak również praw i obowiązków tych krewnych względem niego.
Przez przysposobienie ustaje dotychczasowa władza rodzicielska lub opieka nad przysposobionym (art. 123 § 1 KRO).
Na mocy orzeczenia sądu opiekuńczego w razie przysposobienia pełnego może być sporządzony nowy akt urodzenia przysposobionego, w którym jako rodziców wpisuje się przysposabiających, a dotychczasowy akt urodzenia nie podlega w zasadzie ujawnieniu i nie wydaje się z niego odpisów. Po uzyskaniu pełnoletności przysposobiony może jednak żądać udostępnienia księgi stanu cywilnego w części dotyczącej dotychczasowego aktu urodzenia.
3. przysposobienie całkowite (adoptio plenissima) - art. 124 § 2 KRO, jest to przysposobienie nierozwiązywalne, stanowi najdalej rozwiniętą formę przysposobienia. Konieczną przesłanką do orzeczenia przysposobienia całkowitego (anonimowego) jest wyrażenie przez rodziców przed sądem opiekuńczym zgody na przysposobienie swego dziecka w przyszłości bez wskazania osoby przysposabiającego.
Przez przysposobienie całkowite przysposobiony traktowany jest jak dziecko naturalne przysposabiających, zerwane zostają wszelkie więzi rodzinne z rodzicami biologicznymi.
W konsekwencji przysposobienia całkowitego:
a) przysposobiony traci całkowicie swój dotychczasowy stan cywilny, a zyskuje nowy związany wyłącznie z nową rodziną. Nie jest zatem dopuszczalne uznanie przysposobionego, unieważnienie uznania, sądowe ustalenie lub zaprzeczenie jego pochodzenia (art. 124 1 KRO). Sporządzony zostaje nowy akt urodzenia przysposobionego, w którym rodziców wpisuje się przysposabiających. Dotychczasowy akt urodzenia nie podlega ujawnieniu i nie wydaje się z niego odpisów, chyba że zażąda tego są w związku ze sprawą, w której uzna to za konieczne;
b) rozwiązanie przysposobienia całkowitego nie jest dopuszczalne (art. 1251 § 1 KRO).
c) przysposobienie całkowite nie stoi na przeszkodzie ponownemu przysposobieniu za życia przysposabiającego.(art. 1251 § 2 KRO),
d) w zakresie dziedziczenia znajduje zastosowanie przepis art. 836 KC,
e) przysposobiony całkowicie nabywa nazwisko przysposabiających,
f) przysposobionym całkowicie nie można zostać pasierb, bowiem nawet jeśli ojciec jest nieznany, matka dziecka, a żona przysposabiającego wyraża zgodę na przysposobienie, co narusza wymóg anonimowości (art. 1191 KRO).
4. przysposobienie zagraniczne - art. 1142 § 1 KRO, wprowadzone nowelą do KRO z dnia 26.05.1995 r., co było konsekwencją ratyfikacji przez RP Konwencji o Prawach Dziecka przyjętej przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 20.11.1989 r. Według art. 1142 § 1 KRO przysposobienie, które spowoduje zmianę dotychczasowego miejsca zamieszkania przysposabianego w RP na miejsce zamieszkania w innym państwie, może nastąpić wówczas, gdy tylko w ten sposób można zapewnić przysposabianemu odpowiednie zastępcze środowisko rodzinne.
W ten sposób art. 21 Konwencji nakazuje, aby Państwa - Strony uznające lub dopuszczające system adopcji zapewniły aby dobro dziecka było celem najwyższym oraz m.in. aby traktować adopcję związaną z przeniesieniem dziecka do innego kraju jako zastępczy środek opieki nad dzieckiem, jeżeli nie może być ono umieszczone w rodzinie zastępczej lub adopcyjnej albo nie można mu zapewnić w żaden sposób opieki w kraju jego pochodzenia.
Przesłanki - art. 1142 § 1 KRO:
- brak możliwości przysposobienia w kraju (negatywna),
- przysposabiający muszą stanowić odpowiednie zastępcze środowisko rodzinne (przesłanka pozytywna).
Rozwiązanie stosunku przysposobienia
Stosunek przysposobienia jest z natury rzeczy i z założenia ustawodawczego podobny do stosunku rodzice - dzieci, a ten ostatni jest nierozwiązywalny.
Stosunek przysposobienia powstaje na skutek orzeczenia sądu, przeto niedopuszczalne jest jego rozwiązanie w drodze umowy stron tego stosunku. Rozwiązalne jest wyłącznie przysposobienie niepełne i przysposobienie pełne (art. 125 § 1 KRO). Natomiast nie jest dopuszczalne rozwiązanie przysposobienia całkowitego (art. 1251 1 KRO).
Przysposobienie niepełne oraz pełne wygasa ex lege w wypadku ustalenia ojcostwa lub macierzyństwa przysposabiającego, po orzeczeniu przysposobienia.
Przesłanki rozwiązania przysposobienia:
- ważne powody,
- dobro małoletniego dziecka.
Skutki rozwiązania przysposobienia:
Zamiany w zakresie stanu cywilnego - ustaje dotychczasowy stan cywilny przysposobionego, który powraca do stanu cywilnego, jaki posiadał przed przysposobieniem, z jednym warunkiem, że przysposobiony zachowuje nazwisko nabyte przez przysposobienie oraz otrzymane przez przysposobienie imię lub imiona.
Zmiany w zakresie władzy rodzicielskiej - z chwilą uprawomocnienia się orzeczenia o rozwiązaniu przysposobienia ustaje władza rodzicielska przysposabiających nad przysposobionym - ex lege odżywa władza rodzicielska naturalnych rodziców.
Zmiany w zakresie prawa spadkowego - przysposobiony dziedziczy po swoich naturalnych krewnych i odwrotnie.
Zmiany w zakresie obowiązku alimentacyjnego - sąd może w razie rozwiązania stosunku przysposobienia:
- nie utrzymać w mocy obowiązków alimentacyjnych przysposabiających względem przysposobionego, gdy ustali, że rodzice dziecka, którego przysposobienie rozwiązano, mają zarobkowe i majątkowe możliwości pełnego zaspokojenia usprawiedliwionych potrzeb dziecka,
- określić wysokość alimentów należnych dziecku od przysposabiających, gdy ustali, że rodzice dziecka nie mają w ogóle możliwości zaspokojenia jego usprawiedliwionych potrzeb,
- orzec ogólnie, iż utrzymuje w mocy obowiązki alimentacyjne przysposabiających, gdy ustali, że rodzice dziecka mogą jedynie częściowo zaspokoić usprawiedliwione potrzeby dziecka, a przysposabiający mają takie możliwości.
OBOWIĄZEK ALIMENTACYJNY MIĘDZY RODZICAMI A DZIEĆMI
Przez obowiązek alimentacyjny należy rozumieć obowiązek zaspokajania usprawiedliwionych potrzeb osoby uprawnionej potrzebującej alimentacji, obowiązek ten może polegać również na dostarczeniu osobie znajdującej się w niedostatku mieszkania, opieki lekarskiej i domowej.
W wykonaniu obowiązku alimentacyjnego uczestniczą z reguły te osoby, które są stronami tego stosunku zobowiązaniowego: uprawniony do otrzymania alimentów (wierzyciel) oraz osoba zobowiązana do płacenia alimentów (dłużnik).
Treścią obowiązku alimentacyjnego zgodnie z art. 128 KRO jest dostarczanie przez zobowiązanego osobie uprawnionej środków utrzymania, a w miarę potrzeby także środków wychowania.
Zakres obowiązku alimentacyjnego zgodnie z art. 135 § 1 KRO zależy od:
- usprawiedliwionych potrzeb uprawnionego,
- zarobkowych i majątkowych możliwości zobowiązanego.
Przesłanki obowiązku alimentacyjnego rodziców względem niesamodzielnego dziecka:
- została wyrażona expressis verbis w art. 133 § KRO - jako niemożność samodzielnego utrzymania się przez dziecko.
Obowiązek ten nie jest ograniczony przez żaden sztywny termin, a w szczególności termin dojścia przez alimentowanego do pełnoletności.
W odniesieniu do dzieci, które osiągnęły pełnoletność, brać należy pod uwagę to, czy wykazują chęć dalszej nauki oraz czy osobiste zdolności i cechy charakteru pozawalają na rzeczywiste kontynuowanie nauki.
Obowiązek alimentacyjny rodziców względem dziecka nie istnieje jedynie wtedy, gdy dziecko posiada swój majątek, a dochody z tego majątku wystarczają na pokrycie kosztów jego utrzymania i wychowania (art. 133 § 1 in fine KRO).
Przesłanki obowiązku alimentacyjnego między krewnymi w linii prostej:
- w myśl art. 128 KRO obowiązek alimentacyjny obciąża również krewnych w linii prostej.
Występują dwie przesłanki (kumulatywnie):
- pozostawanie w niedostatku uprawnionego (art. 123 § 1 KRO),
- możliwości wykonywania obowiązku alimentacyjnego przez zobowiązanego (art. 135 § 1 KRO).
Przesłanki obowiązku alimentacyjnego między rodzeństwem:
- pozostawanie w niedostatku uprawnionego (art. 123 § 1 KRO),
- możliwości wykonywania obowiązku alimentacyjnego przez zobowiązanego (art. 135 § 1 KRO).
Obowiązek alimentacyjny między rodzeństwem jest przez ustawodawcę ograniczony w podwójny sposób:
- obowiązek ten wchodzi w rachubę dopiero w ostatniej kolejności, tzn. kiedy brak jest krewnych w linii prostej lub kiedy krewni ci nie mają możliwości wykonania swojego obowiązku alimentacyjnego (art. 129 § 1 i 135 § 1 KRO),
- nawet jeśli uprawniony do alimentów spełnia kryteria ich uzyskania (niedostatek), zobowiązane rodzeństwo może uchylić się od świadczeń alimentacyjnych, jeżeli są one połączone z nadmiernym uszczerbkiem dla niego lub jego najbliższej rodziny (art. 134 KRO).
Przesłanki obowiązku alimentacyjnego miedzy ojczymem (macochą) a pasierbem:
- pozostawanie w niedostatku uprawnionego (art. 123 § 1 KRO),
- możliwości wykonywania obowiązku alimentacyjnego przez zobowiązanego (art. 135 § 1 KRO),
- zaistnienie małżeństwa między rodzicem pasierba a zobowiązanym,
- zgodność żądania świadczeń alimentacyjnych z zasadami współżycia społecznego (art. 144 § 1 KRO).
Przesłanki obowiązku alimentacyjnego pasierba względem ojczyma (macochy):
- pozostawanie w niedostatku uprawnionego (art. 123 § 1 KRO),
- możliwości wykonywania obowiązku alimentacyjnego przez zobowiązanego (art. 135 § 1 KRO),
- zaistnienie małżeństwa między rodzicem pasierba a zobowiązanym,
- zgodność żądania świadczeń alimentacyjnych z zasadami współżycia społecznego (art. 144 § 1 KRO).
- przyczynienie się w przeszłości do wychowania i utrzymania pasierba (art. 144 § 2 KRO)
Obowiązek alimentacyjny między małżonkami
Według art. 27 zdanie 1 KRO oboje małżonkowie obowiązani są każdy według swoich sił oraz możliwości zarobkowych i majątkowych, przyczyniać się do zaspokajania potrzeb rodziny, którą poprzez swój związek założyli.
Małżonek może dochodzić zaspokajania potrzeb na podstawie art. 27 KRO zarówno wtedy, gdy rodzinę tworzą małżonkowie i dzieci będące na ich utrzymaniu, jak i wtedy, gdy w rodzinie takich dzieci nie ma. Podmiotami prawa i obowiązku wynikającego z art. 27 są oboje małżonkowie.
Przepis ten stanowi podstawę o dostarczenie środków utrzymania od jednego z małżonków na rzecz drugiego zarówno w sytuacji małżeństwa bezdzietnego, jak i mającego dorosłe, usamodzielnione już dzieci, a także w wypadku separacji faktycznej małżonków.
W sytuacji separacji faktycznej istotne znaczenie może mieć kwestia winy zerwania pożycia małżeńskiego (niewierny małżonek ma w stosunku do drugiego małżonka roszczenie z art. 27 KRO zaspokajania potrzeb rodziny według zasady równej stopy życiowej).
Obowiązek wynikający z art. 27 KRO wygasa w wypadku ustania małżeństwa lub orzeczenia separacji.
Obowiązek alimentacyjny po rozwodzie, unieważnienie małżeństwa lub separacji.
Według art. 60 §1 KRO małżonek, który nie został uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia i który znajduje się w niedostatku może żądać od drugiego małżonka rozwiedzionego dostarczania środków utrzymania w zakresie odpowiadającym usprawiedliwionym potrzebom uprawnionego oraz możliwościom zarobkowym i majątkowym zobowiązanego.
Obowiązek świadczeń alimentacyjnych między małżonkami po rozwodzie stanowi kontynuację obowiązku wzajemnej pomocy powstałego przez zawarcie związku małżeńskiego.
Źródłem roszczeń alimentacyjnych małżonka rozwiedzionego jest małżeństwo, a nie rozwód - prawo to istnieje nie z powodu rozwodu, lecz mimo rozwodu.
W myśl art. 60 §2 KRO jeżeli jeden z małżonków został uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia, a rozwód pociąga za sobą istotne pogorszenie sytuacji materialnej małżonka niewinnego, Sąd na żądanie małżonka niewinnego może orzec, że małżonek wyłącznie winny obowiązany jest przyczyniać się w odpowiednim zakresie do zaspokajania usprawiedliwionych potrzeb małżonka niewinnego, chociażby ten nie znajdował się w niedostatku. Orzekając o żądaniu małżonka niewinnego zasądzenia alimentów na podstawie art. 60 §2 KRO, Sąd powinien porównać sytuację, w jakiej niewinny małżonek znajdzie się po rozwodzie z sytuacją, w jakiej by się znajdował, gdy pożycie małżonków funkcjonowało prawidłowo.
Obowiązek dostarczania środków utrzymania małżonkowi rozwiedzionemu wygasa w razie zawarcia przez tego małżonka nowego małżeństwa. Gdy zobowiązanym jest małżonek rozwiedziony, który nie został uznany za winnego rozkładu pożycia, obowiązek ten wygasa także z upływem 5 lat od orzeczenia rozwodu, chyba że ze względu na wyjątkowe okoliczności Sąd na żądanie uprawnionego przedłuży wymieniony termin pięcioletni.
Art. 21 i art. 644 §4 KRO mają odpowiednie zastosowanie do małżonków po unieważnieniu małżeństwa oraz w wypadku orzeczenia separacji.
Zmiana wysokości alimentów
W myśl art. 138 KRO w razie zmiany stosunków można żądać zmiany orzeczenia lub umowy dotyczącej obowiązku alimentacyjnego.
Przy ocenie czy zachodzą przesłanki do zmiany orzeczenia lub umowy dotyczącej obowiązku alimentacyjnego w myśl art. 138 KRO należy brać pod uwagę wszelkie okoliczności mogące świadczyć o zmianie stosunków, a zwłaszcza możliwości zarobkowych i majątkowych stron (istnienie ważnego powodu do zmiany zatrudnienia na mniej zyskowne powodujące zmniejszenie się zarobków zobowiązanego do alimentacji może stanowić podstawę do żądania obniżenia alimentów, na podstawie art. 138 KRO.
Zmiana orzeczenia lub umowy dotyczącej obowiązku alimentacyjnego może nastąpić w drodze powództwa z art. 138 KRO, które wyłącza powództwo opozycyjne (przeciwegzekucyjny) z art. 840 KPC.
Alimenty za okres przeszły. Przedawnienie
Alimenty przeznaczane są na potrzeby bieżące, zaś za czas ubiegły przyznawane mogą być jedynie w wyjątkowych przypadkach (w przypadku gdy pozostałe niezaspokojone potrzeby lub zobowiązania zaciągnięte przez uprawnionego względem osoby trzeciej na pokrycie kosztów wychowania i utrzymania).
Według przepisu art. 137 KRO roszczenia o świadczenia alimentacyjne przedawniają się z upływem lat 3 (wyjątek: art. 121 pkt 1 KC w myśl którego, w czasie trwania władzy rodzicielskiej bieg przedawnienia co do roszczeń, które przysługują dziecku przeciwko rodzicom nie rozpoczyna się, a rozpoczęty ulega zawieszeniu przez czas trwania władzy rodzicielskiej).
Przedawnieniu ulegają wyłącznie roszczenia alimentacyjne natomiast samo prawo do alimentacji nie ulega przedawnieniu.
Roszczenia regresowe
Zgodnie z art. 140 §1 KRO osoba, która dostarcza drugiemu środków utrzymania lub wychowania nie będąc do tego zobowiązana albo będąc zobowiązana z tego powodu, że uzyskanie na czas świadczeń alimentacyjnych od osoby zobowiązanej w bliższej kolejności byłoby dla uprawnionego niemożliwe lub połączone nadmiernymi trudnościami, może żądać zwrotu od osoby, która powinna była te świadczenia spełnić.
Roszczenie regresowe wchodzi w grę, kiedy zachodzą dwie przesłanki:
- istnieć musi obowiązek alimentacyjny po stronie osoby, od której uprawniony nie mógł uzyskać świadczeń alimentacyjnych,
- osoba uprawniona do roszczeń regresowych dostarczała środków utrzymania i wychowania uprawnionemu do alimentacji.
Gdyby osoba uprawniona do roszczeń zwrotnych, określone w art. 140 §1 KRO świadczyła alimenty w kwocie przekraczającej możliwości zarobkowe i majątkowe zobowiązanego do alimentacji, to nie przysługuje jej roszczenie zwrotne w takim zakresie, w jakim nie przekracza to świadczeń określonych na podstawie kryteriów przewidzianych w art. 135 §1 KRO.
Wygaśnięcie obowiązku alimentacyjnego - wygasa z chwilą śmierci uprawnionego lub zobowiązanego, co wynika z osobistego charakteru tego obowiązku.
Nie przechodzi on na spadkobierców - art. 139 KRO. Wygaśnięcie obowiązku alimentacyjnego następuje również w przypadku przysposobienia całkowitego.
RODZINY ZASTĘPCZE
Definicję ustawową rodziny zastępczej zawiera art. 2a ust. 1 pkt 10 ustawy o pomocy społecznej, według którego rodzina zastępcza oznacza rodzinę, w której umieszcza się małoletnie dziecko, w celu sprawowania nad nim opieki i jego wychowania, w wypadku, gdy rodzice nie spełniają swojej funkcji.
Jeżeli sąd opiekuńczy nie postanowi inaczej, do rodziny zastępczej należy między innymi reprezentowanie małoletniego w dochodzeniu świadczeń na zaspokojenie potrzeb jego utrzymania.
Opiekę dzieciom i małoletnim pozbawionym całkowicie lub częściowo opieki rodzicielskiej, w rodzinach zastępczych, organizuje starosta.
Umieszczenie dziecka w rodzinie zastępczej następuje:
- na podstawie orzeczenia sądu opiekuńczego,
- bez orzeczenia sądu opiekuńczego - na wniosek lub za zgodą rodziców dziecka, na podstawie umowy cywilno-prawnej powierzenia dziecka.
Starosta umieszcza w rodzinie zastępczej niespokrewnionej z dzieckiem, w pierwszej kolejności dziecko:
- w wieku do 10 lat,
- oczekujący na przysposobienie,
- rodziców w stosunku, do których toczy się postępowanie władzy rodzicielskiej.
OPIEKA
Zasada powszechności opieki znajduje swój wyraz w art. 72 ust. 2 Konstytucji RP, według którego dziecko pozbawione opieki rodzicielskiej ma prawo do opieki i pomocy władz publicznych.
Zasada dobra małoletniego jest naczelną zasadą prawa rodzinnego i opiekuńczego.
W spawach opiekuńczych ustawodawca akcentuje tę zasadę w art. 154 KRO, który przy opiece za najważniejsze uznaje dobro pozostającego pod opieką i interes społeczny.
Do organów opieki należą:
- sąd opiekuńczy,
- organy pomocnicze (kuratorzy sądowi),
- organ sprawujący opiekę.
Przyczyny ustanowienia opieki:
1. nie pozostawanie małoletniego pod władzą rodzicielską,
Małoletni nie pozostaje pod władzą rodzicielską w następujących wypadkach:
- gdy żadnemu z rodziców nie przysługuje władza rodzicielska, co zachodzi, gdy oboje rodzice nie żyją, oboje rodzice nie maja pełnej zdolności do czynności prawnych, oboje rodzice są pozbawieni władzy rodzicielskiej, władza rodzicielska każdego z rodziców zostaje zawieszona,
- gdy oboje rodzice są nieznani.
2. całkowite ubezwłasnowolnienie osoby, która nie pozostaje pod władzą rodzicielską.
Powołanie opiekuna - w drodze wydania postanowienia przez sąd opiekuńczy.
Postanowienie to powinno zawierać oprócz faktu ustanowienia opieki, dane personalne opiekuna i podopiecznego, a także w miarę potrzeby zarządzenie podjęcia przez opiekuna konkretnych czynności, jak też określenie terminu złożenia pierwszego sprawozdania z wykonywania opieki (postanowienie ma charakter konstytutywny).
Postanowienia o ustanowieniu opieki są skuteczne i wykonalne z chwilą ich ogłoszenia, a gdy ogłoszenia nie było - z chwilą ich wydania.
Kryteria powołania opiekuna
Art. 148 KRO wymienia taksatywnie, kto nie może być ustanowiony opiekunem, są to osoby:
1. nie mające pełnej zdolności do czynności prawnych,
2. pozbawione praw publicznych albo praw rodzicielskich lub opiekuńczych,
3. w stosunku, do których zachodzi prawdopodobieństwo, że nie wywiążą się należycie z obowiązków opiekuna.
Art. 149 KRO daje sądowi wskazówki kogo przede wszystkim należy powołać na opiekuna:
1. osoba wskazana prze ojca lub matkę, jeżeli nie byli pozbawieni władzy rodzicielskiej,
2. krewni,
3. inne osoby bliskie pozostającego pod opieką albo jego rodziców,
4. braku powyższych osób - osoba wskazana przez Prezydenta, burmistrza miasta lub gminy, albo organizacje społeczną, do której należy piecza nad małoletnimi, a jeżeli pozostający pod opieką przebywa w zakładzie wychowawczym, osoba wskazana przez ten zakład,
5. w wypadku opieki dla małoletniego, umieszczonego w rodzinie zastępczej - przede wszystkim rodzina zastępcza.
Wspólne sprawowanie opieki nad dzieckiem sąd może powierzyć tylko małżonkom (art.146 KRO).
Sprawowanie opieki:
- miejscem zamieszkania osoby pozostającej pod opieką jest miejsce zamieszkania opiekuna (art. 27 KC),
- opiekun w zasadzie decyduje o wyborze zawodu, jednak z pewnymi ograniczeniami (w tej sprawie musi uzyskać zezwolenie sądu opiekuńczego),
- opiekun jest uprawniony do żądania środków utrzymania i wychowania osoby pozostającej pod opieką od osób do tego zobowiązanych,
- z istoty powierzonej opiekunowi pieczy wynika prawo opiekuna do żądania wydania podopiecznego, znajdującego się u osoby nieuprawnionej do zatrzymania go,
- osoba poddana opiece jest obowiązana do posłuszeństwa wobec opiekuna,
- opiekun jest uprawniony do domagania się od podopiecznego, aby wykonywał drobne, okresowe usługi, w ramach wspólnoty domowej,
- opiekun jest uprawniony do zwracania się do sądu opiekuńczego o pomoc w sprawowaniu opieki,
Zarząd majątkiem podopiecznego
Wykonywanie zarządu majątkiem osoby poddanej opiece powinno odbywać się z należytą starannością, w rozumieniu art. 154 KRO. Prawo opiekuna do zarządzania majątkiem podopiecznego mieści się w granicach zwykłego zarządu.
Podjęcie przez opiekuna czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu wymaga zezwolenia sądu opiekuńczego.
Zarządowi opiekuna w zakresie spraw majątkowych nie podlegają:
- zarobek pupila,
- przedmioty majątkowe oddane przez opiekuna osobie poddanej opiece do swobodnego użytku,
- przedmioty przypadające pozostającemu pod opieką z tytułu testamentu lub darowizny jeżeli w testamencie lub darowiźnie wyłączono te przedmioty spod zarządu opiekuna.
Nadzór nad sprawowaniem opieki
Stały nadzór sądu opiekuńczego polega na bieżącym zaznajamianiu się z działalnością opiekuna i udzielaniu mu wskazówek i poleceń.
Kontrola periodyczna sądu opiekuńczego polega na badaniu sprawozdań opiekuna dotyczących osoby poddanej opiece oraz rachunków z zarządu jego majątkiem.
Zwolnienie opiekuna i ustanie opieki
Zwolnienie opiekuna może nastąpić na jego wniosek, bądź też z powodu niezdolności do sprawowania opieki lub jego zaniedbań natomiast ustanie opieki następuje z mocy samego prawa (ex lege).
W myśl art. 169 §1 KRO z ważnych powodów sąd opiekuńczy może na żądanie opiekuna zwolnić go z opieki.
Ustanie opieki ex lege następuje:
- gdy małoletni osiągnie pełnoletniość,
- gdy rodzicom małoletniego zostanie przywrócona nad nim władza rodzicielska,
- w razie śmierci małoletniego lub uznania go za zmarłego,
- w stosunku do ubezwłasnowolnionego całkowicie - w razie uchylenia ubezwłasnowolnienia lub zmiany ubezwłasnowolnienia całkowitego na częściowe.
KURATELA
KRO przewiduje 5 wypadków ustanowienia kuratora:
- dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo - art. 181 §1 KRO,
- dla dziecka poczętego, lecz jeszcze nie urodzonego (curator ventris) - art. 182 KRO,
- dla osoby ułomnej (curator debilis) - art. 183 KRO,
- dla osoby nieobecnej (curator absentis) - art. 184 § 1 KRO,
- dla osoby nieobecnej, gdy pełnomocnik nieobecnego nie może wykonywać swoich obowiązków, albo je wykonuje nie należycie.
Kuratelę prawa materialnego ustanawia sąd opiekuńczy (do wyjątków należy: kurator spadku, ustanowiony przez sąd spadku).
Kuratelę procesową w zasadzie ustanawia sąd opiekuńczy, aczkolwiek przy tej kurateli występuje więcej wyjątków ustanawiania jej przez sąd procesowy.
Kuratorów prawa materialnego ustanawia się z urzędu, z wyjątkiem kuratora dla osoby ułomnej. Kuratelę procesową ustanawia się w zasadzie na wniosek.
Ustanie kurateli:
- uchylenie kurateli - art. 180 §1 KRO,
- z chwilą ukończenia sprawy - art. 180 §2 KRO,
- z chwilą zwolnienia kuratora - art. 169 KRO w związku z art. 178 &2 KRO.
25