Jerzy Antoni Pielichowski - Przeszkody do zawarcia małżeństwa

1

Przeszkody do zawarcia małżeństwa

1. 1. Przeszkody wynikające z prawa kanonicznego

Kodeks Prawa Kanonicznego z 1983 roku wprowadził wiele istotnych zmian

odnośnie przeszkód małżeńskich. Nie uwzględniono w nim między innymi tzw.

przeszkód wzbraniających, pozostały jedynie przeszkody zrywające, których

zaistnienie powoduje nieważność małżeństwa. Nie ma tu różnicy, jak zauważył W.

Góralski, czy przeszkoda pochodzi z prawa Boskiego czy stanowionego, wszystkie

dwanaście przeszkód uniezdalnia do zawarcia ważnego małżeństwa

1

.

W ujęciu KPK przeszkody stanowią rzeczywistość prawną, która obejmuje dwa

elementy – zakaz zawierania małżeństwa, a także zakaz zawierania go pod sankcją

nieważności aktu prawnego (kan. 1073), co czyni je prawem uniezdalniającym.

Kościelny prawodawca, ustanawiając w takim kształcie przeszkody, miał na względzie

dobro całej społeczności, a nie tylko nupturientów zawierających małżeństwo. Prawo

to ma na celu ochronę dóbr w porządku moralnym, religijnym i społecznym. Winno

ono jak najpełniej odpowiadać wymogom dobra wspólnego, nie ograniczając prawa do

małżeństwa poza niezbędną miarę

2

.

Zatem funkcja przeszkód małżeńskich, mających kształt pewnych wyjątków,

polega zarówno na ochronie dobra współmałżonka jak i całej społeczności. Dla

Kościoła małżeństwo jest faktem publicznym, noszącym w sobie wymiar społeczny.

Stąd też jego szczególna interwencja w dziedzinę małżeństwa, nie ograniczająca się

wyłącznie do formalności prawnych – chociażby zachowania formy kanonicznej, ale

1

W. Góralski, Kościelne prawo małżeńskie, Warszawa 2006, s. 91.

2

J. Gręźlikowski, Przed nami małżeństwo, Włocławek s. 108

Jerzy Antoni Pielichowski - Przeszkody do zawarcia małżeństwa

2

jeszcze przed zawarciem małżeństwa Kościół dba, aby nupturienci byli prawnie zdolni

do powzięcia zgody małżeńskiej

3

.

W najnowszym kodeksie prawa kanonicznego zachowano zasadę, iż jedynie

najwyższa kościelna władza może autentycznie wyjaśniać kiedy, w oparciu o prawo

Boże, małżeństwo jest zabronione albo nieważne, a także tylko ta władza ma prawo

ustanawiać inne przeszkody w odniesieniu do osób ochrzczonych

4

oraz wydawać

zakazy zawierania małżeństw obarczonych klauzulami nieważności

5

.

Do zawarcia małżeństwa wymagana jest odpowiednia kondycja psychiczna i

fizyczna. Osiągnąć ją można dopiero na pewnym stopniu dojrzałości. Potrzebna jest

ona do uzyskania pełnej świadomości wymiaru małżeństwa. Kościelny prawodawca

wychodzi na przeciw tym warunkom, ograniczając wiek nupturientów, którzy

chcieliby zawrzeć sakramentalny związek małżeński. Przekroczenie tego ograniczenia

przez przynajmniej jedną ze stron powoduje powstanie przeszkody wieku, co w

konsekwencji prowadzi do unieważnienia małżeństwa

6

.

W kodeksie Jana Pawła II w kanonie 1083 § 1 zawarty jest przepis, iż nie może

zawrzeć ważnego małżeństwa mężczyzna przed ukończeniem szesnastego roku życia i

kobieta przed ukończeniem czternastego roku. Dane dotyczące wieku można uzyskać

z dokumentów cywilnych lub ksiąg parafialnych. W razie braku takich informacji,

możliwe jest potwierdzenie wieku przez świadków. Taka sytuacja występowała dosyć

często w pierwszych powojennych latach, gdy niekiedy zarówno akta kościelne jak i

cywilne ulegały przepadkowi w skutek działań wojennych. Przy obecnej technologii

przetwarzania i archiwizacji danych trudno o podobne przypadki. Ważne jest także to,

iż małżeństwo może być zawarte dopiero następnego dnia po ukończeniu

wymaganego przez prawo wieku

7

.

3

M. Jóźwik, dz.cyt. s. 110.

4

Por. kan. 1075, por. E. Sztafrowski, Chrześcijańskie małżeństwo, Warszawa 1985, s. 54.

5

Por. kan. 1077 § 2.

6

E. Sztafrowski, Chrześcijańskie małżeństwo, Warszawa 1985, s. 59.

7

C. Suchocki, Przeszkody małżeńskie, Lublin – Sandomierz 1997, s. 43-45.

Jerzy Antoni Pielichowski - Przeszkody do zawarcia małżeństwa

3

Przeszkoda wieku pochodzi z prawa kościelnego. Prawo naturalne wymaga

jedynie zaistnienia zdolności psychicznej do powzięcia konsensu małżeńskiego

8

.

Dzięki temu możliwe jest uzyskanie dyspensy, gdy nupturient spełnia ten główny

warunek wynikający z prawa naturalnego. Może się tak stać, kiedy osoba zdolna do

podjęcia istotnych obowiązków małżeńskich, z jakichś przyczyn pozostaje opóźniona

w rozwoju fizycznym, jednak musi być u niej stwierdzona potencja, nie może być

więc impotentem – co rodziłoby kolejną przeszkodę zrywającą.

Wiek kanoniczny różny jest dla obu płci, ponieważ jak wynika z wiekowej

tradycji i badań naukowych, kobieta dojrzewa fizycznie szybciej od mężczyzny, co

spowodowane jest między innymi zdolnością do zrodzenia potomstwa.

Impedimentum aetatis ustaje w chwili osiągnięcia wieku kanonicznego, jednak

nie automatycznie, a przez instytucję uważnienia nadzwyczajnego lub zwykłego.

Kodeks Prawa Kanonicznego z 1983 roku przewiduje także możliwość

podwyższenia wieku umożliwiającego ważne zawarcie małżeństwa. Zadanie to należy

do Konferencji Episkopatu. Polska „Instrukcja o przygotowaniu do zawarcia

małżeństwa w Kosciele katolickim“ z 5 września 1986 roku określiła minimalny wiek

nupturientów - 18 lat dla kobiet i 21 lat dla mężczyzn. Jednak wraz ze zmianami w

przepisach prawa polskiego, Konferencja Episkopatu Polski w Instrukcji dla

duszpasterzy dotyczącej małżeństwa konkordatowego z 22 października 1998 roku

wyrównała minimalny wiek do godziwości zawarcia małżeństwa dla kobiet i

mężczyzn do ukończenia osiemnastego roku życia. Kobieta może starać się o

uzyskanie dyspensy ordynariusza miejsca zezwalającej jej na zawarcie małżeństwa po

ukończeniu 16-tego roku życia – mężczyzna nie może skorzystać z takiej możliwości

9

.

Kolejną przeszkodą jest niemoc płciowa czyli impotencja. Kanon 1084 § 1

brzmi: „niezdolność dokonania stosunku małżeńskiego uprzednia i trwała, czy to ze

8

W. Góralski, Kościelne… s. 92.

9

W. Góralski, Kościelne… s. 95.

Jerzy Antoni Pielichowski - Przeszkody do zawarcia małżeństwa

4

strony mężczyzny czy kobiety, czy to absolutna czy względna, czyni małżeństwo

nieważnym z samej jego natury“. Oznacza to, że impotencja jest przeszkodą, gdy

zaistniała jeszcze przed zawarciem małżeństwa, co wskazuje na jej uprzedni charakter.

Jednak kiedy strona staje się impotentem po zawarciu małżeństwa np. w wyniku

wypadku, to nie podlega ona tej przeszkodzie. Nadmienić trzeba, że impotencja

psychiczna czy fizyczna, aby była zaliczona do indeksu przeszkód zrywających musi

mieć trwały charakter, czyli nie może być uleczalna

10

.

Od przeszkody niemocy płciowej władza kościelna nie ma prawa dyspensować,

ponieważ pochodzi ona z prawa naturalnego. Dlatego też prawodawca powierzył wiele

uwagi kanonicznemu protokołowi przedślubnemu, w którym to winno się wykrywać

takie problemy przez przeprowadzenie odpowiedniego wywiadu z nupturientami

11

.

Niestety strony często nie poddają się specjalistycznym badaniom lekarskim, a sama

niemoc płciowa nie posiada raczej zewnętrznych objawów – małżonkowie

dochowując sobie wierności przed ślubem mogą dowiedzieć się o tej przeszkodzie

dopiero po poślubnej konsumpcji małżeństwa. Brak obowiązkowych lekarskich badań

przedślubnych powoduje, iż nie da się uniknąć zawierania małżeństw

przeszkodzonych impotencją

12

.

Temat niemocy płciowej jest bardzo szeroki, zahaczający o wiele dyscyplin

naukowych. W rozważaniach o impotencji wyjść należy od dekretu Kongregacji

Doktryny i Wiary z 13 maja 1977 roku, który to dokument stwierdzał, iż brak

zdolności do zapłodnienia organizmu kobiety przez mężczyznę nie stanowi jeszcze

przeszkody impotencji. Koresponduje to z zasadą, że u kobiety nie występuje ta

przeszkoda w momencie gdy zdolna jest przyjąć męskie nasienie, chociażby jej

organizm był bezpłodny. Dlatego też cytowany powyżej kanon nie dotyczy płodności

stron, a samej zdolności do aktu seksualnego czyli wprowadzenia męskiego członka

do pochwy kobiety i pozostawienia w niej nasienia. Przykładem może być sytuacja

mężczyzny, u którego w młodym wieku wykryto raka jądra. Przez działanie

10

T. Pawluk, Prawo kanoniczne według kodeksu Jana Pawła II, t. III, Olsztyn 1996, s. 126.

11

Tamże.

12

M. Żurowski, Kanoniczne prawo małżeńskie Kościoła Katolickiego, Katowice 1987, s. 154.

Jerzy Antoni Pielichowski - Przeszkody do zawarcia małżeństwa

5

chemioterapii stracił on zdolności do wytrysku nasienia, natomiast nadal zdolny był do

erekcji, przez co mimo istotnego defektu fizycznego nie podlegał przeszkodzie

niemocy płciowej i mógł zawrzeć ważny związek małżeński

13

.

Przeszkodę impotencji można podzielić na dwie grupy – niezdolność

organiczną i funkcjonalną. Pierwsza zwana również instrumentalną, polega na

niedostatecznym wykształceniu lub braku męskiego członka, a także niezdolności do

całkowitego lub częściowego wzwodu, co uniemożliwia złożenie nasienia w

organizmie kobiety. Ta niezdolność u kobiety objawiać się może niedorozwojem,

deformacją lub brakiem pochwy. W doktrynie dosyć kontrowersyjną jest kwestia

sztucznej pochwy. Kongregacja Sakramentów z 1 sierpnia 1972 roku, udzieliła

odpowiedzi jednemu z biskupów, iż posiadanie sztucznej pochwy wskazuje jednak na

istnienie przeszkody impotencji. Henryk Stawniak jednak pisze, że „w przypadku

zamkniętej pochwy od strony wewnętrznej, usunięcia macicy, jajowodów i jajników,

nie zachodzi u kobiety przeszkoda niemocy płciowej, a ma miejsce tylko jej

niepłodność“

14

.

Druga kategoria niemocy płciowej to niezdolność funkcjonalna. U kobiety

może objawiać się skurczami mięśni sromowych, co może skutecznie uniemożliwić

penetrację – jest to tzw. waginizm. Mężczyzna może być pokrzywdzony tą

niezdolnością w dwojakim charakterze – psychicznym i fizycznym. Pierwszy może

być przejawem stanów nerwowych, które mają przłożenie na zaburzenia erekcji. W

przypadku fizycznej niezdolności funkcjonalnej mężczyzna może mieć zniszczony w

dordze alkoholizmu, narkomanii czy paraliżu, ośrodek nerwowy odpowiedzialny za

erekcję.

W sytuacji wystąpienia obojnactwa można zawrzeć związek małżeński tylko

wtedy gdy deformacja narządów płciowych nie powoduje niemożności podjęcia aktów

seksualnych.

13

W. Góralski, Kościelne… s. 97.

14

H. Stawniak, Niemoc płciowa jako przeszkoda do małżeństwa. Ewolucja czy zmiana koncepcji?,

Warszawa 2000, s. 161-164.

Jerzy Antoni Pielichowski - Przeszkody do zawarcia małżeństwa

6

Prawodawca w kolejnym paragrafie omawianego artykułu orzekł, iż tylko

mając pewność impotencji, może być ona podstawą unieważnienia małżeństwa. Jeśli

przeszkoda niezdolności jest wątpliwa - niezależnie czy wątpliwość ta jest prawna czy

faktyczna, nie należy zabraniać zawarcia małżeństwa ani też do momentu dopóki trwa

wątpliwość, orzekać o jego nieważności (kan. 1084 § 2).

W paragrafie trzecim kanonu 1098 można przeczytać, iż niepłodność ani nie

zabrania zawarcia małżeństwa, ani nie powoduje jego nieważności, z zachowaniem

przepisu kan. 1098. Wspomniane nawiązanie dotyczy podstępnego wprowadzenia w

błąd drugiej strony, a więc przypadku, w którym strona wie o swej niepłodności przed

zawarciem małżeństwa i ukrywa tę wiedzę przed drugim nupturientem. W takim

wypadku niepłodność może stać się podstawą unieważnienia małżeństwa

15

.

Małżeństwo ważnie zawarte powoduje powstanie węzła małżeńskiego. Dlatego

każda próba zawarcia kolejnego małżeństwa przed wygaśnięciem lub stwierdzeniem

nieważności poprzedniego pozostaje nielegalna. Ma to na celu zachowanie

ewangelicznych nakazów jednożeństwa jak i zachowanie porządku społecznego

16

.

Kodeks Prawa Kanonicznego umieścił przeszkodę węzła małżeńskiego w indeksie

przeszkód zrywających: „nieważnie usiłuje zawrzeć małżeństwo, kto jest związany

węzłem poprzedniego małżeństwa, nawet niedopełnionego (kan. 1085 § 1)“.

Wspomniane niedopełnienie wymaga dyspensy papieskiej matrimonio rato, sed non

consumato. W kanonie tym odnaleźć można potwierdzenie zasady z kan. 1060 o

ochronie prawnej małżeństwa i domniemaniu jego ważności. Reasumpcją tej zasady

jest paragraf drugi kanonu 1085 – chociaż pierwsze małżeństwo było nieważnie

zawarte lub zostało rozwiązane z jakiejkolwiek przyczyny, dlatego nie wolno zawrzeć

małżeństwa, dopóki nie stwierdzi się, zgodnie z prawem i w sposób pewny,

nieważności lub rozwiązania pierwszego

17

.

Ustanie małżeństwa powstaje w wyniku śmierci jednego z małżonków,

przywileju Pawłowego, dyspensy papieskiej (super rato) oraz prawomocnego

15

A. Sarmiento, Małżeństwo chrześcijańskie, Kraków 2002, s. 209.

16

Rychlicki Cz, Sakramentalny charakter przymierza małżeńskiego, Płock 1997, s. 45.

17

W. Góralski, Kościelne… s. 98.

Jerzy Antoni Pielichowski - Przeszkody do zawarcia małżeństwa

7

stwierdzenia nieważności małżeństwa. Tylko po zaistnieniu powyższych sytuacji,

możliwe jest ponowne zawarcie małżeństwa. Przeszkoda węzła małżeńskiego

pochodzi z prawa Boskiego, zatem nie ma możliwości dyspensowania od ważnie

zawartego i dopełnionego małżeństwa.

Czwartą przeszkodą zrywającą jest disparitas cultus czyli przeszkoda różnej

religii. Zachodzi ona między katolikiem, czyli ochrzczonym w Kościele katolickim

lub do niego przyjętym przez formalne wyznanie wiary, który z tego Kościoła nie

wystąpił publicznym aktem, a osobą nieochrzczoną (kan 1086 § 1). Domniemywa się

ważność chrztu udzielanego w Kościele katolickim i w niekatolickich Kościołach

Wschodnich

18

.

Przeszkoda różnej religii pochodzi od prawodawcy kościelnego. Jednak w

sytuacji kiedy stronie katolickiej groziłaby utrata wiary lub też strona niekatolicka

uniemożliwiałaby wychowanie potomstwa w duchu Kościoła, to wówczas należy

wyjść z założenia, iż zakaz ten pochodzi z prawa Boskiego.

Czysto kościelne pochodzenie tej przeszkody pozwala na udzielanie dyspensy

od niej. Ustawodawca określił jej warunki w kanonach 1125 i 1126. Zaczerpnięte

zostały z rodziału De matrimoniis mixtis i tak kan. 1125 dotyczy tzw. rękojmi

polegającej na złożeniu przez stronę katolicką przyrzeczenia, aby potomstwo zostało

ochrzczone i wychowane w wierze katolickiej. Poza tym zobowiązana jest do złożenia

oświadczenia, że jest wystarczająco gotowa aby bronić się przed utratą wiary. Strona

niekatolicka winna być powiadomiona o złożonych przyrzeczeniach drugiej strony. Na

końcu kanon nakazuje pouczenie nupturientów o celach i istotnych przymiotach

małżeństwa

19

.

W przepisach kodeksowych brakuje określenia sposobu złożenia rękojmi,

pozostawiając tę kwestię prawu partykularnemu. – Konferencja Episkopatu powinna

zarówno określić sposób składania tych oświadczeń i przyrzeczeń, które są

obowiązkowo wymagane, jak i ustalić, w jaki sposób mają być stwierdzone w

18

M. Żurowski, dz.cyt. s. 113.

19

J. Gręźlikowski, Przed nami małżeństwo, Włocławek 2002, s. 114.

Jerzy Antoni Pielichowski - Przeszkody do zawarcia małżeństwa

8

zakresie zewnętrznym oraz jak o treści oświadczenia strony katolickiej ma być

powiadomiona strona niekatolicka (kan. 1126). W Instrukcji Konferencji Episkopatu

Polski z 5 września 1986 roku przyjęto, iż zarówno przyrzeczenie jak i oświadczenie,

a także powiadomienie drugiej strony powinno zachować formę pisemną

20

.

Kolejna przeszkoda zrywająca wynika z faktu posiadania święceń. Kodeks

Prawa Kanonicznego z 1917 roku zawężał do grupy przeszkód wyższe święcenia

duchowne. Po zniesieniu przez papieża Pawła VI święceń niższych i subdiakonatu, w

nowym kodeksie Jana Pawła II z 1983 roku, nie było potrzeby wyodrębnienia grupy

święceń. Kanon ten stwierdza, że „nieważnie usiłują zawrzeć małżeństwo ci, którzy

otrzymali święcenia“ (kan. 1087). Przepis ten obejmuje więc diakonów, prezbiterów i

biskupów

21

.

Aby zaistniała przeszkoda święceń wymagane jest ważne i dobrowolne ich

przyjęcie. Pochodzi ona z prawa kościelnego, natomaist jej korzenie można

odnajdywać w radach ewangelicznych, w których to kapłan jako pośrednik między

Bogiem a człowiekiem powinien całkowicie się mu oddać oraz całe swoje życie. Przy

tym, ma być również oddany ludziom na służbę, więc obowiązki rodzinne mogłoby

zakłócić pełne poświęcenie na linii Bóg – człowiek.

Mocą dyspensy Stolicy Apostolskiej czy też w wyniku prawomocnego wyroku

stwierdzającego nieważność swięceń lub przyjęcie ich pod przymusem - przeszkoda ta

ustaje. Wspomniana dyspena może być udzielona pod ściśle określonymi warunkami

zawartymi w dokumencie Kongregacji Doktryny Wiary z 14 września 1980 roku.

Ustawa ta wymienia warunki: brak należytej wolności i odpowiedzialności w

przyjęciu święceń oraz brak roztropności przełożonych, którzy dopuślili kandydata do

święceń, uprzednio nie badając jego stosunku do życia w celibacie. Dyspensa ta

zarezerwowana jest wyłącznie Ojcu Świętemu

22

.

20

A. Tunia, dz.cyt. s.54.

21

A. Sarmiento, dz.cyt. s. 212.

22

P.M. Gajda, Prawo małżeńskie Kościoła katolickiego, Tarnów 2000, s. 39.

Jerzy Antoni Pielichowski - Przeszkody do zawarcia małżeństwa

9

Także wieczyste śluby czystości są przeszkodą zrywającą. „Nieważnie usiłują

zawrzeć małżeństwo ci, którzy są związani wieczystym ślubem publicznym czystości

w instytucie zakonnym“ (kan. 1088). Ślub w tym kanonie ma kilka przymiotów. Sam

jest w znaczeniu kanonu 1191 § 1 – „świadomie i dobrowolnie uczynioną obietnicą,

mającą za przedmiot dobro możliwe i lepsze“. Przeszkodą jest sam przedmiot ślubu

czyli dozgonna czystość, zatem przeszkodą w rozumieniu tego kanonu nie będą śluby

czasowe. Aby zaistniała przeszkoda, ślub musi być złożony publicznie na ręce

przełożonego w instytucie zakonnym

23

.

Przeszkoda ta ma swoje dwojakie źródło – z jednej strony pochodzi od

prawodawcy kościelnego, z drugiej zaś z prawa Boskiego, które już od czasów

starotestamentalnych nakazuje dotrzymywać przysięgi danej Bogu. Podobnie jak w

przypadku przeszkody święceń, tak i tu - małżeństwo nie pozwalałoby wypełniać

danego przyrzeczenia służby Bogu i ludziom

24

.

Członek instytutu zakonnego na prawie diecezjalnym, może uzyskać dyspensę

od ordynariusza miejsca natomiast jeśli ślub został złożony w instytucie zakonnym na

prawie papieskim, to do udzielenia dyspensy kompetentna jest wyłącznie Stolica

Apostolska. Nie wymagana jest dyspensa od ślubu składanego w instytucie świeckim,

w stowarzyszeniach życia apostolskiego oraz od prywatnego przyrzeczenia czystości,

ponieważ w rozumieniu prawa kanonicznego nie stanowią one przeszkody

zrywającej

25

.

Uprowadzenie jest siódmą opisywaną przeszkodą zrywającą. Istnieje w

prawodawstwie kościelnym od Soboru Trydenckiego, chociaż od początku

chrześcijaństwa było mocno napiętnowane. Przeszkoda ta dotyczy uprowadzenia

kobiety przez mężczyznę. Kodeks prawa kanonicznego z 1983 utrzymał w mocy ten

przepis. Wydaje się on nieco anachroniczny, na co wskazywali krytycy w czasie prac

kodyfikacyjnych. Jednak może być to przekonanie złudne kiedy rozpatruje się je w

23

T. Pawluk, dz.cyt. s. 139.

24

E. Sztafrowski, dz.cyt. s. 70.

25

W. Góralski, Kościelne… s. 106.

Jerzy Antoni Pielichowski - Przeszkody do zawarcia małżeństwa

10

realiach europejskich, trzeba jednak pamiętać, że Kościół obejmuje zakątki na świecie,

gdzie rozwój społeczny nie jest tak wysoki jak w Europie

26

.

Kodeks nakazuje: „nie może być zawarte małżeństwo między mężczyzną i

kobietą uprowadzoną lub choćby przetrzymywaną z zamiarem zawarcia z nią

małżeństwa, chyba że później kobieta uwolniona od porywacza oraz znajdując się w

miejscu bezpiecznym i wolnym, sama swobodnie wybierze to małżeństwo“ (kan.

1089). Zatem nie tylko porwanie stanowi przeszkodę, ale nawet samo zatrzymanie w

celu zawarcia małżeństwa. Może mieć ono miejsce w domu zatrzymanej lub miejscu

do którego dobrowolnie się udała. Przepis ten ma na celu pełną ochronę kobiety, jako

istoty słabszej fizycznie od mężczyzny, wymagającej szczególnej opieki. Dlatego też

do czasu gdy pozostaje ona pod władzą mężczyzny nie może zawrzeć ważnego

związku małżeńskiego. Chyba, że jak czytamy w cytowanym kanonie, znajdzie się w

miejscu bezpiecznym, gdzie będzie niezależna od mężczyzny, który ją uprowadził i

wolna podejmie decyzję o zawarciu z nim małżeństwa

27

.

Przeszkoda ta zachodzi nie tylko w wyniku fizycznego uprowadzenia czy

zatrzymania, ale także przymusu psychicznego, szantażu czy presji. Uprowadzający

może działać sam lub w zmowie z osobami trzecimi. Uprowadzeniem nie będzie w

rozumieniu kanonu 1089 porwanie, którego sprawcą jest kobieta. Inaczej jest w

Kościołach wschodnich gdzie zarówno meżczyzna jak i kobieta może być sprawcą

uprowadzenia

28

.

Pochodzenie tej przeszkody jest ściśle kościelne, dlatego możliwe jest

dyspensowanie od niej w chwili, kiedy zachodzi pewność co do niezależności decyzji

uprowadzonej.

Kolejna przeszkoda - występku czyli małżonkobójstwa ulegała procesowi

ewolucji. W pierwszych wiekach Kościoła źródła występku upatrywano w

cudzołóstwie, karanym publiczną pokutą i zakazem zawierania nowego małżeństwa.

26

A. Tunia, dz.cyt. s. 56.

27

M. Jóźwik, Wymagania i warunki do zawarcia małżeństwa według Kodeksu Prawa Kanonicznego i

polskiego prawa rodzinnego i opiekuńczego, Kraków 2006, s. 116.

28

J. Gręźlikowski, dz.cyt. s. 117.

Jerzy Antoni Pielichowski - Przeszkody do zawarcia małżeństwa

11

Następnie czyny cudzołożne zaczęto wiązać z małżonkobójstwem. W średniowieczu

Stolica Apostolska dodała zamach dwóch stron na życie współmałżonka, choćby nie

miało związku z cudzołóstwem. Kodeks prawa kanonicznego z 1917 podtrzymał te

ustalenia, natomiast KPK Jana Pawła II pozostawił jako jedyne źródło tej przeszkody

– małżonkobójstwo

29

.

Kodeks stanowi, iż: „kto ze względu na zawarcie małżeństwa z określoną

osobą, zadaje śmierć jej współmałżonkowi lub własnemu, nieważnie usiłuje zawrzeć

to małżeństwo (kan. 1090 §1) oraz nieważnie również usiłują zawrzeć małżeństwo ci,

którzy przez fizyczny lub moralny współudział spowodowali śmierć współmałżonka

(kan. 1090 §2)“.

Zatem rozważając treść powyższych kanonów można dojść do wniosku, że

źródłem tej przeszkody jest poważne naruszenie porządku społecznego i moralnego –

przestępstwo małżonkobójstwa. Wyodrębnić należy w tym miejscu dwie formy

przeszkody występku. Pierwszą zaciąga ten, kto chce zawrzeć z kimś małżeństwo i

aby tego dokonać zadaje śmierć współmałżonkowi swojemu lub drugiej strony. Druga

forma odnośna jest do osób, które przez skuteczny współudział moralny czy też

fizyczny doprowadzili do śmierci współmałżonka jednej czy drugiej strony

30

.

Wszystkie te formy powodują równoważnie nieważność nowego małżeństwa.

Zabójstwo powinno być ukierunkowane na cel zawarcia małżeństwa. Cel ten może

być powzięty także dopiero po wspólnym udziale w śmierci współmałżonka

31

.

Przeszkoda ta mająca swe źródlo w prawie stanowionym, może być

przedmiotem dyspensy Stolicy Apostolskiej. Praktyka wskazuje na rzadkość

udzielania dyspensy w tej kategorii przeszkód zrywających, nigdy w wypadkach,

kiedy sprawa jest publiczna.

Dziewiątą w omawianej kolejności będzie przeszkoda pokrewieństwa. Jej

źródłem jest związek oparty na wspólnocie krwi, która powstaje na wskutek

29

W. Góralski, Kościelne… s. 108i109.

30

A. Sarmiento, dz.cyt. s. 213i214.

31

T. Pawluk, dz.cyt. s. 143.

Jerzy Antoni Pielichowski - Przeszkody do zawarcia małżeństwa

12

pochodzenia od wspólnych przodków. Ludzie pochodzą od jednej osoby (gdy wspólny

jest tylko ojciec lub matka – rodzeństwo przyrodnie) lub pary wspólnych przodków.

Kodeks prawa kanonicznego oblicza pokrewieństwo za pomocą linii i stopni. Linię

prostą oblicza się sumując ilość zrodzeń, czyli osób nie wliczając w to przodka (osoby

pochodzą bezpośrednio od siebie). Przeciwnie jest w linii bocznej, gdzie krewni nie

pochodzą wprost od siebie, a od wspólnego przodka. Gdy chce się okreśłić dla jakiejś

osoby przodków, mówi się o krewnych wstępnych, zaś przy ustalaniu osób

pochodzących od przodków – o krewnych zstępnych

32

.

Odległość krewnych od przodka w obydwu liniach mierzy się za pomocą stopni

pokrewieństwa. Kanon 108 § 2 stanowi, iż – „w linii prostej tyle jest stopni, ile

zrodzeń, czyli osób, nie licząc przodka. Natomiast – w linii bocznej tyle jest stopni, ile

jest osób w obydwu razem liniach, nie licząc przodka“ (kan. 108 § 3).

Kodeksowy zakaz zawierania małżeństw dotyczy wszystkich krewnych w linii

prostej oraz w linii bocznej do czwartego stopnia włącznie – według komputacji

rzymskiej. Pokrewieństwo pierwszego stopnia linii prostej jest przeszkodą mającą swe

źródło w prawie naturalnym, dlatego nie ma mowy o dyspensowaniu od niej.

Podobnie jest z przeszkodą drugiego stopnia linii bocznej (dot. rodzeństwa). Aby uciąć

wszelkie wątpliwości, prawodawca stanowi, iż „nigdy nie zezwala się na małżeństwo,

jeśli istnieje wątpliwość, czy strony są spokrewnione w jakimś stopniu linii prostej lub

w drugim stopniu linii bocznej“ (kan. 1091 § 4). Wynika z tego, że dyspensa jest

możliwa dopiero w trzecim i czwartym stopniu linii bocznej

33

.

Następną przeszkodą jest powinowactwo. Wywodzi się od więzi prawnej jaką

jest małżeństwo, a której źródłem nie są więzy krwi jak w pokrewieństwie. Kodeks

prawa kanonicznego z 1983 roku stanowi, iż – „linie i stopnie powinowactwa oblicza

się tak, że krewni męża w tej samej linii i w tym samym stopniu są powinowatymi

żony i odwrotnie“ (kan. 109 §1).

32

W. Góralski, Kościelne… 111 i 112.

33

Zob. n 61 instrukcji EP z 1986 r.

Jerzy Antoni Pielichowski - Przeszkody do zawarcia małżeństwa

13

Źródła tej przeszkody można znaleźć w prawodawstwie rzymskim. Przez wieki

zmieniał się wielokrotnie jej zakres, aż w 1983 ustanowiono nowe normy, w których

zrezygnowano z upatrywania jako przeszkody małżeństwa powinowatych w linii

bocznej, która sięgała wcześniej aż do czwartego stopnia według komputacji

rzymskiej. Obecnie jak już wspomniano – obowiązuje nieważność małżeństwa

powinowatych w linii prostej

34

.

Przeszkoda ta, pochodząca z prawa kościelnego, ma na celu stanie na straży

jedności małżeństwa. Ma także uchronić przed złem moralnym i zgorszeniem, jakie

mogłoby wywołać małżeństwo np. zięcia i teściowej. Możliwe jest udzielenie łaski

dyspensy od tej przeszkody jedynie, kiedy występuje pewność, iż nupturienci nie są

spokrewnieni w linii prostej

35

.

Przedostatnią

omawianą

przeszkodą

zrywającą

będzie

przeszkoda

przyzwoitości publicznej. Dotyczy ona bliskości osób, podobnej do powinowactwa,

aczkolwiek różniącej się przedmiotem, bo bliskość jest tu upatrywana jako publiczny,

notoryczny konkubinat czy też nieważnie zawarte małżeństwo. Przyzwoitość nakazuje

więc, aby mimo nieważności małżeństwa lub okresu długoletniego konkubinatu, po

śmierci konkubenta nie zawierać małżeństwa z jego najbliższymi krewnymi w linii

prostej.

Kodeks stanowi iż, „przeszkoda przyzwoitości publicznej powstaje

z nieważnego małżeństwa po rozpoczęciu życia wspólnego albo z notorycznego lub

publicznego konkubinatu. Powoduje zaś nieważność małżeństwa w pierwszym stopniu

linii prostej między mężczyzną i krewnymi kobiety i odwrotnie“ (kan. 1093).

Przeszkoda ta rodzi się pomiędzy jedną ze stron a krewnymi drugiej strony –

wyłącznie w pierwszym stopniu linii prostej. Jej pochodzenie jest stricte kościelne,

więc dopuszczalne jest dyspensowanie od niej. Jednak w sytuacji kiedy konkubinat

przerodzi się w małżeństwo - lub to nieważnie zawarte zostanie uważnione, to

34

W. Góralski, Kościelne… s. 115.

35

T. Pawluk, dz.cyt. s. 148.

Jerzy Antoni Pielichowski - Przeszkody do zawarcia małżeństwa

14

wymagane jest otrzymanie podwójnej dyspensy – od przeszkód powinowactwa i

przyzwoitości publicznej

36

.

Rozważania na temat przeszkód zrywających kończy analiza przeszkody

pokrewieństwa prawnego. Jej źródłem jest adopcja czyli przysposobienie prawne.

Kodeks prawa kanonicznego z 1983 roku stanowi iż,“ nie mogą zawrzeć małżeństwa

ze sobą ci, którzy są związani pokrewieństwem prawnym powstałym z adopcji, w linii

prostej lub w drugim stopniu linii bocznej“ (kan. 1094)

37

.

Podstawę tej przeszkodzie daje prawo państwowe, czyli przysposobienie

prawne wrdług przepisów danego kraju. Linia prosta uniemożliwia zawarcie

małżeństwa między adoptującym i adoptowanym, adoptowanym i krewnymi

wstępnymi adoptującego oraz adoptowanym i krewnymi zstępnymi adoptującego. Zaś

w linii bocznej przeszkoda zachodzi między adoptowanym i potomstwem naturalnym

adoptującego oraz dziećmi adoptowanymi przez adoptującego

38

.

Przeszkoda pochodzi od prawodawcy kościelnego, stąd możliwość

dyspensowania od niej. Ustaje natomiast w chwili rozwiązania stosunku

przysposobienia prawnego.

2. 2. Przeszkody wynikające z prawa polskiego

Kodeks rodzinny i opiekuńczy określa grupę osób, którym przysługuje

kompetencja do zawarcia małżeństwa. Zostało to sprecyzowane dwoma sposobami:

przez wyróżnienie zespołu cech które powinna lub nie powinna posiadać osoba chcąca

zawrzeć związek małżeński względem drugiej strony oraz przez ustalenie warunków,

jakim musi odpowiadać wspomniana osoba, i które dotyczą jej bezpośrednio. Pierwsza

grupa dotyczy relacji łączącej nupturientów, przede wszystkim zakazuje małżeństw

osób tej samej płci, spokrewnionych lub spowinowaconych w linii prostej, a także nie

36

A. Sarmiento, dz.cyt. s. 215.

37

A. Mezglewski, Wyznaniowa forma zawarcia małżeństwa cywilnego, Warszawa 2007, s. 60.

38

C. Suchocki, dz.cyt. s. 40.

Jerzy Antoni Pielichowski - Przeszkody do zawarcia małżeństwa

15

mogą one być rodzeństwem czy też złączone stosunkiem przysposobienia – do drugiej

należy określenie wieku nupturientów, zakaz zawierania małżeństw przez osoby

ubezwłasnowolnione całkowicie, z niedorozwojem umysłowym, chorobą psychiczną i

pozostające w związku małżeńskim

39

.

Grupa osób mogących zawrzeć związek małżeński nie została do końca

konsekwentnie wyodrębniona, ponieważ większość przesłanek zakazuje zawierania

małżeństwa w danym przypadku, natomiast różnica płci jest elementem

konstytutywnym zawarcia małżeństwa. Z tego wynika, iż małżeństwo nie zostaje w

ogóle zawarte, jeśli nie ma różnicy płci nupturientów, natomiast reszta przesłanek

może powodować jedynie unieważnienie małżeństwa.

Wymogi przewidziane w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym są

przeważnie określane jako przeszkody małżeńskie. Termin ten, impedimentum,

pochodzi z prawa kanonicznego i oznacza przesłanki, które wykluczają zawarcie

małżeństwa. To określenie spotkało się z krytyką. We wczesnym PRL proponowano,

aby określać je jako „przesłanki ważności małżeństwa”

40

, a pod koniec jako

„przesłanki negatywne”

41

czy też najbardziej aprobowany „zakaz zawarcia

małżeństwa”

42

. Obecnie literatura prawnicza powróciła do zapożyczenia kanonicznego

„przeszkody małżeńskie”.

Dążąc do ograniczenia związków nieformalnych i poszanowania woli osób

darzących siebie uczuciem, prawodawca ograniczył do minimum ilość przeszkód

małżeńskich, pozostawiając te, które podyktowane są szczególnymi względami

biologicznymi, moralnymi i społecznymi.

Pierwszym podstawowym warunkiem do zawarcia małżeństwa jest różnica

płci. Brak jej powoduje z mocy samego prawa niezaistnienie małżeństwa.

39

A. Zielonacki, dz.cyt. s. 58.

40

M. Grudziński, A. Wolter [rec.:] Prawo rodzinne, S. Szera, PiP 1953, nr 8- 9, s. 335.

41

J. Winiarz, Prawo rodzinne, Warszawa 1980, s. 57.

42

Z. Wiszniewski, [w:] Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, Warszawa 1985, s. 32.

Jerzy Antoni Pielichowski - Przeszkody do zawarcia małżeństwa

16

Małżeństwo powinno być zawierane w pełnej świadomości i dojrzałości. Jest to

jedna z najważniejszych decyzji w życiu człowieka, dlatego też potrzeba w powzięciu

jej wiele roztropności. Stąd ustawodawca ustalił minimalny próg wiekowy, który

zezwala na zawarcie związku małżeńskiego. Statystycznie wiek ten jest niższy od

średniej wieku osób zawierających małżeństw, dlatego iż wiek ustawowy jest dolną

granicą, której nie można naruszyć.

Polskie prawo rodzinne przeszło ewolucję pod względem ustalania dolnej

granicy wieku do zawarcia małżeństwa. Według prawa małżeńskiego z 1945 r.

małżeństwo dostępne było dla kobiet i mężczyzn, którzy ukończyli 18 lat (art. 6 § 1).

Kodeks rodzinny utrzymał ten wiek, aczkolwiek dozwolił z ważnych powodów, aby

sąd udzielił pozwolenia na zawarcie małżeństwa osobie małoletniej, która ukończyła

16 lat niezależnie od płci (art. 10 § 1). To unormowanie spotkało się z szeroką

krytyką. Badania psychologiczne wskazywały, iż mężczyzna w wieku 16 lat nie jest w

pełni dojrzały do tak odpowiedzialnego aktu, jakim jest zawarcie małżeństwa.

Zaproponowano zatem podwyższenie wieku mężczyzn uzdalniających ich do tej

czynności. W projekcie kodeksu rodzinnego z 1960 r. w publicznej debacie

wskazywano z całą stanowczością na potrzebę podwyższenia wieku, w którym

mężczyźni mogliby zawierać związki małżeńskie. Faktycznie, statystyki wskazywały

na szybki rozpad pożycia wielu małżeństw zbyt młodych osób. Podkreślano również

problem edukacji, ponieważ młodzi ludzie nie kończyli jej, bowiem obowiązki

rodzinne przechodziły na pierwszy plan. Przez to nie mogli uzyskać odpowiednich

kwalifikacji zawodowych, co w konsekwencji prowadziło do bezrobocia i niemocy w

zapewnieniu bytu rodzinie. Problem widziano także w zaniedbaniach przy

wychowaniu potomstwa, ponieważ zbyt młodzi rodzice nie mieli poczucia

odpowiedzialności, a często także w wyniku braku środków antykoncepcyjnych,

dzieci rodziły się nieplanowane, zatem bywały niepożądane. Nie było jednak

zgodności co do kwestii podniesienia wieku małżeńskiego dla kobiet. Obyczajowość

dawnych wieków wskazywała raczej, aby zbyt radykalnie nie zmieniać podejścia do

kwestii wieku kobiet. Kodeks rodzinny i opiekuńczy w początkowej formie

podwyższył wiek mężczyzn zdolnych do zawarcia małżeństwa do 21 lat, natomiast za

Jerzy Antoni Pielichowski - Przeszkody do zawarcia małżeństwa

17

zezwoleniem sądowym zmienił z 16 na 18 lat. Wiek kobiet nie uległ zmianie. Jak

trafnie zauważył J. Winiarz, podniesienie wieku mężczyzn do 21 lat miało również

aspekt praktyczny, ponieważ zwykle w tym czasie mężczyźni kończyli zasadniczą

służbę wojskową

43

. Co ciekawe, brak zgody rodziców nie rzutował na postanowienie

sądu. Orzeczenie o udzieleniu zezwolenia na zawarcie małżeństwa było skuteczne z

chwilą uprawomocnienia się i nie mogło zostać zmienione – ani uchylone.

Dopiero nowelizacja kodeksu rodzinnego i opiekuńczego z 1998 r.

wprowadziła zmiany w kwestii wieku, zrównując wiek małżeński kobiet i mężczyzn

do ukończenia 18 lat. Zachowano tym samym możliwość zawarcia małżeństwa przez

kobiety, które ukończyły 16 lat za zezwoleniem sądowym. Wzgląd na to miały ważne

powody i ustalenie, iż zezwolenie będzie działało na dobro założonej rodziny. W tym

miejscu można zastanowić się jakie ważne powody miał na myśli prawodawca.

Praktyka sądowa wskazuje, że w szczególności ważnym powodem jest dziecko

urodzone ze stosunku stron zamierzonego małżeństwa, ciąża wynikła z takiego

stosunku, istniejący co najmniej kilka miesięcy trwały związek faktyczny, a co za tym

idzie poważne prawdopodobieństwo zajścia kobiety w ciążę

44

. Niezwykle ważnym

powodem jest także przypadek bezpośredniego zagrożenia życia jednej ze stron. Sąd

opiekuńczy winien odmówić zezwolenia, gdyby kobieta wnioskująca o zezwolenie na

zawarcie związku małżeńskiego była w niewystarczającym stopniu dojrzała fizycznie,

a tym samym nie byłaby zdolna do pożycia seksualnego z partnerem. Powinien

odmówić również w sytuacji, gdyby cechy drugiego nupturienta wskazywały na

niedojrzałość lub też środowisko w jakim mieliby wspólnie żyć, uwłaczało jej

godności i moralności. Odmowa taka nie przekreśla jednak zawarcia małżeństwa w

przyszłości. Po uzyskaniu wieku przewidzianego w ustawie, kobieta może sama

zdecydować z kim będzie dzieliła swoje życie.

Kobieta, która po skończeniu 16 lat zawarła związek małżeński, uzyskuje

również pełnoletniość. Wątpliwość nastręcza pytanie o to, czy kobieta po ustaniu

małżeństwa przed uzyskaniem 18 lat, może jako osoba pełnoletnia (uzyskała pełną

43

J. Winiarz, dz.cyt., s. 59.

44

J. Winiarz, dz.cyt., Z. Wiszniewski, [w:] Kodeks rodzinny i opiekuńczy…, s. 39.

Jerzy Antoni Pielichowski - Przeszkody do zawarcia małżeństwa

18

zdolność do czynności prawnych) zawrzeć kolejny związek małżeński. Odpowiedź na

to pytanie daje art. 10 k. r. o., który stwierdza, iż mimo uzyskania pełnoletniości

kobieta taka musi uzyskać każdorazowo zezwolenie sądu na zawarcie kolejnego

małżeństwa. Jednak mimo ustania lub unieważnienia małżeństwa taka kobieta

pozostaje pełnoletnią.

Sumując, należy stwierdzić iż zrównanie wieku kobiet i mężczyzn

umożliwiającego zawarcie związku małżeńskiego było słuszne. Po pierwsze koreluje

się ten przepis z konstytucyjną zasadą równości płci (art. 33 Konstytucji RP z 1997 r.).

Po drugie, jest bardziej dostosowany do współczesnej sytuacji ludzi młodych, którzy

obecnie w sposób równomierny dojrzewają (brak wciąż niestety odpowiedniej

edukacji seksualnej w szkołach) i zanikają różnice w rozwoju fizycznym i

emocjonalnym. Dlatego też, zjawisko akceleracji (wszechstronnego dojrzewania

młodzieży) wydaję się być dominujące i stąd pozytywnie można ocenić zmiany w

polskim prawodawstwie

45

.

Dojrzałość fizyczna nupturientów powinna iść w parze z dojrzałością

psychiczną. Większość współczesnych europejskich systemów prawnych zakazuje

zawierania małżeństw przez osoby całkowicie ubezwłasnowolnione. W państwach

skandynawskich jest taka możliwość, aczkolwiek za pozwoleniem opiekuna

prawnego. Polskie prawo rodzinne jasno stanowi, że nie może zawrzeć małżeństwa

osoba całkowicie ubezwłasnowolniona (art. 11 k. r. o.). Jednak i ten zapis był

wynikiem wieloletnich dyskusji. Przepis ten nie był uwzględniony ani w prawie

rodzinnym, ani w prawie małżeńskim z 1945 r. Wątpliwości pojawiały się czy można

unieważnić małżeństwo osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie.

Ubezwłasnowolnienie jest regulowane przepisami kodeksu cywilnego. Stanowi

on, iż „ubezwłasnowolnienie całkowite może nastąpić, gdy dana osoba wskutek

choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego, albo innego rodzaju zaburzeń

45

J. Ignatowicz, dz.cyt., s. 100.

Jerzy Antoni Pielichowski - Przeszkody do zawarcia małżeństwa

19

psychicznych, w szczególności pijaństwa i narkomanii, nie jest w stanie kierować

swym postępowaniem” (art. 13 k. c.) – tak daleko idące zmiany w psychice człowieka

stoją w sprzeczności z celem małżeństwa i zagrażałyby dobru ewentualnego

potomstwa. Kwestię osób ubezwłasnowolnionych częściowo rozwiązuje art. 11 k. r.

o., z którego jasno wynika, że zakaz zawierania małżeństw dotyczy tylko osób

ubezwłasnowolnionych całkowicie. Tak więc te osoby mogą zawrzeć związek

małżeński,.

Mając na uwadze fakt, iż osoby całkowicie ubezwłasnowolnione nie potrafią

kierować swoim postępowaniem, trzeba więc przyznać rację prawodawcy, który

przyjął takie unormowania. Trudno aby taka osoba mogła być odpowiedzialna za

współmałżonka czy też potomstwo. Małżeństwo to duże wyrzeczenie i potrzeba

współdziałania dla wspólnego dobra, takie osoby niestety nie potrafiłyby w znaczącym

stopniu uczynić zadość tym zadaniom.

Zgodnie z art. 12 § 1 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego „nie może zawrzeć

małżeństwa osoba dotknięta chorobą psychiczną lub niedorozwojem umysłowym”.

Także i ten przepis jest nowością prawną związaną z k. r. o. Wcześniejsze

ustawodawstwo nie normowało tej kwestii. Sytuacja osoby chorej psychicznie czy z

niedorozwojem umysłowym jest zgoła odmienna od osoby ubezwłasnowolnionej

całkowicie, ponieważ jest to stan faktyczny, a nie prawny. Może on prowadzić do

ubezwłasnowolnienia całkowitego lub częściowego, ale nie musi. Dlatego art. 12 § 1

k. r. o. dotyczy tylko osób chorych psychicznie lub z niedorozwojem umysłowym, ale

nie ubezwłasnowolnionych już to całkowicie, już to częściowo. Jednak samo

uzasadnienie tej przeszkody małżeńskiej jest bardzo podobne do ubezwłasnowolnienia

– przede wszystkim godzi w istotę i cel małżeństwa.

Stan remisji (okres

choroby

, który charakteryzuje się brakiem

objawów

schorzenia) nie jest podstawą do uznania małżeństwa. Stan osoby chorej, nawet jeśliby

w czasie zawierania małżeństwa miała wystarczające używanie rozumu, powinien być

oceniony w dłuższej skali. Przebłyski świadomości nie mogą świadczyć o tym, iż

osoba jest zdrowa i gotowa do podjęcia obowiązków małżeńskich. W tym tonie

Jerzy Antoni Pielichowski - Przeszkody do zawarcia małżeństwa

20

wypowiedział się Sąd Najwyższy, który stan zdrowia psychicznego osoby określił

jako etap, w którym można uznać, iż osoba została wyleczona

46

- jak to zauważył A.

Zielonacki, niedopuszczalne jest zaaprobowanie stanowiska Sądu Najwyższego z

30.06.1971 r.

47

, który stwierdził, iż niemożliwe jest unieważnienie małżeństwa, jeżeli

mimo choroby psychicznej, w chwili zawierania małżeństwa strony „uważały się za

zdrowe”. Choroba psychiczna jest stanem obiektywnym i nie można pozostawić

decyzji o jej istnieniu osobie chorej, która przeważnie uważa siebie za osobę zdrową

48

.

Polskie prawo rodzinne dopuszcza jednak możliwość zawarcia małżeństwa

przez osoby chore psychicznie lub z niedorozwojem umysłowym, jeżeli stan ich

zdrowia nie zagraża małżeństwu oraz zdrowiu przyszłego potomstwa (art. 12 § 1 zd.

2). Warunkiem jest aby osoba taka nie została ubezwłasnowolniona całkowicie i

zezwolił na to sąd. Może on dowolnie zawyrokować, nawet w przypadku gdyby osoba

taka nie stwarzała zagrożenia dla potomstwa i swego związku małżeńskiego.

Także i ten przepis wydaje się być trafny, ponieważ w zwykłej sytuacji

kierownik u. s. c., który decyduje o umożliwieniu zawarcia małżeństwa danej osobie -

nie mając wykształcenia medycznego i nie mogąc często stwierdzić jaki jest stan

umysłu nupturientów. W razie wątpliwości te kwestie rozstrzyga sąd, który ma do

dyspozycji szereg biegłych z różnych dziedzin medycyny. Dawniej te kwestie były

rozwiązywane przez instytucję badań przedślubnych.

W kręgu kultury europejskiej bigamia czyli wielożeństwo jest nie

praktykowana. Obywatele zobligowani są do pozostawania w związkach

monogamicznych. Polski kodeks rodzinny i opiekuńczy w art. 13 § 1 k. r. o. mówi, że

„nie może zawrzeć małżeństwa kto pozostaje w związku małżeńskim”. Nakazuje

również, aby osoby chcące je zawrzeć, przedstawiły dowód ustania lub unieważnienia

poprzedniego małżeństwa. Według art. 13, zarówno kobieta nie może mieć dwóch i

więcej mężów, jak i mężczyzna dwu i więcej żon. Z tego wynika, iż małżeństwo może

zawrzeć kawaler lub panna oraz osoby, których poprzedni związek małżeński ustał w

46

OSNIC 1968, nr 2. poz. 28.

47

OSNPC 1972, nr 1. poz. 17.

48

A. Zielonacki, dz.cyt. s. 80.

Jerzy Antoni Pielichowski - Przeszkody do zawarcia małżeństwa

21

skutek rozwodu, śmierci drugiego małżonka lub uznania go za zmarłego oraz jeśli

został unieważniony.

Problem pojawia się w jaki sposób interpretować art. 13 k. r. o. w

przypadku gdy kolejne małżeństwo zostało zawarte, po uznaniu pierwszego małżonka

za zmarłego, a ten okazał się żyjący. Wydaje się, że najbardziej odpowiednie jest

wyjście z założenia, iż w chwili uznania danej osoby za zmarłą wywiera to

analogicznie wszystkie skutki prawne śmierci. Dlatego osoba posiadająca takie

orzeczenie (z oznaczeniem daty śmierci) dotyczące współmałżonka, ma pełne prawo

do zawarcia nowego małżeństwa (patrz art. 55 § 1 k. r. o.). Rozwiązanie to staje się

nieaktualne kiedy okazuje się, iż współmałżonek żyje. Sąd Najwyższy stwierdził, że

wówczas drugie małżeństwo zawarte jest w dobrej wierze, a poprzednie ustaje nie z

datą ujętą w orzeczeniu sądu o uznaniu za zmarłego lecz z datą ponownego zawarcia

małżeństwa

49

.

W wypadku gdy nowe małżeństwo zawarte zostaje w złej wierze -

nupturienci posiadają wiedzę o pozostawaniu przy życiu małżonka uznanego za

zmarłego - art. 13 k. r. o. zostaje naruszony. Wystąpi w takiej sytuacji przestępstwo

bigamii (art. 206 k. k.) obarczone odpowiedzialnością karną, natomiast małżeństwa

ponownego nie da się unieważnić. Karze podlega już samo złożenie dokumentów w u.

s. c. bądź też złożenie oświadczeń w u. s. c. w celu ponownego zawarcia małżeństwa.

Sytuacja dotycząca bigamii zmieniła się nieznacznie w skutek

nowelizacji k. r. o. z 24.07.1998 r. (art. 1 § 2 i 3 oraz art. 8 § 3 k. r. o.). Artykuł 13

powinien być interpretowany jako zakaz zawierania małżeństwa osobie pozostającej

w ważnym związku małżeńskim, ale również osobie, która złożyła w formie

wyznaniowej oświadczenie o zawarciu małżeństwa cywilnego, mimo iż akt

małżeństwa nie zostałby jeszcze sporządzony, lecz jednocześnie nie upłynął ustawowy

termin sporządzenia aktu małżeństwa. Oświadczenia o zawarciu małżeństwa

49

OSNCP 1972, nr 1, poz. 18.

Jerzy Antoni Pielichowski - Przeszkody do zawarcia małżeństwa

22

cywilnego w formie wyznaniowej są obowiązkowe, a dopełniające ich konstytutywny

skutek sporządzenie aktu małżeństwa ma moc wsteczną

50

.

Rozważanie przeszkody pokrewieństwa należałoby rozpocząć od

wyjaśnienia definicji pokrewieństwa i sposobu jego obliczania. Jest ono powiązaniem

wynikającym z więzów krwi, geneza jego pochodzi z biologii. Natomiast prawo

nadaje tym więzom w odniesieniu do krewnych bliższych charakter stosunku

prawnego. Definicję ustawową pokrewieństwa zawierał art. 1 dekretu z 22 stycznia

1946 r. – Prawo rodzinne. Według niego występują dwie linie pokrewieństwa – prosta

i boczna. Krewnymi w linii prostej są ci, którzy pochodzą jedni od drugich (np. wnuk i

dziadek). Dzieli się ona na wstępnych (matka, babcia) i zstępnych (córka, wnuczka).

Zaś krewni w linii bocznej to tacy, którzy nie są spokrewnieni w linii prostej, ale

pochodzą od wspólnego przodka (np. wuj i siostrzeniec). Linie pokrewieństwa dzielą

się na stopnie. Określane są one według liczby urodzeń, dzięki którym powstało

pokrewieństwo

51

.

Przeszkoda małżeństwa między osobami spokrewnionymi ma długą tradycję w

światowym prawodawstwie. Wynika ona zapewne z naturalnej niechęci człowieka do

zawierania związków ze swoimi bliskimi. Takie obostrzenia istniały już u ludów

prymitywnych, do dzisiaj w większości plemion, do których cywilizacja dochodzi

szczątkowo, istnieje zakaz małżeński między matką, a synem oraz ojcem, a córką.

Najbardziej radykalnym ograniczeniem możliwości zawierania małżeństw między

spokrewnionymi był ten zawarty w średniowiecznym prawie kanonicznym.

Ustanawiał on bowiem w XII wieku zakaz do 7 stopnia pokrewieństwa kanonicznego,

co w komutacji cywilnej oznaczało 12-14 stopień pokrewieństwa. Od czasów soboru

laterańskiego z 1215 r. Kościół ograniczył zakaz do 4 stopnia kościelnego czyli 8

stopnia pokrewieństwa według prawa cywilnego.

Niemożność zawarcia małżeństwa osób spokrewnionych w linii prostej i

rodzeństwa została zawarta w artykule 14 § 1 k. r. o. Od tej zasady polski prawodawca

50

J. Ignatowicz, dz.cyt. s. 101.

51

J. Ignatowicz, dz.cyt. s. 24.

Jerzy Antoni Pielichowski - Przeszkody do zawarcia małżeństwa

23

nie znalazł możliwości złagodzenia tego przepisu. Łączą się z nimi również przepisy

prawa karnego. Art. 175 k. k. narzuca sankcje karne na osoby obcujące płciowo z

krewnymi w linii prostej, bratem lub siostrą lub z osobą pozostającą w stosunku

przysposobienia. Trzeba tu jednak podkreślić, że zawarcie małżeństwa przez te osoby

nie jest przestępstwem, a dopiero nim się staje obcowanie płciowe. Zakaz związków

kazirodczych wywodzi się w pierwszej kolejności z przekonań etyczno – moralnych.

W drugiej natomiast z badań współczesnej biologii i medycyny. W doświadczeniach

tych nauk potwierdzono czterokrotnie większą szansę dziedziczenia przez potomstwo

patologii w przypadku rodziców ze sobą spokrewnionych. W małżeństwach między

krewnymi w linii bocznej 3 stopnia ryzyko zachorowań jest mniejsze, ale także

występujące, więc takim nupturientom odradza się zawieranie małżeństwa

52

.

Powinowactwo różni się od pokrewieństwa tym, iż jest wyłącznie

węzłem prawnym, a nie biologicznym. Łączy rodzinnie jednego małżonka z krewnymi

drugiego. Stąd też powinowatym żony będzie teść , a również brat męża. Linie i

stopnie także w przypadku powinowactwa spełniają kluczową rolę. Oblicza się je

według pokrewieństwa łączącego dane osoby ze współmałżonkiem. Wynika z tego iż

teściowie są powinowatymi małżonka w 1 linii 1 stopnia. Powinowactwo trwa mimo

ustania małżeństwa, chyba że małżeństwo zostanie unieważnione prawomocnym

orzeczeniem sądu.

Artykuł 14 § 1 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego stanowi zakaz

zawierania małżeństwa między powinowatymi w linii prostej. Oznacza to, że nie może

zawrzeć małżeństwa teściowa z zięciem, macocha z pasierbem czy też teść z synową.

Ten kodeksowy zakaz ma swoje uzasadnienie w moralności i dbaniu o trwałość

rodziny, zapobiega także konfliktom rodzinnym

53

. Po wystąpieniu ważnych

okoliczności sąd może zezwolić na ślub między powinowatymi pierwszego stopnia.

Kontrowersje budzą zezwolenia wydawane przez sąd powinowatym z dużą różnicą

52

A. Zielonacki, dz.cyt. s. 88 i 89.

53

J. Górecki, Unieważnienie małżeństwa, Warszawa 1956, s. 19.

Jerzy Antoni Pielichowski - Przeszkody do zawarcia małżeństwa

24

wieku. Praktyka wskazuje, że w przypadku kiedy powinowata jest dużo starsza od

powinowatego, to ich związek szybko ulega rozkładowi

54

.

Ostatnią przeszkodą małżeńską zawartą w kodeksie rodzinnym i

opiekuńczym jest przysposobienie. Art. 15 k. r. o. mówi, iż nie mogą zawrzeć ze sobą

przysposabiający i przysposobiony. Genezy wprowadzenia tej przeszkody należy

upatrywać w poglądzie, iż przysposobienie jest równoznaczne z naturalnym

stosunkiem rodzicielskim. Obowiązuje on zarówno w przysposobieniu pełnym jak i

niepełnym. Skutkiem tego jest traktowanie przysposobionego jako dziecko

przysposabiającego. Pomimo braku przeciwwskazań biologicznych, to ważne są w

tym przypadku względy moralne i obyczajowe. Trudno sobie wyobrazić, aby w łatwy

sposób można było przemianować stosunek rodzicielski na partnerski.

Niebezpieczeństwo może wynikać także ze stosunku zależności przysposobionego od

przysposabiającego, ponieważ może wymusić psychicznie na nim zawarcie

małżeństwa.

Omówiona

przeszkoda

dotyczy

tylko

przysposobionego

i

przysposabiającego, nie dotyczy jednak przysposobionego i jego krewnych z

przysposobienia.

Opisane w powyższych podpunktach przeszkody małżeńskie można podzielić

na dwie grupy: bezwzględne, czyli takie od których nie ma odstępstw oraz względne –

może je uchylić sąd. Do pierwszej należy przeszkoda bigamii, pokrewieństwa i

ubezwłasnowolnienia

całkowitego.

Usuwalne

przeszkody

to

przeszkoda

powinowactwa, choroby psychicznej oraz wieku. Oddzielnie rozpatruje się kwestię

przeszkody przysposobienia, ponieważ można ją usunąć przez rozwiązanie

przysposobienia. Niemożliwe jest jednak rozwiązanie przysposobienia całkowitego.

Mimo istnienia przeszkód względnych sąd może zezwolić na zawarcie

małżeństwa. Tak też przeszkodę powinowactwa sąd uchyla z ważnych powodów.

Choroba psychiczna lub niedorozwój psychiczny nupturienta jest przeszkodą, którą

sąd może znieść w przypadku gdy jego stan zdrowia nie zagraża małżeństwu i zdrowiu

przyszłego potomstwa. Warunkiem jest brak ubezwłasnowolnienia całkowitego. Mimo

54

A. Zielonacki, dz.cyt., s. 93.

Jerzy Antoni Pielichowski - Przeszkody do zawarcia małżeństwa

25

przeszkody wieku, sąd z ważnych powodów może udzielić pozwolenia na zawarcie

małżeństwa. Tymi przesłankami są okoliczności wskazujące na dobro założonej

rodziny czy też interes społeczny. Sąd wydaje zezwolenia w postępowaniu

nieprocesowym, ale musi w postanowieniu wymienić osobę, z którą małżeństwo ma

być zawarte (art. 561 k. p. c.).

W razie gdy mimo przeszkód małżeństwo jest zawarte, to pozostaje ono

ważnym. Przykładowo nawet bigamista może mieć dwie żony. Jednak taki stan jest

podstawą do unieważnienia takiego małżeństwa. Oprócz zainteresowanych stron,

legitymację do powództwa w tego typu sprawach ma także prokurator.