3.1 ŁUKÓW POŁOŻENIE MIASTA
Pod względem geograficznym miasto Łuków jest położone na 51°56' szerokości geograficznej północnej i 22°23' długości geograficznej wschodniej, w zachodniej części regionu naturalnego nazwanego przez geografów Równiną Łukowską, która obejmuje około 2600 km² i rozciąga się od okolic Adamowa i Kocka po dolinę Bugu między Terespolem, a Mielnikiem. Równina Łukowska stanowi część większej jednostki (tzw. makroregionu) - Niziny Południowopodlaskiej zaliczanej do Nizin Środkowopodlaskich. Miasto przecina równoleżnikowo dolina Krzny Południowej, a jego północne peryferia osiągają koryto Krzny Północnej. Obie te rzeki, biorące początek w rozległych podmokłych obniżeniach w Lasach Łukowskich, łączą się w okolicy Międzyrzeca Podlaskiego w rzekę Krznę - największy lewy dopływ Bugu.
Pod względem administracyjnym Łuków leży w północno zachodniej części utworzonego z dniem 1 stycznia 1999 roku województwa lubelskiego. Przedtem, zarówno przed rozbiorami, w latach międzywojennych i w trzydziestoleciu powojennym należał do województwa lubelskiego, a między 1975 rokiem, a 1998 do województwa siedleckiego, najpierw jako stolica Ziemi Łukowskiej, a później siedziba powiatu łukowskiego (z przerwą na lata 1975-1998 jako siedziba regionu).
Łuków uważany jest za miasto podlaskie, jakkolwiek przez wieki należał (wraz z całym województwem lubelskim) do historycznej prowincji Małopolski, a granica dawnego województwa podlaskiego przebiegała 25 km na wschód od miasta.
Korzystne jest położenie komunikacyjne Łukowa, mimo braku w okolicy dużej arterii wodnej. Od dawna był znaczącym węzłem szlaków handlowych, zaś w czasach najnowszych stał się ważnym węzłem drogowym, a zwłaszcza kolejowym.. przede wszystkim miasto leży przy transeuropejskiej magistrali kolejowej Lizbona-Moskwa i dalej na Władywostok, od której właśnie w Łukowie odgałęzia się ważna linia tranzytowa w kierunku Skierniewic, omijająca węzeł warszawski; ponadto w Łukowie zbiegają się dwie linie kolejowe z kierunku południowego z Dęblina i Lublina. Z kolei łukowski węzeł drogowy skupia 10 dróg o nawierzchni ulepszonej, w tym 4 drogi krajowe łączące: Siedlce, Radzyń Podlaski, Stoczek Łukowski, Międzyrzec Podlaski, Żelechów i Kock. Natomiast dokuczliwy jest brak układu dróg-obwodnic mogących przejąć ruch kołowy zwłaszcza na kierunku Siedlce-Lublin.
3.2 HISTORIA ŁUKOWA
Nazwa Łuków jest najprawdopodobniej związana jest z topografią terenu i bierze początek od prasłowiańskiego rdzenia „łęk”, „ług” lub „łuk”, co oznacza nizinę, obszar bagnisty wzdłuż rzeki, nie pochodzi zaś, jak przypuszczali niektórzy, od nazwy powszechnie używanej dawnej broni - łuku.
Łuków był przez wiele stuleci naturalnym centrum historycznej Ziemi Łukowskiej, która administracyjnie początkowo wchodziła w skład województwa sandomierskiego, a od 1474 roku - lubelskiego. Pierwotnie obejmowała ona terytorium późniejszych powiatów: łukowskiego, garwolińskiego, radzyńskiego, części puławskiego i lubartowskiego, połowę siedleckiego i skrawek mińskiego. W miarę rozwoju innych miast lub z uwagi na sytuację polityczną granice Ziemi Łukowskiej ulegały częstym zmianom, aby w końcu dojść do terytorium obecnego powiatu łukowskiego.
Początki istnienia grodu giną w pomrokach dziejów. Brak przekazów źródłowych nie pozwala na dokładne ustalenie daty powstania Łukowa. Założony został prawdopodobnie przez któregoś z książąt piastowskich panujących w dzielnicy krakowskiej pod koniec XII lub na początku XIII wieku. Wiadomo z dawnych kronik, że w 1233 roku Łuków był siedzibą kasztelanii. Położony na ówczesnym pograniczu, wśród bagien i puszcz, stanowił ważny punkt strategiczny.
Pierwsza wzmianka źródłowa o Łukowie jako mieście pochodzi z bulli papieża Aleksandra IV z 1257 roku, w której wymienia się „Castrum Lucov”. Od początku istnienia Łuków narażony był na napady wojowniczych sąsiadów. W latach 1241 i 1244 spustoszyły gród i Ziemię Łukowską najazdy tatarskie. W celu zabezpieczenia wschodnich granic Polski od nieustannych najazdów Jaćwingów, Litwinów, Żmudzinów i Tatarów, Bolesław Wstydliwy sprowadził do Łukowa między 1250 a 1257 rokiem zakon templariuszy i poczynił starania o utworzenie biskupstwa łukowskiego. Plany te jednak zniweczyli Krzyżacy. W 1264 roku Bolesław Wstydliwy oraz w 1278 roku Leszek Czarny w okolicach Łukowa stoczyli zwycięskie bitwy z Jaćwingami. Zwycięstwa te nie zdołały jednak powstrzymać odwetowych wypraw. Wieloletnie walki, grabieże i zniszczenia doprowadziły Łuków i Ziemię Łukowską do ruiny gospodarczej i wyludnienia.
Poprawę przyniosły nadanie grodowi Łuków praw wolnego miasta i obdarowanie jego mieszkańców gruntami przez króla Kazimierz Wielkiego w 1369 roku oraz zawarcie w 1385 roku unii polsko-litewskiej, kładącej kres napadom Litwinów. Do dalszego wzrostu znaczenia gospodarczego miasta przyczyniły się liczne przywileje królewskie. Między innymi Władysław Jagiełło nadał miastu w dniu 23 czerwca 1403 roku prawo magdeburskie, Kazimierz Jagiellończyk ustanowił w 1445 roku cotygodniowe targi, a Aleksander Jagiellończyk nadał w 1505 roku przywilej wzniesienia ratusza na rynku i urządzenia w nim wagi, postrzygalni sukna oraz budowy kramów.
Największy rozkwit przeżywał Łuków w XVI wieku i pierwszej połowie XVII wieku. W mieście działały liczne cechy rzemieślnicze, w tym najstarsze, powołane w 1505 roku cechy szewców i piekarzy, a także duża, jak na ówczesne warunki, fabryka sukna. Słynne miejscowe jarmarki ściągały kupców z odległych miast Korony i Litwy, a nawet z zagranicy. Stąd biegły szlaki handlowe na Mazowsze, Litwę, na południe Małopolski i na Ruś. Łuków stał się miastem zmożnym i odgrywał dużą rolę gospodarczą w skali kraju. O znaczeniu Łukowa w XVI wieku świadczy fakt uzyskania w 1526 roku prawa wysyłania swojego posła na sejm, co było udziałem tylko znaczniejszych miast.
Wojny polsko-kozacka (1648-1654) i polsko-szwedzka (1655-1660) przerwały rozwój miasta oraz przyczyniły się do jego upadku politycznego i gospodarczego, z którego nieprędko miało się podźwignąć. Całkowitej zagładzie uległy wówczas kościół farny, zamek z obwałowaniami i wiele innych budynków. Doszła do tego klęska morowego powietrza w 1652 roku. Lustracja przeprowadzana w 1659 roku stwierdziła istnienie zaledwie 37 domów mieszkalnych. Także czasy panowania Sasów odbiły się ujemnie na losach Łukowa. Ciągłym przemarszom rodzimych i cudzoziemskich wojsk towarzyszyły rabunki, dewastacje i gwałty. Groźny w skutkach był przemarsz wojsk moskiewskich przez Łuków w 1699 roku, kiedy to zniszczono i spalono wiele nowo odbudowanych budynków.
Dopiero doda oświecenia przyniosła ożywienie polityczne i gospodarcze. W 1775 roku podniesiono Łuków do rangi kasztelanii, pod koniec XVIII wieku stał się siedzibą sądu ziemskiego i uzyskał prawo organizowania własnego sejmiku.
Nieszczęściom nawiedzającym Łuków starano się zapobiegać stosując różnego rodzaju ulgi, które tylko w części niosły pomoc. Ponadto ówcześni ojcowie miasta sami dążyli do podniesienia jego rangi. W tym celu sprowadzono i osiedlono „za murami miasta” w 1629 roku zakon bernardynów, a w 1695 roku zakon pijarów. Bernardyni położyli duże zasługi na polu gospodarczym, m.in. założyli fabrykę grubego sukna czynną do 1812 roku, natomiast pijarzy doprowadzili do bujnego rozkwitu łukowskie szkolnictwo. W 1701 roku w zabudowaniach klasztoru utworzono kolegium, które zasłynęło wkrótce z wysokiego poziomu nauczania, a w 1733 roku w jego sąsiedztwie powstał konwikt (internat dla uczniów) - dzięki fundacji pochodzącego ze szlachty łukowskiej biskupa krakowskiego księdza Konstantego F. Szaniawskiego. Łukowskie kolegium jako jedno z pierwszych w kraju wprowadziło w życie wskazania Komisji Edukacji Narodowej. Jego wychowankami byli m.in. ksiądz Jan Krzysztof Kluk, ksiądz Franciszek Salezy Jezierski czy Bronisław Trentowski.
Po trzecim rozbiorze miasto znalazło się przejściowo w granicach zaboru austriackiego. Odebrano mu wówczas wszystkie dotychczasowe przywileje. Po krótkim okresie przynależności do Księstwa Warszawskiego, na mocy traktatu wiedeńskiego w 1815 roku Łuków znalazł się w granicach Królestwa Polskiego, jako miasto obwodowe województwa podlaskiego. Obwód Łukowski obejmował znaczne terytorium, sięgające aż po Wisłę z Łaskarzewem, Osieckiem, Stoczkiem, Żelechowem, Maciejowicami i Stężycą. Łuków z okolicą stał się w tym czasie prężnym ośrodkiem myśli politycznej oraz patriotycznej postawy społeczeństwa. Łukowianie brali czynny udział w Powstaniu Listopadowym, a pod pobliskim Stoczkiem gen. J. Dwernicki stoczył 14 lutego 1831 roku zwycięską bitwę z wojskami rosyjskimi. Na przełomie trzydziestych i czterdziestych lat XIX wieku Łuków stał się miejscem działalności konspiracyjnej. Działał tu związek patriotyczny, zorganizowany przez młodzież łukowską w 1839 roku. Duszą organizacji był Karol Levittoux - wychowanek gimnazjum łukowskiego. W 1841 roku spisek wykryto i aresztowano w Łukowie ponad 200 osób, z których 14 osadzono w Cytadeli Warszawskiej, gdzie K.Levittoux poniósł męczeńską śmierć. Bezpośrednim skutkiem wykrycia spisku było pozbawienie Łukowa szkoły średniej, którą w 1844 roku przeniesiono do Siedlec.
Łukowianie chlubnie zapisali się w czasie Powstania Styczniowego. Do wiosny 1865 roku działali w okolicy ostatni powstańcy - Naczelny Kapelan Generał Wojsk Polskich ksiądz Stanisław Brzóska i jego adiutant kowal z Łukowa Franciszek Wilczyński, których po schwytaniu stracono w maju 1865 roku w Sokołowie Podlaskim.
Prawie cały XIX wiek charakteryzował się w życiu Łukowa zacofaniem gospodarczym. Zmiany na lepsze przyniosło dopiero zbudowanie linii kolejowych: Warszawa-Brześć w latach 1866-1867, Łuków-Dęblin w 1876 roku, Łuków-Lublin w 1893 roku. Druga połowa tego stulecia była ponadto okresem pogłębiającej się rusyfikacji oraz licznych represji. Język polski usunięto ze szkół i urzędów. W 1864 roku zniesiono zgromadzenia zakonne bernardynów i pijarów. W rezultacie w mieście promieniującym dotychczas oświatą na całe Podlasie pozostały zaledwie dwie szkoły elementarne.
W latach 1905-1907 przez Łuków i jego okolice przeszła fala wrzeń rewolucyjnych i walk o polską szkołę. W sierpniu 1905 roku podjęto uchwałę o utworzeniu w Łukowie gimnazjum, lecz wobec czynionych przez Rosję trudności musiano zadowolić się w 1911 roku tylko szkołą handlową, a później realną przekształconą w gimnazjum męskie dopiero w 1919 roku. W listopadzie w 1905 roku miasto było widownią strajku szkolnego w sprawie wprowadzenia języka polskiego do szkół. Piękne karty zapisało społeczeństwo Łukowa i powiatu w czasie okupacji niemieckiej w latach 1915-1918. zorganizowano wówczas organy władzy samorządowej - Łukowską Radę Powiatową oraz Radę Miejską - nie posiadającą żadnego odpowiednika w całym byłym Królestwie Polskim. Utworzona wówczas milicja obywatelska była jedyną polską milicją na terenie trzech zaborów. W Łukowie i w powiecie działały Konfederacja Polska i Polska Organizacja Wojskowa, które w dniu 11 listopada 1918 roku rozbroiły garnizon niemiecki w mieście.
W latach 1918-1939 Łuków mimo niewielkich osiągnięć gospodarczych był przodującym miastem województwa lubelskiego pod względem życia społecznego, politycznego i kulturalnego. Między innymi wydawano własne gazety, działało Stowarzyszenie Kulturalno-Oświatowe „Ogniwo” z dobrze zorganizowanym teatrem. W 1933 roku obchodzono uroczyście jubileusz 700-lecia miasta, a w 1938 roku społeczeństwo Ziemi Łukowskiej przekazało narodowi kopiec - pomnik Henryka Sienkiewicza, usypany niedaleko Woli Okrzejskiej - miejsca jego urodzenia.
Stopniowy rozwój miasta przerwał wybuch II Wojny Światowej. Na terenie powiatu zgrupowanie gen. Franciszka Kleeberga stoczyło w dniach 3-5 października 1939 roku ostatnią bitwę kampanii wrześniowej, znaną bitwę pod Kockiem. Działania wojenne w 1939 i 1944 roku oraz lata okupacji przyniosły miastu olbrzymie straty ludzkie i materialne. W mieście i powiecie Niemcy dokonali wielu egzekucji i pacyfikacji, z których najtragiczniejsze miały miejsce w 1939 roku w Łukowie, kiedy to zginęło 90 osób, a kilkadziesiąt zostało rannych oraz w 1940 roku w Józefowie, gdzie rozstrzelano 19 osób.
Na Ziemi Łukowskiej działała dobrze zorganizowana partyzantka Armii Krajowej, Narodowych Sił Zbrojnych i Batalionów Chłopskich. Oddziały szkoleniowo-dywersyjne AK i NSZ stacjonowały - podobnie jak niegdyś ksiądz Stanisław Brzóska, wśród bagien i lasów w uroczysku Jata. W Jacie znalazła też schronienie grupa wywiadowcza NKWD, a w terenie był obecny oddział mianujący się Gwardią Ludową. W Łukowie okupant zlokalizował zbiorcze getto, w którym umieszczono Żydów miejscowych i z innych miast, a nawet ze Słowacji, Węgier i Francji. Ludność żydowską wymordowano na miejscu lub wywieziono do obozów zagłady w Treblince i na Majdanku.
23 lipca 1944 roku miasto zostało wyzwolone przez Armię Radziecką wspomaganą przez Armię Krajową. Jednak niemieckie bombardowania, przeprowadzone w dniach 24 i 25 lipca 1944 roku zniszczyły miasto w ponad 80%. Ludność miast z 12 785 osób w 1939r. zmalała 7894 osób w roku 1945.
W pierwszych latach powojennych życie Łukowa cechowała stagnacja. Dopiero w 1956 roku nastąpiło ożywienie inwestycyjne. Powstawały nowe zakłady przemysłowe, osiedla mieszkaniowe i gmachy użyteczności publicznej. Miasto przekształciło się z niewielkiego ośrodka lokalnego w miasto przemysłowo-usługowe o dużym znaczeniu regionalnym, a nawet ogólnokrajowym. Wyrazem tych przemian był szybki rozwój przestrzenny miasta oraz wzrost liczby mieszkańców, który już w 1964 roku przekroczył stan sprzed wojny, aby w następnym ćwierćwieczu wzrosnąć jeszcze 2,5-krotnie.
Najważniejszymi i największymi zakładami przemysłowymi miasta były Łukowskie Zakłady Przemysłu Skórzanego „Łukbut”, Okręgowe Przedsiębiorstwo Przemysłu Mięsnego - Zakłady Mięsne i Przedsiębiorstwo Remontowe Obrabiarek „Ponar-Remo”. Łącznie w przemyśle łukowskim na początku lat 90-tych XX wieku pracowało ponad 6 tysięcy osób.
Wprawdzie latem 1975 roku w związku z reformą podziału administracyjnego Łuków przestał być siedzibą powiatu, to jednak jego oddziaływanie na okoliczne gminy trwało nadal i zostało potwierdzone zlokalizowaniem w mieście Urzędu Rejonowego. W 1983 roku miasto godnie odchodziło 750-lecie istnienia, upamiętnione głazem - pomnikiem w centrum Łukowa i kilkoma okolicznościowymi publikacjami.
Na skutek pogłębiającego się kryzysu politycznego i społeczno-gospodarczego związanego m.in. z wprowadzeniem stanu wojennego i związanymi z tym perturbacjami nastąpiła w 1989 roku zmiana ustrojowa kraju. Zaś zmiany własnościowe w Polsce miały bezpośredni wpływ na życie gospodarcze Łukowa, szereg spółdzielni, zakładów pracy i instytucji w mieście upadło i zaprzestało działalności, szereg z nich ograniczyło zatrudnienie i produkcję. Tysiące ludzi znalazło się bez pracy. Dalszy rozwój miast został zatrzymany.
Z dniem1 stycznia 1999 roku dokonano nowego podziału administracyjnego kraju. Przywrócono powiaty, a Łuków znalazł się z powrotem w województwie lubelskim.
3.3 ŁUKÓW WSPÓŁCZESNY
Łuków początku XXI wieku jest miastem średniej wielkości, liczącym do 31 tysięcy mieszkańców i stanowiącym ponad lokalny ośrodek administracyjny i usługowo-handlowy w zachodnio-północnej części województwa lubelskiego.
Miasto jest siedzibą Starostwa, Urzędu Miejskiego i Urzędu Gminy Łuków, Sądu Rejonowego, Prokuratury Rejonowej, Komendy Powiatowej Policji, Komendy Powiatowej Państwowej Straży Pożarnej, Powiatowej Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej, Powiatowego Urzędu Pracy i Urzędu Skarbowego.
Powierzchnia miasta w granicach administracyjnych (nie zmienianych od 1954 roku) wynosi 3575 ha (35,75km²) z czego przypada na: użytki rolne 2027 ha, użytki leśne i grunty zadrzewione (zakrzewione) 531 ha, grunty zabudowane i zurbanizowane 956 ha, tereny różne i nieużytki 15 ha i wody 34 ha. Największe przedsiębiorstwa produkcyjno-usługowe w Łukowie to: Zakłady Mięsne „Łmeat” S.A., Spółdzielnia im. Gen. F.Kleeberga „Łuksja“, Przedsiębiorstwo Energetyki Cieplnej Sp. z o.o., Zakłady Mleczarskie, Zakład Obuwia „Pollonus” Sp. z o.o., Firma Handlowo-Budowlana „Elbud”, Przedsiębiorstwo Robót Inżynieryjno-Drogowych S.A., Przedsiębiorstwo Robót Inżynieryjnych Sp. z o.o., Now-Bud sp. jawna.
Najstarsza część miasta położona jest między zataczającą łuk Krzną Południową, a ulicami Staropijarską i Kanałową, wzdłuż których biegła niegdyś fosa, ostatecznie zasypana dopiero po ostatniej wojnie. Przestrzenny rozwój miasta następował bardzo powoli ograniczając się w zasadzie do przedmieść wokół obu klasztorów, aż do czasów wybudowania linii kolejowych i drogi bitnej (obecnie Aleje T. Kościuszki) do stacji kolejowej Łuków. Znaczniejszy wzrost terytorialny miasta nastąpił dopiero w okresie międzywojennym wraz z zabudowaniami okolic dworca kolejowego oraz parcelacją majątku Starostwa - terenów między ulicami Warszawską, a Świderską, gdzie powstała dość rozległa, lecz ekstensywnie zasiedlona ulica nazwana Nowym Łukowem. Dzisiejszy wygląd miasta to głównie rezultat inwestycji przemysłowych, komunikacyjnych, komunalnych i rozwoju budownictwa mieszkaniowego głównie w latach 1960-1990. powstały wówczas duże osiedla mieszkaniowe, jak: Osiedle dr Bronisława Chącińskiego, Osiedle Leona Klimeckiego, Osiedle Unitów Podlaskich (dawne XXX-lecia PRL), Osiedle Henryka Sienkiewicza oraz tzw. Osiedle Spokojna. Nastąpił także rozwój budownictwa mieszkaniowego jednorodzinnego. Łuków nie posiada typowej komunikacji miejskiej, a funkcję tę spełnia miejscowe Przedsiębiorstwo Państwowej Komunikacji Samochodowej przewożąc pasażerów w ramach komunikacji lokalnej.
Gospodarkę wodno-kanalizacyjną w mieście prowadzi Przedsiębiorstwo Usług i Inżynierii Komunalnej Sp. z o.o. Systemem zaopatrzenia w wodę obejmuje ujęcie wody, stację uzdatniania wody oraz sieci wodociągowe. Długość sieci wodociągowych - magistralnych i rozdzielczych wynosi 36,3 km, a długość przyłączy 61,8 km. Długość sieci kanalizacji sanitarnej wynosi 75,6 km, a liczba przyłączy 2459, które obsługują ok. 80% mieszkańców. Działają też trzy przepompownie ścieków. Miasto Łuków jest wyposażone w sieć gazową wysokiego i średniego ciśnienia oraz w energię elektryczną. W Łukowie funkcjonuje duży Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej (dawny Szpital Rejonowy) na 537 łóżek. W Łukowie czynnych jest 7 przedszkoli miejskich, przedszkole katolickie i przedszkole Zgromadzenia Sióstr Nazaretanek. Czynne są trzy szkoły podstawowe, przedszkole integracyjne i szkoła podstawowa z klasami integracyjnymi, trzy gimnazja, I Liceum Ogólnokształcące im. T. Kościuszki. Zespół Szkół Zawodowych z Technikum Zawodowym i Liceum Profilowanym, trzy Zespoły Szkół z 3 liceami ogólnokształcącymi, z 2 liceami profilowanymi i z 2 technikami zawodowymi. Katolickie Liceum Ogólnokształcące, Zespół Szkól Specjalnych, Medyczne Studium Zawodowe kształcące m.in.: dietetyków, opiekunów medycznych, ratowników medycznych, techników farmaceutycznych, terapeutów. Dalej Państwowa Szkoła Muzyczna I Stopnia oraz jednostki oświatowe prywatne kształcące w kierunkach ekonomiczno-językowych. Ponadto działa od 2001 roku Wyższa Szkoła Biznesu i Administracji.
W mieście istnieją 4 parafie rzymsko-katolickie: pw Przemienienia Pańskiego przy Kolegiacie, pw Podwyższenia Krzyża Świętego, pw Najświętszej Marii Panny Matki Kościoła i pw Świętego Brata Alberta. Działają dwa Zgromadzenia Zakonne: Sióstr Nazaretanek, które obok przedszkola prowadzą dom dla dzieci specjalnej troski oraz Sióstr Szarytek, które prowadzą Ośrodek Wychowawczy dla dziewcząt i chłopców. Na terenie miasta istnieje jedno kino „Oaza” (na 180 miejsc). Łuków posiada Miejska Bibliotekę Publiczną i jej trzy filie. Działa Łukowski Ośrodek Kultury i przy nim m.in. Zepół Pieśni i Tańca Ziemi Łukowskiej „Łukowiacy” oraz Orkiestra Dęta im. A. Próchniewicza. Wydawana jest lokalna prasa jak: „Nowa Gazeta Łukowska” i „Wspólnota Łukowska”. W mieście dział Klub Sportowy „Orlęta” oraz ma siedzibę Muzeum Regionalne.
3.4 ZABYTKI ARCHITEKTURY
W Łukowie zachowało się niewiele zabytków. Przyczyniły się do tego wielokrotne zniszczenia spowodowane działaniami wojennymi i licznymi pożarami, z których najtragiczniejsze miały miejsce w latach: 1244, 1283, 1517, 1533, 1699, 1803, 1820, 1902, 1944.
3.4.1 Ważniejsze zabytki
1. Zespół klasztorny OO. Bernardynów
Kościół parafialny pw Podwyższenia Krzyża Świetego, murowany z cegły, barokowy, fundacja starosty łukowskiego Erazma Widliny Domaszewskiego. Budowę rozpoczęto w 1655 roku, zakończino całkowicie w roku 1770. Do 1864r.był kościołem klasztornym OO. Bernardynów. Wnętrze kościoła jest jednonawowe z bogatym wystrojem barokowym. W ołtarzu głównym i osmiu ołtarzach bocznych cenne rzeźby figuralne,
Dawny klasztor OO. Bernardynów z XVII w, obecnie budynek i Liceum Ogólnokształcącego im. T. Kościuszki,
Dzwonnica murowana barokowa z XVII w.
2. Zespół klasztorny OO. Pijarów
Kościól parafialny pw Przemienienia Pańskiego- murowany z cegły, późnobarokowy, wzniesiony w latach 1733-1762 wg projektu Antoniego Solariego. Kościół jest trójnawowy z dwiema wieżami. W obocznych nawach po trzy ołtarze. Ołtarz główny ozdobiony posągami Mojżesza i Eliasza oraz ambona i ławki w nawie głównej pochodzą z połowy XVIII w. Wysokie schody wieńczy kamienna rzeźba Chrystusa dźwigającego krzyż, wykonana w 1883r. przez Bolesława Syrewicza (autora m in. Podobnej rzeźby przed fasada kościoła pw Świętego Krzyża Warszawie),
Przylegające z lewej i prawej strony do kościoła budynki murowane, dwukondygnacyjne, późnobarokowe, z drugiej połowy XVIII wieku. Lewe skrzydło to dawny budynek klasztorny, obecnie plebania,
Na fasadzie zegar słoneczny, umieszczony tu w 1856 roku z łacińskim napisem „Soli oblemporo Soli” („Samemu słońcu posłuszny”). Pod zegarem tablice poświęcone pamięci księdza Stanisława Brzóski, łukowskiego działacza społecznego dr Bronisława Chącińskiego zmarłego w 1922 roku. Prawe skrzydło to budynek dawnego Kolegium Pijarskiego, po kasacji zakonu w 1865 roku - Szpital Świętego Tadeusza, od 1963 roku Liceum Medyczne Pielęgniarstwa, obecnie Powiatowy Urząd Pracy. Na fasadzie tablica z 1916 roku upamiętniająca uchwalenie Konstytucji 3 Maja.
3. Dawny Konwikt Szaniawski - budynek murowany, parterowy, wzniesiony w 1733 roku, obecnie Muzeum Regionalne.
3.4.2 Inne zabytki
1. Kościół Świętego Rocha - drewniany, wzniesiony w 1838 roku na terenie rzymsko-katolickiego cmentarza parafialnego, założonego na początku XIX wieku. Do roku 1865 był kościołem parafialnym. Obok kościoła dzwonnica murowana z początku XIX wieku.
2. Budynek starostwa zbudowany w połowie XIX wieku wg projektu Mateusza Ornano Chiaretellego (Korsykanina, krewnego Napoleona I Bonaparte). Obecnie siedziba Starostwa Powiatowego i Urzędu Miasta. Na fasadzie tablice poświęcone pamięci żołnierzy POW (tablica z 1934 roku) oraz bojowników o wolność i demokrację ludową w Polsce (tablica z 1947 roku).
3. Budynek dworca kolejowego z drugiej połowy XIX wieku - murowany, dwukondygnacyjny, częściowo zniszczony w okresie I Wojny Światowej, odbudowany w latach dwudziestych. W latach sześćdziesiątych część wnętrz przebudowano.
4. Budynek dawnej Izby Skarbowej z końca XIX wieku - murowany, secesyjny, mieści się przy Placu Narutowicza.
5. Kamienice dwukondygnacyjne, secesyjne, z drugiej połowy XIX wieku przy ul. Ks. Kard. S. Wyszyńskiego numery 1-11, 6, Budynek Biblioteki i Starej Plebani przy kościele pobernardyńskim.
Z pomników Łukowa należy wymienić: obelisk z tablicą 750 lat Łukowa 1233-1983, Łukowian - powstańców 1863 roku, Papieża Jana Pawła II, Henryka Sienkiewicza, Żołnierzy Armii Krajowej Obwodu Łuków poległych za wolność Ojczyzny w latach 1939-1945 (pomnik-grobowiec), Harcerzy i harcerek, którzy zginęli za Ojczyznę w latach 1939-1945 (pomnik-grobowiec), Kolejarzy poległych za Ojczyznę w latach 1939-1945, Harcerzy z Szarych Szeregów zamordowanych przez gestapo w wyniku akcji zdobycia amunicji w 1943 roku, Żydów poległych i pomordowanych przez okupantów hitlerowskich w latach 1939-1944 w Łukowie i okolicy, pomnik kpt/ppłk Wacława Rejmaka ps „Ostoja” - Dowódcy I Batalionu 35 pp Armii Krajowej w Jacie, Komendanta Obwodu AK Łuków, obelisk poległym, pomordowanym i zmarłym Inwalidom Wojennym i Wojskowym, pomnik poległym żołnierzom WP w wojnie 1920 roku.
Ryszard Grafik