Cechy nauczyciela, wychowawcy pracującego z dzieckiem niepełnosprawnym.
„ ... w żadnym zawodzie człowiek nie ma tak wielkiego znaczenia, jak w zawodzie nauczycielskim. Architekt może być złym człowiekiem i zbudować dom ładny i wygodny; inżynier, który przebił tunele, przeprowadził mosty - mógł być człowiekiem lichym. Już to mniej możliwe u lekarza, zapewne nie chciałby nikt leczyć się u takiego, o którym wiedziałby na pewno, że jest złym człowiekiem. A już NAUCZYCIEL - zły człowiek jest sprzecznością, w samym określeniu, niemożliwością.” J.W.Dawid
Cytowane słowa wielkiego pedagoga mówią o tym, że w pracy nauczyciela, bardziej niż w jakimkolwiek innym zawodzie, czynnik osobowy odgrywa szczególną rolę. Osoba wychowawcy stanowi dla dziecka obraz i przykład, jak należy w życiu postępować. Nauczyciel jest osobą, która współtworzy drugiego człowieka i dlatego musi być wrażliwy na siebie i na drugiego człowieka, umieć współpracować z innymi, rozumieć dziecko i to, jak mu się świat przedstawia.
Znaczące słowa dotyczące postawy nauczyciela, wypowiedziała Maria Grzegorzewska w pracy Listy do młodego nauczyciela w której między innymi czytamy: „Dobroć jest też na pewno jedną z podstawowych własności dobrego nauczyciela - wychowawcy. Przypomnij sobie, jeśli możesz, z własnego życia swego nauczyciela, dobrego człowieka i różnych dobrych ludzi, z którymi Cię życie zetknęło. Jaki ślad po nich w duszy pozostał? Jak gdyby coś w niej zbudzili, co strzeże ich pamięć. Toteż jeśli miałeś nauczyciela - dobrego nauczyciela - to go już nigdy, Kolego, nie zapomnisz”.
Kontynuatorów wizji pedagoga specjalnego nakreślonego przez Maria Grzegorzewską było wielu. H. Borzyszkowa w szczególny sposób podkreśla niektóre właściwości osobowościowe, które powinien posiadać pedagog specjalny:
· umieć zrozumieć wartość społeczną swojej pracy i charakteryzować się specjalnym stosunkiem do jednostki upośledzonej,
· odznaczać się dużą wnikliwością poznawcza i badawczą dociekliwością, zrozumieć indywidualne problemy jednostki oraz otoczyć ją troska celem wprowadzenia na odpowiednia drogę rewalidacji,
· musi być wyjątkowo odpowiedzialny za organizowany proces dydaktyczno-wychowawczy z jednostką upośledzoną; praca ta wymaga aby odznaczał się łatwością w nawiązywaniu kontaktów z różnymi osobami,
· musi go cechować wyjątkowe zaufanie i przychylność do jednostek upośledzonych,
·jego osobowość powinna odznaczać się dużym optymizmem, który zapobiega zniechęcaniu, gdy rezultaty jego pracy są skromne oraz gdy trzeba na nie długo czekać.
Ewa Tomasik podkreśla, że pedagog specjalny oprócz kwalifikacji ma być obrońcą osób niepełnosprawnych i musi zapewnić im poczucie bezpieczeństwa.
Wielki pedagog, Wł. Dawid mówi o tym, że istotą powołania nauczycielskiego jest "miłość dusz ludzkich". Jest ona "źródłem entuzjazmu, wiary w swe powołanie, wyjaśnianiem faktu, że w życiu człowieka wypadkiem, momentem, który o życiu tym decyduje, może być i jest czasem - jakiś jeden nauczyciel".
Praca pedagoga specjalnego to praca z drugim człowiekiem w sytuacji słabości, wymagającym wsparcia w rozwoju bo "nie ma kaleki jest człowiek". Mimo przemian społeczno-ustrojowych, w postępie, nauce i technice, przemianach w systemie edukacji specjalnej, nadal ważne są trzy podstawowe elementy, którymi powinien odznaczać się nauczyciel: wiedza, umiejętności i cechy osobowości.
Tak więc nauczyciel, który chce osiągnąć sukcesy wychowawcze i dydaktyczne, nie może nie starać się dociekać, kim jest dla uczniów, i jak go widzą uczniowie. Bowiem odbicie osobowości nauczyciela w odczuwaniu ucznia, przejawiane najpierw nieświadomie, z wiekiem pogłębia się, ożywia we wspomnieniach uczniowskich w sensie bądź pozytywnej oceny i wdzięczności, bądź krytyki i niechęci do nauczycieli i szkoły.
Zdobywając doświadczenia pedagogiczne w toku pracy zawodowej oraz analizując dostępną mi literaturę w postaci książek, opracowań, jak również publikacji zaczerpniętych z pracy pedagogicznej, próbuję budować własny, osobisty wizerunek nauczyciela, modyfikując swoje zachowania w kierunku najbardziej pożądanym przez uczniów. Nauczyciel oddziałuje na ucznia nie tylko swoją wiedzą czy umiejętnościami, ale także tym, jakim jest człowiekiem. Stąd też szacunek wychowanka do wychowawcy nie może być szacunkiem do funkcji, którą on pełni z urzędu, lecz do człowieka pełniącego tę funkcję. Wychowankowie uczą się nie tylko lekcji i pożądanych wychowawczo form aktywności, uczą się także poznawania nauczyciela jako człowieka, który reprezentuje określony system wartości, postawy i poglądy, nie jest dla nich tylko kimś, kto stawia stopnie i od którego zależy ich promocja do następnej klasy.
Zawód nauczyciela szkoły specjalnej wymaga w porównaniu z innymi zawodami świadomego i wielostronnego zaangażowania się w ową działalność edukacyjną. Współczesna szkoła będąca w dobie reformy niesie nowe wyzwania i kreuje nowy wizerunek pedagoga.
Tak więc do podstawowych cech dobrego nauczyciela - wychowawcy pracującego z dziećmi o specjalnych potrzebach edukacyjnych zaliczyć należy:
1. głęboką wiedzę teoretyczną i doświadczenie pedagogiczne.
Nauczyciel powinien mieć opanowany znacznie szerszy zakres wiedzy (nie tylko psychologicznej). Musi on, podobnie jak nauczyciel szkoły masowej, mieć dobrze opanowaną wiedzę związaną z nauczanym przedmiotem oraz pedagogikę ogólną i metodykę, a ponadto szczególnie dobrze znać pedagogikę upośledzonych umysłowo i gruntownie orientować się w innych kierunkach pedagogiki specjalnej. Konieczna jest znajomość psychologii ogólnej i szczególnie dobra znajomość zaburzeń i upośledzeń w określonych dziedzinach z życia psychicznego, by mógł je korygować, zwalczać, a nawet zapobiegać ich powstawaniu lub pogłębianiu się w określonych, szkodliwych warunkach życia.
2. odpowiednie właściwości osobowościowe.
Do najważniejszych właściwości nauczyciela wypada zaliczyć miłość do dziecka, a przynajmniej bliski z nim związek wraz ze zrozumieniem trudnej sytuacji dziecka upośledzonego i konieczności przyjścia mu ze specjalną pomocą w przygotowaniu go do przyszłego życia w społeczeństwie.
Miłość i przywiązanie, czyli bliski stosunek człowieka do dziecka jest naturalnym objawem ogromnej większości ludzi. Nauczyciel kształtuje i tworzy człowieka. Tworzy go przy tym, nie z dobrego i pełnowartościowego, lecz uszkodzonego, defektywnego „materiału ludzkiego”. Dzięki nauczycielowi korzystającemu z pomocy odpowiednich specjalistów w wyniku wielu lat pracy wychodzą wartościowi, często nawet piękni moralnie ludzie.
Praca ta jednak nie jest łatwa. Więcej - jest ona, jak każda praca twórcza - trudna, męcząca i wyczerpująca. Wymaga inteligencji w tym działaniu. Nie może to być mechaniczne stosowanie wiedzy zdobytej w czasie studiów, lecz ciągłe doskonalenie jej, dostosowanie do potrzeb i możliwości dzieci oraz warunków pracy. Dlatego też, nauczycieli szkół specjalnych powinna cechować nie tylko wysoka inteligencja, lecz zainteresowanie i zamiłowanie pedagogiczne oraz ciągłe doskonalenie pracy.
3. umiejętność bezpośredniego kontaktu, współpracy i współdziałania z ludźmi.
Pedagogika jest dziedziną wiedzy, której skuteczne stosowanie w praktyce uzależnione jest w wysokim stopniu od umiejętności pedagogów w zakresie porozumiewania się i nawiązywania kontaktów z wieloma osobami oraz od współpracy z nimi. Chodzi tu zwłaszcza o kontakty i współdziałanie z innymi specjalistami, nauczycielami uczącymi w tej samej klasie, rodzicami i wychowawcami internatów, z otoczeniem bliskim dziecku i z samym dzieckiem.
Wymienione umiejętności warunkują dobrą znajomość dziecka i prawidłowe oddziaływanie na nie. Umiejętność bezpośredniego kontaktu i współpracy umożliwia lepsze przedyskutowanie i w rezultacie wybranie najbardziej odpowiednich form postępowania, które są najbardziej skuteczne w odniesieniu do dziecka - rozwijają je. Pozwala także na zharmonizowanie oddziaływań pedagogicznych nauczyciela - wychowawcy na dziecko z oddziaływaniami innych nauczycieli pracujących w danej klasie, a nawet całej rady pedagogicznej i innych pracowników szkoły, co ma istotne znaczenie dla wychowania. Właściwie ukierunkowuje postępowanie wychowawców internatów, rodziców, pozostałych domowników i najbliższego otoczenia, co ma istotne znaczenie dla rezultatów rewalidacyjnych i rehabilitacyjnych.
Powyższe rozpoznanie tematu ma określone ograniczenia i nie daje w pełni odpowiedzi na postawiony problem. Daje jednak podstawy, by sądzić, że do cech, które wpływają na odpowiednie relacje nauczyciel - uczeń należą m. in.:
podmiotowy charakter stosunków w klasie;
sprawiedliwość, życzliwość, sumienność w wykonywaniu obowiązków;
opanowanie emocjonalne.
Uczniowie współczesnej szkoły (nie tylko specjalnej) oczekują od swych nauczycieli pomocy w zaspokajaniu różnorakich potrzeb: potrzeby uznania, troskliwości, rady i bezpieczeństwa.
Treść tych przemyśleń pozwala sformułować stwierdzenie, że nauczyciel pracujący z dziećmi niepełnosprawnymi to człowiek kochający dzieci, swoją pracę, to osoba o wielkich przymiotach serca i charakteru.
Powinien to być nauczyciel:
czuły
dobry
z poczuciem humoru
komunikatywny
uczciwy
ceniący przyjaźń i partnerstwo
obiektywny
rozsądny
szczery
sprawiedliwy
z wysoką kulturą
konsekwentny
posiadający intuicję
naturalny
opiekuńczy
opanowany
tolerancyjny
wyrozumiały
wrażliwy
zaufany
życzliwy
kompetentny
Osobowość nauczyciela jako model w procesie dydaktycznym, wychowawczym, opiekuńczym i profilaktycznym to ważny problem. Dzieci i młodzież ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi niewątpliwie potrzebują wiedzy, ale często bardziej potrzebują uśmiechu, serdecznego gestu, ciepłej i szczerej rozmowy lub samej tylko obecności nauczyciela - przyjaciela.
Każdy zawód, aby mógł być dobrze wykonywany, wymaga odpowiedzialności, rzetelności, umiejętności wykorzystywania wiedzy i sprawności potrzebnych do wypełniania określonych w nim zadań. Pedagog specjalny, mający sprostać tak odpowiedzialnym i ważnym zadaniom, musi być nie tylko dobrze przygotowany, ale także posiadać odpowiednio ukształtowaną osobowość, która sprzyja i pomaga w pełnieniu jego trudnej roli.
Twórczyni pedagogiki specjalnej w Polsce - M. Grzegorzewska - przywiązywała ogromną wagę do osoby nauczyciela. Uważała, że nauczycielem - pedagogiem specjalnym może być jedynie człowiek głęboko miłujący swój zawód, człowiek z osobowością silną, rozumiejący całą doniosłość zadań leżących przed nim, dla którego rozwiązanie tych zadań staje się w pracy istotną i konieczną potrzebą życia.
A więc osobowość i przygotowanie zawodowe to dwa ważne elementy sylwetki nauczyciela kształcenia specjalnego.
Wymaga się od niego szerokiej wiedzy, szerszej niż w innych grupach zawodowych. Nauczyciel ten winien dokładnie znać:
dziecko z zaburzeniami w rozwoju, w relacji z jednostką w normie rozwojowej,
zadania, jakie ma do spełnienia w swojej placówce, tzn. w szkole specjalnej, w szkole powszechnej, placówkach integracyjnych, w których realizuje się kształcenie specjalne, w poradniach specjalistycznych, w domu rodzinnym dziecka,
technikę pracy rewalidacyjnej i resocjalizacyjnej we wszystkich okresach rozwoju człowieka.
Pedagog specjalny powinien wspierać dzieci niepełnosprawne w czasie zajęć i po nich prowadząc z nimi zajęcia wyrównawcze, rewalidację indywidualną lub terapię pedagogiczną.
Racjonalny stosunek do dziecka, wiedza o nim i sposobach postępowania z nim to ważne komponenty osobowości pedagoga specjalnego warunkujące skuteczność jego pracy.
Ważną cechą w charakterystyce osobowości jest cierpliwość i wyrozumiałość. Mają one szczególną wartość w pracy rewalidacyjnej. Cierpliwość jest nieodzowna wówczas, gdy pedagog specjalny długo oczekuje na efekty swojej pracy. Nauczyciel musi być wyrozumiały wobec specyficznych, często niepożądanych zachowań uczniów niepełnosprawnych.
Kolejna cechą jest miłość do dziecka, a obok niej dobroć, uczuciowość i wrażliwość. Miłość musi być konsekwentna i wymagająca daleka od pobłażliwości. W niej zawiera się dobroć okazywana dziecku. Umożliwia to akceptacje dziecka ze wszystkimi jego słabościami i zniekształceniami. Jak pisze Maria Grzegorzewska "Dobroć jest jedną z podstawowych właściwości dobrego nauczyciela-wychowawcy".
Istotne znaczenie mają również takie cechy osobowości jak: opiekuńczość, troskliwość, serdeczność i życzliwość. Cechy te są nieodzowne w działalności wychowawczej i terapeutycznej pedagoga.
W pracy pedagoga bardzo ważna jest odpowiedzialność rozpatrywana w trzech aspektach: odpowiedzialność wobec społeczeństwa, wobec dziecka i samego siebie. Poczucie odpowiedzialności skłania do stałego doskonalenie warsztatu pracy, do ulepszania metod, do twórczego poszukiwania środków i sposobów.
U dzieci niepełnosprawnych często występują zaburzenia emocjonalne, zmienność nastrojów, apatia lub nadpobudliwość. Wybuchowość, nerwowość czy nieopanowanie nauczyciela stanowiłyby dla nich dodatkowe zagrożenie. Spokój i opanowanie pedagoga oddziałują kojąco na psychikę dzieci z różnymi odchyleniami od normy psychofizycznej. Jest bardzo ważnym, aby pedagog był obowiązkowy. Musi odznaczać się pracowitością, wyrażającą się m.in. w dokładnym przygotowaniu się do zajęć.
Specyfika pracy z dziećmi niepełnosprawnymi wymaga posiadania przez nauczyciela dużej odpowiedzialności psychicznej. Wymaga to szczególnej odpowiedzialności na stres, szczególnie gdy oddziaływanie wychowawcze skierowane jest na dziecko bierne, apatyczne, z utrudnionym kontaktem psychicznym czy też nadpobudliwym.
Pedagog specjalny nie może podejmować jakichkolwiek działań bez wiary w ich skuteczność. Musi on więc cechować się radością życia i optymizmem pedagogicznym. Pedagog nie pracuje tylko z dzieckiem w izolacji. Zasadnicze znaczenie ma współdziałanie środowiska wychowawczego. Jest to teren trudny. Dziecko upośledzone nie spełnia marzeń rodziców, rodziców ponad to ogranicza możliwości zarobkowe. Rewaloryzacja rodziny to zadanie bardzo trudne i odpowiedzialne.
Dojrzałość emocjonalna jest ważnym wyznacznikiem osobowości nauczyciela szkoły specjalnej. Tylko nauczyciel o rozwiniętej samoświadomości może pozwolić sobie na autentyczną otwartość konstruktywną i rozwojową. W tym przejawiać się powinna dojrzałość emocjonalna nauczyciela.
Naturalność i prostota to cechy, które pozwalają na nawiązanie przyjaznych relacji nauczycieli z uczniami. Maria Grzegorzewska wielokrotnie wyrażała pogląd, że w stosunku do dziecka upośledzonego wartości charakteru pedagoga są ważniejsze aniżeli wiedza i walory intelektu. Pierwszy nauczyciel retoryki w Rzymie Kwintylian pisał: "A zatem zarówno pod względem charakteru jak i wykształcenia - jak najwybitniejszy powinien być człowiek, który - ma uczyć słowa i czynu".
Pozytywne cechy osobowości pedagoga mają niewątpliwie wartości instrumentalne, ale dobre efekty uzyskują pedagodzy o bardzo różnych, wartościowych cechach charakteru. Nie można zatem ustalić hierarchii wartości cech osobowości, przejawiają się bowiem różnie w obrazie kompleksowym osobowości i w działaniu w różnych sytuacjach wychowawczych.
W charakterystyce osobowości pedagoga specjalnego uwzględnić należy nie tylko te najbardziej istotne cechy, jak i ocena i wartościowanie zjawisk społecznych, stosunek do norm społecznych czy udział w tworzeniu wartości rzeczowych, ale przede wszystkim te, które wiążą się z funkcją, jaką człowiek spełnia. U pedagoga specjalnego bierze się pod uwagę jego zdolność poznawania wychowanka, jego umiejętność
oddziaływania wychowawczego, stosunek do współdziałającego środowiska czy zdolność do empatii. Pedagog specjalny musi nie tylko dużo wiedzieć i umieć, ale powinien być "kimś", powinien posiadać bogatą osobowość, gdyż tylko ten, kto sam dużo posiada, może również dużo dać innym. Każde dziecko niepełnosprawne dużo tej pomocy potrzebuje.
Osobowość pedagoga specjalnego ocenia się w zależności od swoistego przedmiotu jego działania. Jest nim jednostka nie zawsze słabsza i mało zaradna, jak np. głębiej upośledzona umysłowo, nieraz jednostka wykazująca dużą aktywność, jak np. społecznie niedostosowana; z wadami mowy, ale zawsze z utrudnieniami rozwojowymi i potrzebująca pomocy. Zatem od pedagoga specjalnego oczekuje się postawy ciągłego wspomagania jednostek potrzebujących specjalnej pomocy, wynikającej z życzliwości do człowieka i uznania jego wartości, niezależnie od różnych utrudnień w rozwoju.
Pedagog specjalny musi posiadać osobowość, która pozwoli mu sprostać odpowiedzialnym i trudnym zadaniom, jakie przed nim stoją. Musi mieć nie tylko dobre przygotowanie zawodowe, teoretyczne i praktyczne, ale musi to być człowiek, którego osobowość jest ukształtowana w sposób szczególnie sprzyjający spełnieniu tych trudnych zadań.
Praca z dzieckiem niepełnosprawnym wymaga, by posiadał on dużą umiejętność wykorzystania zdobytej wiedzy w pracy pedagogicznej.
Nie są to sprawy łatwe ani proste. Poznanie dziecka niepełnosprawnego, ocena jego sił i możliwości rozwojowych oraz perspektywy rozwoju wymaga bogatej wiedzy, umiejętności stosowania metod badawczych i celnej analizy wyników obserwacji i badań. Od trafności diagnozy zależy efektywność stosowanych metod rewalidacyjnych.
Pedagog specjalny powinien umieć na co dzień trafnie rozpoznawać sytuację kształcenia i możliwości uczniów. Każdemu z nich winien formułować zadania najbardziej dla niego odpowiednie. Pamiętać przy tym trzeba, że żadna sytuacja nie jest nigdy identyczna z poprzednią, lecz ciągle się zmienia i wymaga nowych i swoistych sposobów postępowania i rozstrzygania.
Musi nie tylko dużo wiedzieć i umieć, ale powinien być "kimś", powinien posiadać bogatą osobowość, gdyż tylko ten, kto sam dużo posiada, może również dużo dać innym. Każde dziecko niepełnosprawne dużo tej pomocy potrzebuje.
Nauczyciel szkoły specjalnej w swoich działaniach winien być aktywny i twórczy. Jego działalność powinna mieć charakter innowacyjny, poszukujący nowych rozwiązań, nowych sposobów stymulacji rozwoju dzieci niepełnosprawnych intelektualnie.
Maria Grzegorzewska w „Listach do młodego nauczyciela” podkreśla, że czynnikiem warunkującym powodzenie w pracy nauczyciela wychowawcy jest „jego miłość i płynąca z niej dobroć, która wyraża się w trosce o rozwój dziecka, jego całkowitą akceptację oraz wszechstronną pomoc w przezwyciężaniu trudności i pokonywaniu niepowodzeń.”
Dobroć to cecha umożliwiająca akceptację dziecka niepełnosprawnego ze wszystkimi jego słabościami, zniekształceniami, zaburzeniami zachowań. Dobroć budzi zaufanie, wzmacnia poczucie bezpieczeństwa i poprawia samopoczucie dziecka. W ślad za tym wyzwala się jego aktywność i chęć współdziałania z nauczycielem. W wielu przypadkach jest to nieodzowny warunek pomyślnego przebiegu terapii i rewalidacji.
Poczucie odpowiedzialności, kolejna ważna cecha osobowości nauczyciela w szkole specjalnej, rozpatrywała M. Grzegorzewska w trzech aspektach:
- odpowiedzialności wobec siebie;
- odpowiedzialności wobec dziecka
- odpowiedzialności wobec społeczeństwa;
Bowiem pedagog specjalny spełnia bardzo ważną funkcję społeczną, gdyż pracuje z osobami, które przez część społeczeństwa traktowane są często jak margines społeczny. Dlatego też swoją postawą, zachowaniem, osobą powinien wykazywać cechy humanitarne, a powierzone zadania wypełniać rzetelnie i konsekwentnie.
Zobowiązania pedagoga specjalnego wobec dziecka wynikają ze słabości, bezradności i dużej zależności dziecka od osoby wspierającej. Systematyczność, prawdomówność, bezinteresowność, obowiązkowość nauczyciela-wychowawcy wobec potrzeb dziecka ma znaczenie szczególne. Od jego działalności bowiem zależy nie tylko aktualna sytuacja dziecka, ale i jego przyszłe losy życiowe.
Bardzo ważny i znamienny jest aspekt dotyczący odpowiedzialności wobec samego siebie. Poczucie i świadomość dobrze spełnionego obowiązku jest dla każdego nauczyciela źródłem satysfakcji i zadowolenia z pracy, co w efekcie wzmaga gotowość do kontynuowania niełatwej przecież działalności jaką jest wychowanie i nauczanie dzieci niepełnosprawnych intelektualnie.
Skomplikowany proces kształcenia i wychowania dziecka o specjalnych potrzebach edukacyjnych wymaga od nauczycieli dużej wiedzy, wysokich umiejętności oraz odpowiednich cech charakteru.
W działalności dydaktycznej, wychowawczej i rewalidacyjnej zaangażowana jest bowiem cała osobowość nauczyciela.
Z powyższych rozważań wynika, że osobowość pedagoga specjalnego jest złożona; składają się na nią nie tylko walory osobiste czy predyspozycje do wykonywanej pracy, ale również gruntowne przygotowanie zawodowe poparte fachową wiedzą i praktyką.
Pedagog specjalny w swojej pracy z dziećmi niepełnosprawnymi intelektualnie czy fizycznie musi wykazać się takimi kompetencjami, które umożliwiają mu pracę z dziećmi, dając jednocześnie satysfakcję i zadowolenie osobiste.