6 C FATALIZM I TEOLOGIZM. PROBLEM TZW DETERMINIZMU W WYJAŚNIANIU DZIEJÓW
FATALIZM - zakłada, że niezależnie od działań ludzkich dzieje się będą toczyć w określonym kierunku. Typy fatalizmu:
Þ konsekwencje aktywistyczne - pojawiają się wtedy, gdy towarzyszy jej świadomość, że właśnie określone działanie jest koniecznością wyznaczoną z góry np. fanatyzm religijny wojowników Mahometa
Þ konsekwencje pasywistyczne - kwietystyczne - towarzyszy jej przekonanie o konieczności biernego podporządkowania się woli wyższej np. różnego typu ideologie kontemplacyjne
TEOLOGIZM - (FINALIZM) -głosi, że wszystko w przyrodzie i społeczeństwie jest urządzone w jakimś celu przez siły wyższe. Każdy element rzeczywistości ma swe wyznaczone ściśle miejsce; człowiek może jedynie poznać ten porządek, lecz nie może w nim niczego zmieniać.
STANOWISKA TEOLOGIZMU
Þ wersja skrajana - Platon, Aureliusz, Augustyn, Tomasz z Akwinu, ingerencja sił wyższych w bieg świata jest stała
Þ wersja łagodniejsza - Kartezjusz - wystarczyło „pierwsze pchnięcie” by celowo ustalony mechanizm działa samodzielnie
Fatalizm łączy się z postawą spirytystyczną, dlatego bardzo długo dominował w historii. - np. teoria praw postępu - brak miejsca dla aktywnej roli jednostki.
DERERMINIZM GEOGRAFICZNY - w tej dziedzinie panuje wiele niedomówień i nieporozumień.
Podział determinizmu geograficznego:
Þ determinizm geog. równoznaczny z fatalizmem
Þ posybilizm geograficzny - jego skutki mogą być różne w zależności od reprezentowanych poglądów na dzieje
Þ dialektyczny determinizm geograficzny - związany z teorią rozwoju historycznego - przeciwny fatalizmowi
Punktem wyjścia do omówienia determinizmu są następujące czynniki: różnice, zmiany, rozwój; wyjaśnianie różnic w sytuacjach różnych społeczeństw, wskazywanie na środowisko geograficzne, klimat.
Starożytność:
O klimacie pierwszy pisał Platon w „Panstwie”, oraz w „Polityce” Arystotelesa - klimatowi wg niego Grecy zawdzięczają zdolności intelektualne i polityczne.
Pogląd przeciwstawny wyrażał geograf Strabon - biorąc pod uwagę czynnik klimatyczny zaleca również poszukiwania innych przyczyn mających na celu wyjaśnienie różnic pomiędzy kulturami. wg niego różnice biorą się z wewnętrznych źródeł - dotyka problemu rozwoju. Czynnik geograficzny jest jedynie elementem danej struktury.
Branie pod uwagę czynników geograficznych w celu wyjaśniania zaobserwowanych różnic było wielką zdobyczą starożytności.
Średniowiecze:
Ostatecznym czynnikiem do którego się odwoływano były czynniki nadprzyrodzone.
Pisał o tym Arab Ibn Chalduna - poglądy posybilizmu geograficznego - środowisko geograficzne to zespół warunków i możliwości, które człowiek może wykorzystać. determinują one wybór postępowania przez człowieka. Interesował go głównie klimat - od odpowiedniego klimatu w ogóle zależy istnienie społeczeństwa.
Nowożytność:
J.Bodin - zainteresowanie się czynnikiem geograficznym wiązało się z ekspansją Europy i wielkimi odkryciami geograficznymi. - główną uwagę zwracał na różnice w dyspozycjach psychicznych ludów strefy północnej i południowej. odtąd przy omawianiu tych cech środowisko geograficzne jest wysuwane coraz częściej - duże znaczenie dla rozwoju dziejów.
Odrodzenie:
Znaczenie teorii ewolucji w zamyśle historycznym - oznaczała odnowienie oświeceniowej idei postępu. zapanowanie w metodologii nauk społecznych wzorów nauk przyrodniczych stanowiło krok w tył w badaniu historycznym kategorii rozwoju. wiedziano jedynie, że rozwój postępuje z postępem, nie wiedziano jednak od czego zależy. W ten sposób ukształtowała się teoria czynników w wyjaśnianiu dziejów. Polega ona na wskazywaniu konkretnego czynnika, który ma być odpowiedzialny za zachodzące zmiany. Z jednej strony teoria ta niebezpieczeństwo determinizmu geograficznego, z drugiej przekładała zbyt duże znaczenie pojedynczym czynnikom, ponieważ z wysuwaniem tych czynników nie wiązało się całościowe spojrzenie na społeczeństwo, jako powiązaną wewnętrznie strukturę.
Przedstawicielami teorii czynników był Monteskiusz (klimat - to głównie w nim upatrywał zmian i procesów zachodzących pomiędzy społeczeństwami - determinizm klimatologiczny), Boneurs, Chardin, Fontenelle, Madame Decier, Bacona, Vico.
Oświecenie:
Þ Popularność poglądów Monteskiusza.
Þ Krytyka poglądów Monteskiusza - A.J.R. Turgot - zwrócił uwagę na nikłe zmiany środowiska, a bardzo szybkie zmiany w społeczeństwach. - Powodem tych zmian jest kontakt kulturowy pomiędzy społeczeństwami. podobne poglądy wyrażali: Hume, Helvetius, Holbach - krytyka polegała przede wszystkim na wysunięciu innego niż geograficznego czynnika, jako zmieniającego społeczeństwo.
Þ J.G.Herder - przypisuje on duże rolę klimatowi, jako czynnikowi zmieniającemu losy świata.
Pozytywizm:
Przodowała teoria czystych czynników, uzupełniająca ahistoryczne prawa postępu:
Þ historia kultury - Taine
Þ dzieje cywilizacji - Buckle
Þ determinizm geograficzny - Ratzel
Reakcja antypozytywistyczna zwróciła uwagę na zaniedbany dotąd moment struktury - był to wyraźny postęp w rozumieniu rzeczywistości historycznej - struktury należy rozpatrywać chronologicznie ponieważ staje się ono obserwacją różnych stanów w kolejnych fragmentach czasu. Czynnik geograficzny wyjaśnia w jaki sposób określony układ elementów struktury, lecz nie tłumaczy rozowju.
Zagadka rozwoju została rozwiązana dopiero przez Marksa, Engelsa i Hegla.
Þ Hegel zbliżył się w swych poglądach dotyczących czynników geograficznych do materializmu historycznego. Według niego środowisko stanowi zbiór możliwości, które człowiek może dowolnie zmieniać i korzystać - posybilizm dialektyczny. Uwypuklenie zasobów naturalnych wpływających na produkcję. Wg niego przyroda jest niezmienna i nie ma swojej historii.
Materializm dialektyczny i historyczny, wprowadzając jedność w kierunkowym i strukturalnym poglądzie na dzieje, stworzył teorię, w której nie ma miejsca na determinizm geograficzny, ponieważ w każdym układzie istnienie wzajemne sprzężenie elementów. Rola śodowiska geograficznego jest duża, lecz niesamodzielna.