NIEDOSTOSOWANIE SPOŁECZNE I JEGO ŹRÓDŁA
Niedostosowanie społeczne to bardzo złożone pojęcie, na które składa się wiele kryteriów. Jednostka niedostosowana przez całe swoje życie uczestniczy w sytuacjach, które mają późniejszy wpływ na jej zachowania. Zjawisko zaburzeń w zachowaniu i patologii uwarunkowane jest różnorodnymi czynnikami.
Proces społecznego nieprzystosowania może wykształcić się w trojaki sposób. Pierwszy z nich powstaje na zasadzie utrwalonych reakcji na sytuacje stresowe. Pewne zachowania zmierzają do zmniejszenia frustracji poprzez rozładowanie wewnętrznych napięć; mogą one być wyrazem dążenia do kompensacji niepowodzeń życiowych bądź też mogą stanowić wyraz rezygnacji z wysiłków i działań, które kończyły się w przeszłości niepowodzeniami, mogą być formą ucieczki itp.
Drugi typ nieprzystosowania społecznego występuje wówczas, gdy dziecko uczy się w najbliższym środowisku norm i zachowań niezgodnych z podstawowymi zasadami współżycia społecznego. Proces uczenia odbywa się poprzez mechanizm identyfikacji, czyli upodobniania się do osób bliskich i ważniejszych oraz poprzez internalizację, czyli „uzewnętrznienie”, przyjęcia za swoje wymagań i potrzeb otoczenia. Wielokrotnie powtarzane zewnętrzne nakazy i polecenia rodziców czy opiekunów utrwalają się i stają się własnymi potrzebami jednostki, w istotny sposób regulując jej postępowanie.
Przejawy niedostosowania społecznego mogą być także wynikiem nawykowych niewłaściwych reakcji przez „uczenie” zachowań niezgodnych z normami współżycia społecznego czy prawami.
O tym, czy pojedyncze symptomy zachowań niezgodnych z normami współżycia społecznego i normami prawnymi przekształcają się w zespoły tych objawów, prowadząc w konsekwencji do niedostosowania społecznego, decyduje wiele czynników o podłożu nie tylko psychologicznym, ale także biologicznym i społecznym. Rozważania to odnoszą się również do grupy czynników biopsychicznych. Rozgraniczenie wpływów genetycznych i konstytucjonalnych od wpływów środowiska wychowawczego na proces niedostosowania jest często niemożliwe. Pogląd na wpływ czynników biologicznych na niedostosowanie społeczne zmienia się wraz z ogromnym postępem wiedzy o mechanizmach biologicznych warunkujących występowanie i przebieg zjawisk psychicznych. Obecnie mówi się o tym, że czynniki biologiczne tworzą tzw. Układ podatności na określony typ zaburzeń. O tym, czy owo zaburzenie wystąpi, w jakim czasie i z jaką siłą, decyduje rodzaj doświadczeń jednostki, jakie nabywa ona w różnorodnych interakcjach społecznych.
1.1 ŚRODOWISKOWE DETERMINANTY NIEDOSTOSOWANIA SPOŁECZNEGO
1.1.1 RODZINA
Rodzina jest niezwykle istotnym środowiskiem życia. Współkształtuje ona los człowieka, wywiera najgłębszy i najtrwalszy wpływ na osobowość i zachowanie, co wynika z faktu, że jest oparta na więzach krwi. Pierwotnie formuje osobowość i kształtuje charakter, zaspokaja wszystkie potrzeby, oddziałuje na człowieka samym swoim istnieniem, wpływami zamierzonymi i niezamierzonymi. Modeluje człowieka od momentu narodzin aż po starość, tworzy podstawy rozwoju zadatków wrodzonych, poznawania i rozumienia otoczenia i orientacji w świecie. Dlatego szczególnie ważne miejsce w rozważaniach nad zjawiskiem niedostosowania społecznego zajmuje środowisko rodzinne. Jest rzeczą oczywistą, że tylko zdrowa, spójna rodzina jako najwcześniejsza w życiu jednostki instytucja wychowawcza, zaspokajająca w sposób prawidłowy wszystkie jej najistotniejsze potrzeby i przeciwdziałająca w porę wszelkim odchyleniom od przyjętych norm, jest w stanie dać społeczeństwu zdrowe, młode pokolenie. Wszelkie natomiast przejawy dezorganizacji życia rodzinnego takie jak: rozluźnienie się więzi między jej członkami, zła atmosfera, niewłaściwe metody wychowawcze, kłótnie i zdrady małżeńskie, choroba, śmierć lub rozwód rodziców, alkoholizm, przestępczość i prostytucja powodują, że równowaga psychiczna dzieci zostaje zachwiana, pojawiają się trudności wychowawcze, które często początkują proces wykolejenia się nieletnich.
Proces tworzenia więzi uczuciowych związany jest z zaspokajaniem potrzeb przede wszystkim psychicznych: pewności i bezpieczeństwa, solidarności i łączności z bliskimi osobami, miłości, potrzeby akceptacji i uznania. Niezaspokojenie którejś z wymienionych potrzeb wywołuje poczucie zagrożenia, lęk, niepewność.
Zaburzona struktura rodziny w wyniku rozwodu, śmierci czy separacji może, ale nie musi, doprowadzić do zaburzeń procesu uspołecznienia dziecka, bowiem osoba pozostająca z dzieckiem może stwarzać warunki wychowawcze kompensujące brak ojca lub matki. Najgorsza wychowawczo sytuacja występuje w tych rodzinach, w których rozbicie rodziny poprzedzane jest konfliktami na podłożu głębokich antagonizmów między rodzicami. Atmosfera wychowawcza w takiej rodzinie wpływa niekorzystnie na psychikę dziecka, może być przyczyną zaburzeń w zachowaniu (agresji, wagarów, ucieczek z domu itp.).
Inną przyczyną zaburzającą socjalizacje dziecka może być stosowanie niewłaściwych metod wychowawczych, do których zalicza się metody autokratyczne, liberalne bądź niekonsekwentne.
Autokratyzm rodziców, oparty na zakazach, nakazach, karach cielesnych, rodzi pozorną uległość i kłamstwo, w rzeczywistości zaś niechęć do rodziców. U dziecka, od którego żąda się bezkrytycznego, bezwzględnego posłuchu, nie uznając z jego strony sprzeciwu, może wystąpić zahamowanie rozwoju psychicznego. Jeśli przez dłuższy okres dziecko stale musi rezygnować ze swoich dążeń, a podporządkowywać się woli dorosłych, reaguje bojaźliwie i bez oporu. Jednak nie zawsze dziecko reaguje potulnym podporządkowaniem się. Niekiedy budzą się świadome lub nieświadome reakcje sprzeciwu, protestu manifestujące się w różny sposób. Często pozornie podporządkowując się woli dorosłych, dziecko przyjmuje maskę, jest dwulicowe, kłamliwe i nieszczere. Dzieci wychowane za pomocą kar cielesnych budzą lęk, często bunt, rodzą kłamstwo, stają się nieufne, przestraszone odrzucone. Pod wpływem surowego oddziaływania wychowawczego rodziców, najczęściej przenoszą się poza teren domu, do szkoły i tam dezorganizują życie szkolne, zwłaszcza w zakresie współżycia społecznego.
Styl liberalny, polegający na zezwalaniu dziecku na robienie wszystkiego, co chce, powoduje wymykanie się dziecka spod kontroli rodziców. Nadmierne uleganie życzeniom dziecka, spełnianie wszystkich jego zachcianek, traktowanie go jako centralnej i najważniejszej osoby w domu jest bardzo szkodliwą postawą rodziców. W takiej atmosferze wyrasta egocentryk, egoista, ze spojrzeniem na własny interes, bez zrozumienia potrzeb innych ludzi, w tym również własnych rodziców.
Równie nie korzystnym stylem wychowawczym jest przewaga metod niekonsekwentnych (na przemian liberalnych bądź autokratycznych). Powodują one niestałość uczuciową i dezorientację dziecka, co do wymagań wychowawczych. Brak konsekwencji, niestałość, zmienność w postawie, w wymaganiach, w wyrażanych uczuciach wpływają niekorzystnie na rozwój psychiczny dziecka. Poznając słabość rodziców, staje się ono bezwiednie dwulicowe. Usiłuje przez kłamstwo, udaną pokorę, pozorną uległość unikać przykrości ze strony gniewnych rodziców, a chłodnym i aroganckim zachowaniem uchyla się od scen czułych. Postawa taka utrwalając Si, może w późniejszym życiu wyrazić się w nie uznawaniu autorytetów, w cynizmie w stosunkach społecznych.
Rodzice młodocianych przestępców najczęściej stosowali metody autokratyczne oparte na karach fizycznych, które w połączeniu z równoczesnym brakiem opieki i kontroli wywołują najgorsze skutki wychowawcze.
W większości przypadków proces wykolejenia nieletnich ma swoje źródło w braku właściwej kontroli ich trybu życia. Rodzice, bowiem nie zawsze wiedzą, co robią i gdzie przebywają ich dzieci, w czyim towarzystwie, czy uczęszczają systematycznie do szkoły i jakie osiągają wyniki. Niewiedza ta może być spowodowana przez różne czynniki: pracę zawodową, chorobę, wypadki losowe, a także beztroskę, wygodnictwo, obojętność lub niezrozumienie obowiązków rodziców, którzy ograniczają się często tylko do zaspakajania potrzeb materialnych dzieci.
Szczególną rolę w patologizacji dzieci i młodzieży odgrywają rodziny, które dostarczają im wzorców społecznie negatywnych. Dotyczy to rodzin, w których występują takie zjawiska, jak alkoholizm, przestępczość prostytucja, zachowania agresywne.
Rodziny tzw. „przestępcze”, w których występuje karalność rodziców, opiekunów lub rodzeństwa, dostarczają negatywnych czynników środowiska rodzinnego. Stwierdza się, że ok. 45% nieletnich przestępców pochodzi z rodzin, w których występuje alkoholizm, przestępczość przynajmniej jednego z rodziców, złe ich pożycie itp.
Nie każde dziecko wychowujące się w rodzinie nałogowych alkoholików, przestępców czy w rodzinie, w której panuje niewłaściwa atmosfera wychowawcza, staje się dzieckiem niedostosowanym społecznie, można natomiast powiedzieć, że taka rodzina stwarza większe zagrożenia dla jego prawidłowego rozwoju psychicznego i społecznego.
Dzieci z grupy wysokiego ryzyka wywodzą się z rodzin, w których:
a) występują różnego rodzaju patologie społeczne (alkoholizm, przestępczość, prostytucja, negatywny stosunek do pracy, itd.);
b) struktura została zaburzona z powodu rozpadu małżeństwa bądź istnienia nieprawidłowych wzorców rodziny;
c) zaznacza się prymitywizm, znajduje on odzwierciedlenie nie tylko w poziomie wykształcenia rodziców (opiekunów), ale również w:
- przyjmowanych przez nich postaw wychowawczych,
- braku podstawowej wiedzy dotyczącej wychowania i potrzeb dziecka,
- sposobie spędzania czasu wolnego,
- sposobach rozwiązywania konfliktów oraz
- preferowanych wartościach (tolerowaniu i akceptowaniu zachowań dewiacyjnych);
d) istnieją głęboko skrywane lub nawet nie uświadamiane problemy i konflikty, których źródła sięgają rodzinnego pochodzenia; badania potwierdziły fakt przekazu negatywnych wartości, norm i wzorców z pokolenia na pokolenie - to zjawisko jest szczególnie wyraźnie widoczne w preferowanych w życiu wartościach oraz funkcjonujących wzorcach rodziny;
e) rodzice nie udzielają wsparcia swym dzieciom oraz nie kontrolują ich, co w konsekwencji powoduje obniżenie ich wpływów i odejście dziecka do grupy rówieśniczej. Gdy w rodzinie nie panuje odpowiednia atmosfera, struktura rodziny jest zachwiana, warunki materialne i kulturowe rodziny są nieodpowiednie, dziecku brak pozytywnych wzorców do naśladowania oraz brak wsparcia w sferze emocjonalnej, szuka ono takiego środowiska gdzie zostanie docenione i zauważone. Jest to najczęściej grupa rówieśnicza - nieformalna, która przeważnie ma negatywny wpływ na jednostkę, skutkiem, czego jest popełnianie czynów niepożądanych przez społeczeństwo, co jest jednoznaczne z niedostosowaniem społecznym.
Dochodzimy, więc do wniosku, iż rodzina jest tym podstawowym i najważniejszym gruntem wychowawczym, który przy prawidłowym funkcjonowaniu wprowadza dziecko w świat dorosłych, uczy wypełniać role społeczne i najbardziej wpływa na dostosowanie się jednostki do wymogów społeczeństwa.
1.1.2 ŚRODOWISKO SZKOLNE
Szkoła jest, obok rodziny, głównym czynnikiem kształtowania osobowości dziecka. Jest następną, po środowisku domowym, społecznością, z którą ono styka się i pierwszą, która zapoznaje go z pracą, odpowiedzialnością, która wprowadza w rzeczowe stosunki między ludźmi. Zadaniem szkoły jest przygotowanie dziecka do tego, aby stało się ono człowiekiem dorosłym, zdolnym do pełnego uczestnictwa w życiu grupy społecznej, do której należy i przyczyna się do jej rozwoju. W związku z tym sytuacja dziecka na terenie szkoły, jego powodzenia i niepowodzenia, jakie napotyka przy podejmowaniu zadań i realizacji obowiązków szkolnych, jego kontakty rówieśnicze i pozycja w ogólnej społeczności uczniowskiej wywierają zasadniczy wpływ na proces socjalizacji w aktualnym okresie rozwoju psychicznego i w dużym stopniu warunkują jego pomyślny późniejszy start w świecie dorosłych.
W rozważaniach nad znaczeniem różnych czynników w procesie wykolejania się nieletnich bardzo często wskazuje się na niepowodzenia szkolne i związane z nimi konflikty jako na początkowe sygnały tego procesu.
Drugim, poza rodziną, ważnym środowiskiem wychowawczym jest szkoła, w której niestety zachodzi wiele niepokojących zjawisk. O ile szkoły realizują funkcje edukacyjne, to już od dość dawna nie wypełniają funkcji opiekuńczej i wychowawczej. We współczesnej dobie coraz bardziej słabnie profilaktyczna działalność szkół i instytucji zobowiązanych do wspomagania rodziny i przeciwdziałania niedostosowaniu społecznemu dzieci. Instytucje oświatowe coraz częściej tkwią w kryzysie. Ich oferty często przegrywają z kasetami wideo lub barwną ulicą. Nie zapewniają nawet pracy, a wymagająca wysiłku edukacja wydaje się uczniom coraz mniej pociągająca i potrzebna. Nauczyciele patrzą na przemoc i nie reagują, rzadko przeciwdziałają powstaniu u ucznia zagrożenia i lęku. Często okazują niechęć uczniowi sprawiającemu kłopoty w szkole, wyśmiewają jego wypowiedzi, używają krzywdzących określeń. Taki uczeń czuje się skrzywdzony i upokorzony. Budzi się wówczas postawa agresywna i buntownicza. Bunt manifestuje się w formie aroganckich zachowań wobec dorosłych, lekceważenia obowiązków szkolnych, aspołecznych wybryków, itp.
Problemy wychowawcze mogą sprawiać również zdolni uczniowie, wyprzedzając swoich rówieśników mogą zostać izolowani od grupy. Przyczyną tego mogą być cechy osobowości takiego ucznia, np.: egoizm, zarozumiałość, niekoleżeńskość.
Z różnych badań wynika, że wśród osób niedostosowanych społecznie duży odsetek stanowią opóźnieni w nauce szkolnej o trzy lata i więcej oraz osoby, które przerwały bądź porzuciły szkołę podstawową. Przeważająca większość jednostek niedostosowanych doznawała niepowodzeń szkolnych.
Problematyce niepowodzeń poświęca się dużo miejsca w badaniach kryminologicznych i wskazuje na występowanie związku między niepowodzeniami w nauce szkolnej a nieprzystosowaniem społecznym, szczególnie zaś przestępczością. Jeśli wyjdziemy z założenia, że każde dziecko rozpoczynające naukę szkolną ma silną motywację do uczenia się i wierzy w osiąganie pozytywnych rezultatów, to brak sukcesów w nauce może doprowadzić do powstania sytuacji zagrożenia z takimi formami reakcji, jak poczucie krzywdy, bunt, jawna agresja, wycofanie się, lęk itp. Stopień zagrożenia uzależniony będzie od wielu czynników, m.in. od poziomu motywacji do nauki, od aspiracji rodziców, stosunku nauczyciela do dziecka, akceptacji lub odrzucenia przez klasę.
Działania o charakterze profilaktycznym realizowane przez nauczycieli i pedagogów szkolnych nie są skuteczne. Brak skuteczności szkoły w tym zakresie wynika z:
a) niedostatecznego przygotowania nauczycieli do pracy z dzieckiem z grupy wysokiego ryzyka;
b) niedostosowania programów pomocy do faktycznych potrzeb dzieci i ich rodzin. Brak właściwej interwencji wychowawczej ze strony domu oraz pomocy wyrównawczej w nauce lub pomocy korekcyjnej ze strony szkoły sprzyjają powstawaniu pierwszego symptomu zaburzeń w zachowaniu - wagarów. Jeśli sygnał ten zostanie zlekceważony lub potraktowany obojętnie, wagary nasilają się, a niepowodzenia potęgują. Jednocześnie stają się one okazją do nawiązywania kontaktów ze środowiskiem również wagarujących, które staje się szczególnie dla nich atrakcyjne, ponieważ pozwala na odbudowanie poczucia własnej wartości i poczucia bezpieczeństwa, którego nie zapewnia ani dom, ani szkoła. Lęk przed karą za wagary staje się często bezpośrednim motywem ucieczki z domu. Pierwsza ucieczka przy braku właściwej interwencji wychowawczej pociąga za sobą następne. Zostaje zerwana więź z domem i szkołą. Wagary i ucieczki z domu często łączy się z piciem alkoholu, a w ostatnich latach w naszym kraju z zażywaniem środków odurzających w grupie młodzieży o podobnym typie kłopotów rodzinno-szkolnych.
1.1.3 GRUPY RÓWIEŚNICZE
Obok domu rodzinnego w procesie uspołeczniania dziecka ważną rolę odgrywają grupy rówieśnicze. Uczestnictwo w tych grupach jest bardzo pożądane w procesie wychowania, zaspokaja, bowiem wiele psychicznych i społecznych potrzeb dziecka. Ale istnieją sytuacje, w których grupa rówieśnicza może przekształcić się w grupę przestępczą, bądź też grupa przestępcza zacznie wywierać negatywny wpływ na jednostkę dotąd niezdemoralizowaną. Czynnikami sprzyjającymi zmianie struktury grupy rówieśniczej w grupę przestępczą są m.in.: brak dostatecznego zaspokojenia potrzeby afiliacji i osłabiona bądź zerwana więź emocjonalna z rodziną. Osobami ważnymi dla jednostki nie są już rodzice, a koledzy z grupy. Z czasem prezentowane przez nich wzory zachowań i system wartości przybierają charakter zasad postępowania. Środowisko tych grup będzie szczególnie atrakcyjne dla jednostek o podobnym typie kłopotów rodzinno-szkolnych, dla których dotąd szkoła i dom były źródłem napięć i sytuacji konfliktowych. Atrakcyjność takiej grupy polega m.in. na tym, że pozwala odbudować poczucie własnej wartości oraz poczucie bezpieczeństwa zachwianego przez niepowodzenia szkolne i niewłaściwą atmosferę w domu. W takiej grupie można odrzucić autorytet rodziców i instytucji wychowawczych, system wartości i norm uznawanych przez ogół społeczeństwa. Przynależność do niej stwarza możliwość decydowania o sobie i uzyskania statusu samodzielnej, niezależnej od innych osób jednostki. Czynnikami sprzyjającymi tworzeniu się grup z cechami niedostosowania społecznego jest osłabienie lub brak kontroli nad grupami dzieci i młodzieży ze strony rodziców i innych instytucji wychowawczych.
Problem przebywania jednostek w zdemoralizowanych przestępczych środowiskach, łączy się z faktem, iż ponad 61% ucieka z domu, wałęsa się po ulicach; niektórzy w trakcie dłuższych pobytów poza miejscem zamieszkania trafiają na dworce, meliny itp. Tam zawierają różne znajomości, często z osobami starszymi, a niekiedy są przez swoich znajomych utrzymywani przez dłuższy czas.
Charakteryzując ogólnie środowiska koleżeńskie młodocianych sprawców zabójstw można zauważyć, iż w środowiskach tych często obserwowano różne objawy demoralizacji. Prawie 63% sprawców przebywało wśród kolegów, którzy nie pracowali systematycznie i nie uczyli się; 84% przebywało wśród osób nadużywających alkoholu; prawie 30% miało kontakt ze środowiskami, w których przynajmniej niektórzy koledzy odurzali się narkotykami; prawie 17% stykało się z osobami uprawiającymi prostytucję homoseksualną; ponad 70% obracało się w towarzystwie osób, które uprzednio popełniły przestępstwa.
Czynnikiem stymulującym przestępczość i demoralizację nieletnich jest często przynależność do grup subkulturowych. Zjawisko subkultur traktować należy przede wszystkim jako problem społeczny (wychowawczy i kulturowy). Funkcjonowanie grup subkulturowych jest w dużej mierze odzwierciedleniem poziomu zaspokajania potrzeb młodzieży. Zachowania ludzi młodych polegają m.in. na zademonstrowaniu swojego istnienia, wnoszenia w dorosłość własnych koncepcji budowy i organizacji życia społecznego. Po części są one przeciwstawne światu dorosłych i reprezentowanym przez nich systemom wartości i autorytetom; po części zaś - kontynuują znane im wartości rodziny, otoczenia - zmodyfikowane według swoich potrzeb. Często - przy braku dostatecznej i właściwej opieki i wychowania - prowadzi to do dezintegracji postaw życiowych, zachwiania równowagi emocjonalnej, braku samoakceptacji i do konfliktów z najbliższym otoczeniem. Uzewnętrznione poglądy skutkują poszukiwaniem akceptacji i poparcia, zaś ich efektem jest przynależność do grupy, często charakteryzującej się naruszaniem norm prawnych.