Różne rodzaje stosunków prawnych.
Pod pojęciem „stosunek prawny” - w najprostszym rozumieniu - kryje się ten rodzaj stosunków społecznych, jaki uregulowany jest przez odpowiednie normy prawne. Analizując stosunki społeczne, należałoby zwrócić uwagę na relacje pomiędzy co najmniej dwiema osobami, gdzie zachowanie się jednej z nich (zarówno poprzez działanie, bądź zaniechanie) determinuje reakcję drugiej strony, będąc jednocześnie poddaną kontroli różnych norm społecznych, np. moralnych, obyczajowych. Stosunki prawne należą do tej grupy stosunków, dla których interpretacji szczególne znaczenie przysługuje normom prawnym. Stosunki te służą opisowi, jak kształtują się zależności pomiędzy podmiotami prawa - stąd też znalazły swoje zastosowanie i rozwinięcie w naukach prawnych (w tym znaczeniu wchodzą w zakres języka prawniczego). Ponadto termin ten uwzględniają także niektóre akty prawne (tym samym stając się elementem języka prawnego). Wprowadzenie pojęcia „stosunku prawnego” pozwala zrozumieć dynamikę relacji międzyludzkich; mianowicie: w zależności od zachowania strony stosunku, inne będą jej prawne obowiązki i uprawnienia. Dodatkowo takie ujęcie wskazuje na wielostronność pojęcia, gdyż to, co stanowi dla jednej strony relacji obowiązek, z zasady odpowiada uprawnieniu strony przeciwnej
Na stosunek prawny składają się następujące elementy: fakty prawne, podmioty stosunku prawego, przedmiot danego stosunku oraz jego treść. Powstanie, zmiana, ustanie oraz składowe stosunku prawnego wyróżnia powiązanie z treścią norm prawa pozytywnego. Stosunki prawne powstają, ulegają zmianie oraz wygasają w następstwie zaistnienia wydarzeń, które nazywamy faktami prawnymi. Jest to każde takie zdarzenie, które wywołuje jakieś skutki prawne. Wśród faktów prawnych wyodrębniamy:
1.) zdarzenia prawne - sytuacje niezależne od woli człowieka (np. urodzenie się człowieka, jego śmierć, czy skutki działania sił przyrody),
2.) zachowania - wydarzenia zależne od woli ludzkiej, które dzielimy na:
a) czynności konwencjonalne, a wśród nich:
- czynności władcze organów władzy publicznej związane ze stosowaniem prawa
(akty stosowania prawa, np. decyzje administracyjne, wyroki sądowe),
- czynności władcze organów władzy publicznej związane ze stanowieniem prawa
(akty tworzenia prawa, np. ustawy, rozporządzenia),
- czynności prawne, czyli takie oświadczenie woli podejmowane przez osobę fizyczną lub prawną, które zmierza do wywołania skutków prawnych; wyróżniamy czynności prawne jednostronne (np. testament) oraz dwustronne (umowy, np. umowa sprzedaży, najmu),
b) czyny - czyli działania, które nie zmierzają do wywołania skutków prawnych, ale je z mocy prawa wywołują; czyny mają charakter:
- czynów zgodnych z prawem (nakazanych, dozwolonych),
- czynów niedozwolonych (przestępstwa, wykroczenia, delikty cywilne).
Stosunki prawne zawsze dotyczą określonych podmiotów prawa. Podmiotami tych relacji są osoby, które w ramach danego stosunku posiadają pewne uprawnienia lub zobowiązania do określonego zachowania się względem innych uczestników tego samego stosunku prawnego. Istotna jest tu bezpośredniość relacji: jeden podmiot zobowiązany jest do zachowania się w konkretny sposób wobec podmiotu drugiego. Niekiedy stosunek prawny między dwoma podmiotami wywołuje skutki dla osoby trzeciej, która (jeżeli będzie to zgodne z odpowiednimi normami prawnymi) może zostać stroną wielopodmiotowego stosunku prawnego; np.
W zależności od gałęzi prawa, w ramach której będziemy się poruszać, możemy wskazać na różne typy podmiotów prawa; są to:
- w prawie konstytucyjnym - np. państwo (reprezentowane przez odpowiednie organy władzy publicznej), naród, czy wspólnoty etniczne. Stosunki prawne oparte o normy konstytucyjne przyznają podmiotowość prawną albo indywidualnym osobom, albo odpowiednim kategoriom osób, np. posłowie, wyborcy;
- w prawie administracyjnym - np. organy państwowe, samorządowe, obywatele w roli podatników, instytucje zagraniczne, banki, przedsiębiorstwa, szkoły, kościoły;
- w prawie karnym - np. państwo reprezentowane przez organy ścigania, wymiar sprawiedliwości, jak również sprawcy czynów;
- w prawie cywilnym - osoby fizyczne, osoby prawne oraz „ułomne osoby prawne”, gdzie:
osobą fizyczną jest każdy człowiek od momentu urodzenia do śmierci; posiada ona tzw. zdolność prawną (a zatem może być podmiotem praw i obowiązków w stosunku do innych osób) oraz tzw. zdolność do czynności prawnych (czyli zdolność do nabywania praw i obowiązków poprzez własne działania, tj. złożenie oświadczenia woli, którego skutkiem prawnym jest nawiązanie, zmiana lub ustanie stosunku prawnego), wyróżniamy:
pełną zdolność do czynności prawnych (osiągalną wraz z pełnoletnością, o ile nie zostanie się jej pozbawionym wyrokiem sądu o całkowitym lub częściowym ubezwłasnowolnieniu),
ograniczoną zdolność do czynności prawnych (przysługuje osobom po 13 roku życia oraz osobom częściowo ubezwłasnowolnionym; osoby te mogą brać udział w czynnościach prawnych jedynie za uprzednią zgodą swoich prawnych przedstawicieli: rodziców, opiekunów, kuratorów),
brak zdolności do czynności prawnych (dotyczy osób poniżej 13 roku życia oraz ubezwłasnowolnionych całkowicie w wyniku np. choroby psychicznej, zaburzeń umysłowych, pijaństwa, czy narkomanii; w imieniu takich osób czynności prawnych dokonują ich przedstawiciele ustawowi);
b) osobą prawną nazywamy jednostkę organizacyjną, powstałą na podstawie przepisów prawa i zwykle wyposażoną w określony majątek; osobom prawnym przysługuje zdolność prawna oraz zdolność do czynności prawnych, jakie realizują za pośrednictwem swoich organów. Wyróżniamy osoby prawne: zrzeszenia (czyli korporacje, których zaistnienie wiąże się ze zgrupowaniem pewnej liczby osób fizycznych, czasem i prawnych) oraz zakłady (powstają poprzez zgrupowanie pewnego majątku, np. spółki);
c) ułomną osobą prawną jest jednostka organizacyjna, która nie posiada osobowości prawnej, lecz dzięki specjalnym unormowaniom prawnym może podejmować pewne czynności prawne oraz być uczestnikiem postępowania przed sądem cywilnym.
Jeżeli chodzi o przedmiot stosunku prawnego, a zatem to, czego dotyczą obowiązki i uprawnienia uczestników tego stosunku, należy wymienić:
zachowanie człowieka, np. opieka piastunki nad dzieckiem;
przedmiot materialny (majątkowy), np. wynajmowane mieszkanie;
prawo podmiotowe, np. niemajątkowe prawo autorskie.
Z kolei treść stosunku prawnego zawiera zestawienie obowiązków i uprawnień stron, których dotyczy dany stosunek prawny. Zazwyczaj możemy mówić o treściowym powiązaniu (korelacji) między nimi, co oznacza, że określone zachowanie jednej ze stron stosunku, stanowiące jej obowiązek - jest jednocześnie uprawnieniem drugiej strony; przykładowo:
Art. 481. § 1. KC Jeżeli dłużnik opóźnia się ze spełnieniem świadczenia pieniężnego, wierzyciel może żądać odsetek za czas opóźnienia, chociażby nie poniósł żadnej szkody i chociażby opóźnienie było następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi.
Stosunki prawne podlegają różnorodnym klasyfikacjom. Ze względu na metodę regulacji prawnej, z jaką mamy do czynienia, wyróżniamy trzy podstawowe typy stosunków prawnych:
1.) stosunki cywilnoprawne,
2.) stosunki prawnoadministracyjne,
3.) stosunki prawnokarne.
Ad.1.) Regulowane przez normy prawa cywilnego - stosunki cywilnoprawne - wyróżniają się równorzędnością podmiotów tych stosunków. Strony pozostają równoprawne względem siebie; co za tym idzie, nie mamy tu do czynienia z relacjami władztwa, czy prawnego podporządkowania. Stosunki cywilnoprawne zachodzą wyłącznie między podmiotami prawa cywilnego. Istotna jest dobrowolność w ich nawiązywaniu, choć zdarzają się ważne wyjątki w tym względzie. Strony dobrowolnie zawierają umowy, czy rozwiązują stosunki na mocy świadomie zawartego porozumienia. Zasadnicze znaczenie w przypadku tych stosunków odgrywa zasada swobody umów, a zatem: zarówno przedmiot, jak i treść stosunku prawnego są swobodnie określane przez strony. Jednakże i w tym względzie spotykamy pewne wyjątki, które dotyczą np. zawierania umów odnoszących się do normy iuris cogentis (normy bezwzględnie obowiązującej), czy ograniczenie swobody umów w przypadku prawa spadkowego lub deliktów cywilnych. Kolejną cechą stosunków cywilnoprawnych jest fakt, że za naruszenie uprawnień, czy niewykonanie obowiązków wynikających z prawa cywilnego, grozi sankcja nieważności czynności prawnej lub sankcja egzekucyjna.
To odpowiednie zdarzenia cywilnoprawne decydują o powstaniu, zmianie lub wygaśnięciu danego stosunku prawnego. Formalnie równa pozycja autonomicznych względem siebie podmiotów stosunku określa także sposób dochodzenia roszczeń - na wniosek zainteresowanej strony, której interesy podlegają sądowej ochronie.
Ad.2.) Wyróżnione ze względu na metodę regulacji stosunki prawnoadministracyjne cechuje nierównorzędność podmiotów biorących w nich udział. Stosunki tego typu zachodzą bowiem pomiędzy - z jednej strony: państwem lub jednostką samorządu terytorialnego (reprezentowanymi przez odpowiedni organ), a z drugiej strony - osobą fizyczną (obywatel), czy osobą prawną (np. spółka handlowa). Zatem przynajmniej jedną ze stron stanowi podmiot administracji publicznej (jej organ), który posiada władczą (nadrzędną) pozycję wobec pozostałych uczestników stosunku. Jeżeli chodzi o sposób nawiązania stosunku prawnego, należy zaznaczyć, że może nie być on dobrowolny dla jednej ze stron, a czasem i dla obu. Powodem może być w tym wypadku jednostronna decyzja organu władzy publicznej (np. decyzja wywłaszczeniowa) lub konsekwencja mocy samego prawa (np. obowiązek meldunkowy). Spotykamy jednak także stosunki nawiązywane z inicjatywy zainteresowanego obywatela (np. wniosek o wydanie prawa jazdy). Kolejną cechą wartą odnotowania jest fakt, że z reguły przedmiot oraz treść stosunku prawnoadministracyjnego nie mogą być w sposób dobrowolny ustalane przez jego strony. Wynika to z umocowania tych elementów stosunku w oparciu o normy iuris cogentis. W przypadku niewykonania przez strony nałożonych na nie obowiązków, istnieje groźba zastosowania sankcji nieważności (przykładowo wobec decyzji administracyjnych), sankcji egzekucyjnej, a nawet sankcji karnej.
Ad.3) Z kolei stosunki prawnokarne mogą być rozpatrywane w dwojaki sposób. Po pierwsze, mogą być rozumiane jako te więzi prawne, które łączą wszystkich ze wszystkimi zgodnie z powszechnym obowiązkiem powstrzymywania się od popełniania czynów karalnych. Po drugie, stosunki te mogą być rozpatrywane przez pryzmat więzi prawnych wynikających z już dokonanego czynu przestępczego (przez konkretnie wskazany, indywidualny podmiot). W tym drugim przypadku stosunek prawnokarny będzie posiadał następujące cechy:
- zostanie nawiązany w konsekwencji popełnienia przez indywidualnego sprawcę czynu na mocy ustawy karnej - zabronionego;
- stronami takiego stosunku są: przestępca oraz państwo (ucieleśniane poprzez kompetentne organy) zajmujące w tym stosunku pozycję władczą; z tego względu także i w tym wypadku nie możemy mówić o stosunkach między równorzędnymi podmiotami. Stosunek prawnokarny daje również podstawę do wykształcenia się więzi prawnych pomiędzy sprawcą czynu przestępczego i ofiarą przestępstwa - gdzie uprawnienia pokrzywdzonego wobec przestępcy definiuje Kodeks postępowania karnego;
- prawne położenie uczestników stosunku prawnokarnego określają normy iuris cogentis;
- w przypadku naruszenia obowiązujących norm prawnych, zastosowane sankcje mają charakter karny, a w przypadku stosunków opartych o prawo karne procesowe - charakter egzekucyjny.
Powyższe - modelowe typy stosunków prawnych znajdują swoje odzwierciedlenie nie tylko w dziedzinach objętych regulacją prawa cywilnego, karnego, czy administracyjnego. Są one bowiem typowe także dla obszarów wyznaczonych przez prawo rodzinne i opiekuńcze, finansowe, rolne, czy prawo pracy. Nierzadko dochodzi do sytuacji współwystępowania cech różnych typów stosunków, np. prawnoadministracyjnych i prawnokarnych (m.in. zagadnienie odpowiedzialności skarbowej).
Kolejny podział stosunków prawnych może być dokonany przez wzgląd na liczbę podmiotów, jakie w nich uczestniczą. Możemy wyróżnić stosunki prawne:
dwustronne (np. małżeństwo, relacje kupujący - sprzedawca),
wielostronne, a zatem bazujące na więcej niż dwóch uczestnikach (np. spółka); ze względu na otwarty charakter takich stosunków, liczba zainteresowanych uczestnictwem w nich osób może być, w zasadzie, nieograniczona.
Jeszcze inaczej podzielimy stosunki prawne czyniąc to w oparciu o tzw. „stopień aktualizacji”, który polega na powstaniu, bądź zmianie stosunku prawnego w wyniku zaistnienia określonych faktów prawnych. Zmiany mają tutaj charakter podmiotowy, jak i treściowy.
W przypadku aktualizacji podmiotów uczestniczących w stosunku możliwe są:
1.) stosunki dwustronne (bądź wielostronne) zindywidualizowane, tzn. takie, w których możemy wskazać pod względem tożsamości uczestników stosunku (imię, nazwisko, nazwę własną). Przykładowo: dla stosunku odszkodowawczego wskazujemy osobę, która wyrządziła szkodę, jak i poszkodowanego. Stosunki tego typu powstają/ zmieniają się/ ustają albo w wyniku działań wzajemnych (np. zawarcie umowy), albo w wyniku jednostronnej czynności prawnej (np. wypowiedzenie umowy);
2.) stosunki jednostronne zindywidualizowane, tzn. takie, w których tylko jedna strona jest wskazana co do tożsamości, natomiast pozostali uczestnicy stosunku pozostają anonimowi. Przykładem takiego stosunku może być np. przyrzeczenie publiczne - kiedy znany ze swojej tożsamości właściciel psa ogłasza przyznanie nagrody za znalezienie zwierzaka. W tej sytuacji, jeżeli zgłosi się osoba, która zwierzę odnalazła - stosunek jednostronnie zindywidualizowany przekształca się w zindywidualizowany dwustronnie, co pociąga za sobą aktualizację uprawnień i obowiązków stron stosunku (wyznaczonych przez normy prawne) - w powyższym przykładzie oznacza to obowiązek wypłaty nagrody za znalezionego psa. Klasycznym przykładem stosunku jednostronnie zindywidualizowanego jest stosunek własności, gdzie znany jest właściciel (mający obowiązki wobec wszystkich - tzn., że nie może korzystać z przedmiotu swojej własności w sposób uciążliwy dla otoczenia), z kolei anonimowi „wszyscy” mają obowiązek nienaruszania tejże własności oraz nie wolno im utrudniać właścicielowi korzystania z jego przedmiotu.
3.) stosunki obustronnie niezindywidualizowane (abstrakcyjne), tzn. takie, w których nie jest nam znana tożsamość żadnego podmiotu. W obszarach nakreślonych przez pewne normy prawne - wszystkich adresatów tych norm dotyczą wskazane w nich obowiązki i uprawnienia, a realizują je wobec wszystkich pozostałych adresatów prawa. Dyskusyjne pozostaje jednak, na ile zasadne jest określanie tych stosunków prawnych obustronnie niezindywidualizowanymi. Przykładem tego stosunku jest konstytucyjny obowiązek przestrzegania prawa.
W przypadku aktualizacji treściowej mamy do czynienia ze zmianą treści danego stosunku prawnego, a zatem pod wpływem pewnych nowych zdarzeń prawnych zmieniają się prawa i obowiązki podmiotów tego stosunku. Za przykład niech posłuży umowa pożyczki - po zaciągnięciu pożyczki, pożyczkobiorca zobowiązany jest do spłacenia jej w umówiony sposób, wraz z ewentualnymi odsetkami. Gdyby jednak nie doszło do uiszczenia spłaty w terminie - wtedy pożyczkodawca może dochodzić zwrotu pożyczonych pieniędzy drogą sądową. Wówczas ma miejsce aktualizacja stosunku prawnego, ponieważ zaniechanie spłaty przez dłużnika poprzez przekroczenie wyznaczonego terminu - powoduje zamianę treści stosunku, m.in. wierzyciel może skorzystać z uprawnienia do sądowej ochrony swoich interesów.
Na koniec warto przywołać jeszcze jeden rodzaj stosunków prawnych. Mowa tu o stosunkach faktycznych, czyli uświadomionych sobie przez obie strony (np. zawarcie umowy, dokonanie zakupu towaru w sklepie), bądź o stosunkach tetycznych (czysto normatywnych), a zatem nieuświadomionych przez podmioty stosunku, mających nieraz miejsce w sposób automatyczny i mimowolny (np. nieświadome wykroczenie ruchu drogowego).