ISTOTA SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO I JEGO STRUKTURA
Istota samorządu terytorialnego
Samorząd terytorialny, jako jedna z instytucji prawnoustrojowych, jest podstawowym elementem ustroju politycznego współczesnych demokratycznych państw. W teorii prawa kwestia samorządu terytorialnego wywołuje spory wokół jego definicji. Biorąc pod uwagę różne ujęcia, samorząd terytorialny można określić jako zdecentralizowaną formę administracji publicznej, tj. taką, która charakteryzuje się wykonywaniem - w sposób samodzielny i niezależny od centralnych władz państwa - zadań publicznych o znaczeniu lokalnym przez organy wyłonione spośród społeczeństw lokalnych poszczególnych jednostek zasadniczego podziału terytorialnego kraju.
Podmiotem samorządu terytorialnego są społeczności lokalne zamieszkałe w ramach określonych jednostek zasadniczego podziału terytorialnego kraju, zorganizowane we wspólnoty (związki) samorządowe. Związki te są tworem powołanym przez państwo - są więc przymusowym związkiem obywateli. Obywatel zamieszkując na danym terenie należy obligatoryjnie do danego związku samorządowego. Organy samorządowe nie mają prawnej możliwości wykluczenia obywatela z danej wspólnoty samorządowej.
Konstytucja RP stanowi w art. 16 zasadę udziału samorządu terytorialnego w sprawowaniu władzy publicznej. Zasada ta istotnie wzmacnia pozycję prawnoustrojową samorządu w Polsce.
Jednostki samorządu terytorialnego, jako wyodrębnienie społeczności określone przez prawo, nie są w stanie realizować zadań całym swoim składem osobowym (poprzez wszystkich mieszkańców danej jednostki terytorialnej). Stąd też społeczności lokalne powołują organy (przede wszystkim przedstawicielskie) samorządu, które wykonują jego zadania i pozostają pod kontrolą tej społeczności, którą reprezentują. Kontrola ta wyraża się przede wszystkim w akcie wyboru przedstawicielskiego organu samorządu. Wybór tego organu jest warunkiem koniecznym uznania organizacji społeczności lokalnej za organizację samorządową.
Samorząd terytorialny jest powoływany po to, aby wykonywać w terenie zadania administracji publicznej. Przedmiotem działania samorządu jest zatem wykonywanie w terenie tych zadań, które w innej sytuacji musiałyby wykonywać państwo (jego organy). Skoro przedmiotem działania samorządu jest wykonywanie administracji publicznej, to jest zrozumiałe, że samorząd może korzystać ze środków prawnych o charakterze władczym, czyli może stosować władztwo administracyjne.
Samorząd terytorialny, wykonując zadania administracji publicznej, czyni to w sposób samodzielny. Zakres ingerencji państwa w sferę działalności samorządu powinien ograniczyć się do procedur jasno określonych przepisami prawa rangi ustawowej. Poza tymi przypadkami państwo (organy państwowe) nie może wkraczać w sferę działalności samorządu. Jednostkom samorządu terytorialnego (gminom, powiatom, województwom) nadana została osobowość prawna, co ma bardzo ważne znaczenie dla ich samodzielności. Istotnym elementem tej samodzielności jest też przyznanie im prawa własności i innych praw majątkowych. Ważką przesłanką samodzielności wspólnoty samorządowej stanowi również fakt posiadania własnych źródeł finansowych (stałych wpływów podatkowych) i uchwalania własnego budżetu. Należy podkreślić, że samodzielność jednostek samorządu terytorialnego podlega ochronie sądowej. Kwestia samodzielności jednostek samorządu terytorialnego dlatego jest tak istotna, gdyż umożliwia im wykonywanie zadań związanych z zaspokajaniem potrzeb społeczności lokalnych.
Zgodnie z treścią art 171 ust. l Konstytucji działalność samorządu podlega nadzorowi z punktu widzenia legalności (zgodnie z prawem). Nadzór ten sprawują: Prezes Rady Ministrów i wojewodowie, a w zakresie spraw finansowych - regionalne izby obrachunkowe.
Struktura terytorialna samorządu
W Konstytucji z 1997 roku ustrojodawca ujął kwestię terytorialnej struktury samorządu terytorialnego w sposób dość ogólny. Jednoznacznie postanowił tylko to, że gmina jest podstawową jednostką samorządu terytorialnego. Ustrojodawca, przewidując możliwość powołania następnych szczebli samorządu (lokalnego i regionalnego), odnosił stosowne regulacje do „jednostek samorządu terytorialnego". Takie ogólne określanie sprawia, że stosuje się ono do wszystkich szczebli samorządu, tj. gminy, powiatu i województwa. Regulacje te musiał też uwzględniać ustawodawca zwykły, uchwalając w dniu 5. 06.1998 r. trzy ustawy: o samorządzie województwa, o samorządzie powiatowym oraz o administracji rządowej w województwie.