Konstytucja jako ustawa zasadnicza

Termin konstytucja pochodzi od łacińskiego słowa constituere, tj. urządzać, ustanawiać. Oznacza ono zatem- w odniesieniu do państwa -tyle co urządzanie państwa, nadawanie państwu ustroju, organizowanie pań­stwa.

Pierwsze konstytucje pisane uchwalone zostały pod koniec XVIII w. (Stany Zjednoczone Ameryki - 1787, Polska - 1791, Francja - 1791). Idea konstytucji pisanej została stopniowo przejęta przez inne państwa. Od połowy XIX w, pod wpływem zwłaszcza postulatów przedstawicieli pozytywizmu prawniczego, konstytucje pisane regulowały ustrój coraz większej liczby państw. Dzisiaj konstytucja pisana jest zjawiskiem po­wszechnym na całym świecie (wyjątek stanowią tu Wielka Brytania i Izra­el).

Po ponad 200 latach rozwoju konstytucjonalizmu i na tle blisko tysiąca uchwalonych w tym czasie konstytucji, można powiedzieć, że konstytucja jest to akt prawa pisanego o najwyższej mocy prawnej w systemie źródeł prawa danego państwa; określający podstawowe zasady ustroju państwa; uchwalany i zmieniany w specjalnym trybie,

„trudniejszym" niż tryb uchwalania czy zmieniania ustaw (zwykłych).

Mając na uwadze wymienione cechy konstytucji należy zaaprobować po­gląd wyrażony kilkadziesiąt lat temu w polskim piśmiennictwie naukowym, że konstytucja to ustawa zasadnicza państwa. W syntetycznej postaci można więc zdefiniować konstytucję jako ustawę zasadniczą normującą podstawy ustroju państwa uchwaloną w szczególnym trybie.

Konstytucja, chociaż jest ustawą, posiada - oprócz cech wspólnych z ustawami (zwykłymi)-pewne cechy szczególne, odróżniające ją od ustaw (zwykłych) i pozwalające na traktowanie jej jako ustawy zasadniczej pań­stwa. Dość powszechnie aprobowany jest pogląd, że te cechy szczególne, to: szczególna treść, szczególna for­ma, szczególna moc prawna konstytucji.

Szczególna treść konstytucji polega na zakresie (szerokości) regu­lowanych przez nią spraw (nazywanych materiami konstytucyjnymi) oraz na sposobie (głębokości, szczegółowości) ich regulowania. Zakres ma­terii regulowanych konstytucją ma charakter uniwersalny w tym sensie, że współczesna konstytucja określa całokształt kwestii ustrojowych pań­stwa, stanowiących wymienione wcześniej zagadnienia składające się na przedmiot prawa konstytucyjnego. Sposób (głębokość) regulowania ma­terii konstytucyjnych jest różny w poszczególnych państwach.

Zakres spraw normowanych przepisami konstytucji nie jest czymś stałym i niezmiennym, przeciwnie, jest historycznie zmienny. O tym, co ma stanowić przedmiot materii konstytucyjnej, rozstrzyga z mocą wiążącą sam ustawodawca konstytucyjny (ustrojodawca). Jego działania mogą prowa­dzić zarówno do wyłączenia pewnych spraw z kręgu zagadnień określo­nych w konstytucji (dekonstytucjonalizacja określonych materii), jak też do rozszerzania i wzbogacania materii objętych uregulowaniami konstytu­cji (konstytucjonalizacja). Szczególna forma konstytucja wyraża się w jej szczególnej nazwie (tylko ten akt jest określany mianem konstytucji) oraz w szczegól­nym trybie jej uchwalania i dokonywania w niej zmian.

Sposób uchwalania konstytucji zależy przede wszystkim od odpowie­dzi na pytanie: komu przysługuje moc i prawo nadania państwu konstytu­cji, czyli władza ustrojodawcza. Wykształciły się w tym zakresie trzy pod­stawowe rozwiązania: a) najczęściej konstytucję uchwala parlament;

b) rzadziej konstytucję uchwala konstytuanta, a więc parlament po­wołany specjalnie - i w zasadzie wyłącznie - dla uchwalenia kon­stytucji;

c) jeszcze rzadziej konstytucja zostaje uchwalona w drodze refe­rendum, a więc w głosowaniu powszechnym.

Rozwiązania te nie zawsze jednak występują w „czystej" postaci; cza­sem mamy do czynienia z łączeniem wymienionych form.

Podobnie jak uchwalenie konstytucji, również dokonywanie w niej zmian wymaga specjalnego trybu postępowania i spełnienia szczególnych wy­mogów (dotyczących zwłaszcza specjalnej większości w głosowaniu i spe­cjalnego kworum, czyli obecności głosujących), z reguły bardziej rygory­stycznych niż konieczne dla uchwalenia ustaw zwykłych. W tym sensie kon­stytucja jest zazwyczaj ustawą „sztywną", a więc - z założenia - reprezen­tuje większy stopień stabilności jej norm niż ustawy zwykłe.

Szczególna moc prawna konstytucji wyraża się w przyznaniu jej naj­wyższego miejsca w systemie źródeł prawa. Moc wiążąca konstytucji jest wyższa niż moc prawna ustaw zwykłych. Jest więc ona aktem nadrzędnym w stosunku do tych ustaw, a w konsekwencji - w stosunku do wszystkich aktów prawnych w państwie.

Ze szczególnej mocy prawnej konstytucji wynikają następujące konse­kwencje. Po pierwsze, skoro konstytucja jest aktem najwyższym, to przed­miot jej normowania ma charakter pierwotny i nieograniczony. Wy­znacza więc rodzaje innych aktów normatywnych (źródeł prawa) i może normować każdą materię. Po drugie, najwyższa moc prawna konstytucji oznacza, że wszystkie inne akty normatywne muszą być z nią zgodne, a więc nie mogą pozostawać z nią w sprzeczności. Po trzecie, najwyższa moc prawna konstytucji zakłada pozytywny obowiązek ustawodawcy: wydawania aktów niezbędnych dla realizacji przepisów konstytucji.

Z problematyką nadrzędności norm konstytucji wiąże się ściśle kwe­stia istnienia w państwie formalnoprawnych gwarancji konstytucji, tj. instytucji i procedur, które zabezpieczają przestrzeganie zakazu wyda­wania aktów prawnych (zwłaszcza ustaw) sprzecznych (niezgodnych) z konstytucją. Całokształt tych instytucji i procedur określa się w nauce prawa mianem kontroli konstytucyjności prawa (ustaw). W praktyce wykształciły się dwa generalne modele tej kontroli: model amerykań­ski, w którym kontrolę zgodności prawa z konstytucją sprawują sądy, oraz model kontynentalny (europejski), w którym kontrola ta należy do specjal­nie w tym celu powołanych organów pełniących funkcje trybunałów kon­stytucyjnych.

Wszystkie scharakteryzowane wyżej cechy składają się łącznie na peł­ny obraz konstytucji jako ustawy zasadniczej. Można więc stwierdzić na zakończenie, że konstytucja to ustawa zasadnicza państwa charaktery­zująca się szczególną treścią, szczególną formą i szczególną mocą praw­ną

---