Ekspresja to wyrażanie swoich myśli, przeżyć w sposób zewnetrzny.Ujawnia sie ona w działaniu.Przynależna jest istotom obdarzonym psychiką.Ekspresja twórcza pozwala zachować dziecku zdrowie psychiczne, reguluje jego kontakt ze światem.

Ekspresja w twórczości
plastycznej dziecka

Dziecko kształtuje i poznaje siebie nie tyle przez intelektualną refleksję i obserwacje swej psychiki, a za pośrednictwem ekspresyjnego działania, przeżyć wyrażonych w swoich wytworach. Według J. Ekiela ekspresja to wyrażanie zewnętrzne mimiką, pantomimiką, słowami swych przeżyć, uczuć. To duża wyrazistość zewnętrznych przejawów przeżyć psychicznych.
H. Read podkreślał, ze ekspresja jest to wyciskanie piętna na przedmiotach (dziełach sztuki) lub formie zachowania się, jest to potrzeba wyrażania przeżyć w wytworach lub zachowaniu się. To komunikowanie innym ludziom swoich myśli, uczuć i przeżyć.

Według H. Semenowicz, ekspresja to psychiczna czynność wyrażania siebie. Jest ona najczęściej związana z wyrażaniem estetycznym i zachodzi wówczas, gdy ujawnione bywają zjawiska emocjonalne nadające produktowi twórczemu artysty lub twórcy (dziecku ) wyraz jego stosunku emocjonalnego do wytworu.

Dla H. Elzenberga ekspresja jest to rzeczywiste lub pozorne ( … ) ujawnianie się poprzez pewne przedmioty zmysłowo dostrzegalne, nazywamy je w tej roli objawami albo przejawami, pewnych treści czy przedmiotów psychicznych przynależnych jakiejś istocie rzeczywiście psychiką obdarzonej.W. Tatarkiewicz podaje dwie definicje : a / Ekspresja jest wyrażaniem treści psychicznych przez przedmioty fizyczne.
b/ Ekspresja jest (… ) ujawnianiem rzeczywistych zjawisk emocjonalnych ( uczuć), które występują jedynie w istotach posiadających życie psychiczne.Wśród różnorodnych wypowiedzi i środków wyrazu, działalność plastyczna obok zabawy jest najpowszechniejszą formą ekspresji dziecka.Wartość przeróżnych form ekspresji podnieśli do rangi problemu przedstawiciele Nowego Wychowania: O. Decroly, C.Freinet, M. Debesse, V. Lowenfeld, S. Szuman i inni, ale teoretyczne podstawy dla twórczej ekspresji plastycznej dziecka stworzył H. Read. Zakładał on jedność rozwoju zmysłów (postrzeganie ), uczuć (przeżywanie ) i intelektu ( poznanie pośrednie poprzez różnorodne formy zorganizowanego i swobodnego działania ).W ten sposób H. Read starał się wykazać, że ekspresja twórcza zapobiega jednostronnemu rozwojowi intelektu, jak to czyni najczęściej współczesna nauka. Twórcza ekspresja pozwala także zachować dziecku zdrowie psychiczne.

a/ Geneza i przejawy ekspresji plastycznej

Każda istota żywa, w tym także człowiek, wchodzi w wielorakie współzależności z otoczeniem, w którym żyje, rozwija się.

Owe interakcje określane są mianem sprzężenia zwrotnego. Dzięki owemu sprzężeniu jednostki ludzkiej ze środowiskiem kulturalno - społecznym, przyrodniczym i urbanistycznym zachodzą stałe procesy wymiany energii i informacji. Tak, więc wielowarstwowa i bogata rzeczywistość otaczającego świata to jedna strona układu.

Z drugiej strony mamy do czynienia z niepowtarzalną osobowością człowieka uwarunkowaną genetycznie, a także indywidualnym procesem odbioru informacji z otaczającego świata.

Te interakcje nie zawsze maja przebieg harmonijny. Informacje są odbierane i przyswajane nie tylko na drodze poznawczej, ale także emocjonalnej, ponieważ człowiek ustosunkowuje się do odbierania zjawisk i przeżywa je jako przykre bądź przyjemne. Prowadzi to do wytwarzania się napięć psychicznych i to na ogół słabo uświadomionych.
Tak to powstaje w psychice człowieka zbędna energia emocjonalna a także informacja ( poznawcza ) nie zawsze zgodna ze stanem potrzeb danego człowieka. Technizacja życia i algorytmizacja procesu wychowania, nie pozwalają na naturalne formy uwalniania się psychiki dziecka od tych napięć, dlatego obserwuje się nawrót do takich form kontaktu z otoczeniem.Chodzi tu o wychowanie przez rozwój, w możliwie naturalnych warunkach, z zachowaniem praw autonomicznych dziecka do samorozwoju i samowychowania.

Podstawowym procesem owej samorealizacji i wyzwalania się jest e k s p r e s j a .

b/ Rodzaje i cechy ekspresji występujące w twórczości plastycznej dzieci.

Rodzaje i cechy ekspresji

naturalna lub swobodna	inspirowana	sztuczna, zamierzona lub kierowana
cechy		cechy
- instynktowna -spontaniczna -autentyczna -nieświadoma -twórcza -wyrażająca potrzebę samorealizacji	łączy cechy ekspresji naturalnej i sztucznej	- ukierunkowana - zorganizowana - nieautentyczna - uświadomiona - odtwórcza podporządkowana regułom, algorytmom społecznego zachowania
wyraża		wyraża
Cechy osobowości wrodzone i nabyte, jest projekcją osobowości (testy projekcyjne )		Cechy osobowości nabyte w procesie społecznego doświadczenia lub naśladowcze formy i treści działania

c/ Środki i treści wytworu plastycznego sprzyjające wyzwalaniu się działań ekspresyjnych.

Plastyka jest obok języka ( słowa pisanego i mówionego) jednym z podstawowych sposobów przekazu informacji , tak świadomych jak i nieświadomych, przekazu treści do świata i do samego siebie.

Jeżeli tak, to twórczość plastyczna jest specyficznym rodzajem języka zbudowanego z określonego alfabetu, któremu indywidualne znaczenie nadają różnorodne formy wyrazu. Podstawowy alfabet plastyczny posługuje się takimi znakami, jak : kreski pojedyncze - ciągłe i rozbudowane wzbogaconymi lub poszukującymi formy, kropki, przecinki, wielobarwne plamy zestawiane w różne relacje kolorystyczne i różnorodne natężenie, stwarzające swoistą dynamikę i kontrasty.Istotną rolę odgrywa tutaj charakter tworzywa, jego naturalna struktura, rodzaj wykończenia powierzchni - faktura.
Owe znaki nabierają swoistego wyrazu, czyli ekspresji, jeżeli twórca ( a jest nim niejednokrotnie dziecko ) nada im niepowtarzalny i typowy dla siebie charakter, kiedy pierwotnie nic nie znaczące ślady zaczynają żyć własnym życiem, obdarzone energią psychiczną twórcy. Interpretacja treści rzeczywistych wyimaginowanych przez dziecko posiada częściej charakter intuicyjny niż świadomy i zamierzony. Wszystkiego typu niepowodzenia techniczne, deformacje kształtu, proporcji, zestawów barwnych zwiększają siłę oddziaływania, pełniej wpływają na wyzwolenie się ekspresji uczuć.

Z badań przeprowadzonych przez nauczycieli praktyków wynika, że dzieci w wieku 7-10 lat najchętniej ilustrują własne przeżycia emocjonalne, czyli ustosunkowania się do zjawisk i zdarzeń dnia codziennego, treści czytanych baśni i historyjek, opowiadań dorosłych.Zainteresowania tematyczne dzieci są bardzo zróżnicowane nie tylko ze względu na płeć czy pochodzenie, miejsce zamieszkania, ale głównie z powodu różnic osobowościowych.

Obcy dziecku temat zajęć nie może wyzwolić naturalnych działań ekspresyjnych, mimo ze dziecko jest w stanie opanować poznawczo wiele obcych jego zainteresowaniom zadań plastycznych.

Dla ekspresyjnego wyrażania się dziecka nie są również obojętne techniki plastyczne.Stosując jednorodne techniki plastyczne i rysunkowe, malarskie czy też kombinowane płaskie i przestrzenne , nie mnożymy ich liczby po to, aby dzieci mogły jak najwięcej ,,zaliczyć”, ale pamiętamy o funkcji ekspresji poszczególnych technik dla różnych dzieci.

d/ Czynniki sprzyjające i hamujące wyzwalanie się ekspresji plastycznej

W procesie wszechstronnego rozwoju dziecka ważne są zabiegi dydaktyczno - wychowawcze, które wyzwalają aktywność twórczą dzieci, które upodmiotowują je w procesie pracy, które prowadzą do samorealizacji, a zatem wysokiej motywacji działania.
Tradycyjny system nakazowo - zakazowy i nadmierna algorytmizacja dydaktyczna nie sprzyjają pracy twórczej.

Jeżeli tak, to działanie ekspresyjne świadomie inspirowane przez nauczyciela mogą stać się metodą, zespół takich metod może stać się systemem dydaktycznym opartym na twórczej ekspresji.

Chodzi o to, aby wyzbyć się pierwotnych wad systemu szkoły aktywnej, aby wiązać intelektualne poznanie z przeżywaniem
i działaniem.Jest to proces niezbędny , ponieważ pod dyktando twórczości rozwijać i nauczać nie można, tym bardziej że „uczenie” twórczości to raczej kształtowanie nawyków predyspozycji osobowościowych, nie pamięciowe opanowanie zasad i technologii plastycznej.
Ekspresja jest celem jako metoda i jako zespół psychicznych uwarunkowań pracy twórczej, chociaż nie można jej utożsamiać z twórczością , to jednak oddziałuje na odbiorcę między innymi poprzez swój ekspresyjny ładunek. Ekspresja działania dziecka realizuje się głównie poprzez proces twórczy.

Opracowała: Donata Kaźmierska

Literatura:

1.Elezenberg H. „Ekspresja estetyczna i pozaestetyczna” czas.:”Estetyka” 1966. s.67

2. Enkiel J. „Mały słownik psychologiczny” ,Warszawa 1965

3. Marciniak T. „ Problemy wychowania plastycznego” ,Warszawa 1976

4.Tatarkiewicz W, „ Ekspresja i sztuka „ czas.:” Estetyka”, s.49 R III

5. Read H. „ Sztuka w ogólnym kształtowaniu człowieka „ Warszawa 1987

6.Semenowicz H . „ Poetycka twórczość dziecka „ Warszawa 1973

7. Lambert W., Lovenfeld V., Brittain. „ Twórczość a rozwój umysłowy dziecka”.Warszawa 1977.

8.,,Metodyka zajęć plastycznych w klasach początkowych” pod redakcją S. Popka.Warszawa 1987

Termin ekspresja funkcjonuje zarówno w języku potocznym, jak i naukowym (w filozofii, estetyce, psychologii, pedagogice). Upowszechnienie terminu w nauce, a także w języku potocznym nastąpiło w ostatnim pięćdziesięcioleciu za sprawą filozofii, a następnie nauk empirycznych związanych z edukacją dzieci i młodzieży.

     Wobec mnogości definicji tego pojęcia na gruncie różnych dyscyplin naukowych, dla pełnego ujęcia istoty ekspresji zachodzi konieczność przytoczenia najbardziej reprezentatywnych określeń.

     Według H. Reada ekspresja to wyciskanie piętna (na przedmiotach - dziełach sztuki - lub formie zachowania się), albo wrodzona potrzeba wyrażania przeżyć w wytworach lub zachowaniu się; jest to także komunikowanie innym ludziom swych myśli, uczuć i przeżyć.1 Dla H. Elzenberga ekspresja jest to rzeczywiste lub pozorne (…) ujawnianie się poprzez pewne przedmioty zmysłowo dostrzegane ( nazywamy je w tej roli objawami lub przejawami) pewnych treści czy przedmiotów psychicznych przynależnych jakiejś istocie rzeczywiście psychiką obdarzonej.2

     H. Semenowicz określa ekspresje jako psychiczną czynność wyrażania siebie, która zachodzi wówczas, gdy ujawnione bywają zjawiska emocjonalne, nadające produktowi twórczemu artysty lub twórcy (dziecka) wyraz jego stosunku emocjonalnego do wytworu (w formie i treści).3

     Idee psychologii i pedagogiki humanistycznej znacznie wpłynęły na poszerzenie zakresu pojęcia ekspresji. Daje temu wyraz W. Pielasińska, która pisze, że ekspresja stanowi ślad konkretnej indywidualności, jest potwierdzeniem własnej autentyczności, a jednocześnie pozwala przekraczać granice własnej odrębności poprzez nawiązanie związku ze światem.4 Takie rozumienie Ekspresji zakłada aktywizowanie dyspozycji twórczych, które pozwalają zastąpić postawę konformizmu i uleganie instynktowi stadnemu, twórczymi siłami osobowości, co daje szansę kreacji i autokracji.

     Opierając się na powyższych definicjach R. Popek stara się ustalić zakres znaczenia ekspresji. Uważa, że ekspresja jest pojęciem dychotomicznym. Z jednej strony jest ona naturalnym przejawem aktywności psychicznej, potrzebą wyrażania, komunikowania się i odczuwania własnej osoby i w tym znaczeniu należy ona do świata podmiotowego. Jest formą komunikowania i łączności z otaczającym światem. Z drugiej strony ekspresja jest rzeczą, dziełem sztuki, śladem kultury materialnej człowieka i - jako oddzielony na pewnym etapie podmiotu sprawczego materiał informacyjny - zaczyna przynależeć do świata podmiotowego. Niekiedy owa dychotomia nie występuje. Dotyczy to przekazu treści dzielących się w czasie, bez wymiarów przestrzeni i trudnych do zanotowania np. spontaniczny śpiew, ekspresja mimiczna. Są one wówczas zjawiskiem lub procesem, są oznaką stanów wewnętrznych nadawcy, projekcją nadawcy.5

     R. Popek dzieli ekspresje na: 1) naturalną lub swobodną (instynktowna, spontaniczna, autentyczna, nieświadoma, twórcza, wyrażająca potrzebę samorealizacji); 2) inspirowaną (łączącą cechy ekspresji naturalnej i sztucznej); 3) kierowaną lub sztuczną (ukierunkowana, zorganizowana, nieautentyczna, świadoma, odtwórcza, podporządkowana regułom i algorytmom społecznego zachowania się).6

     Ekspresja twórcza, aby była autentyczna, musi być motywowana wewnętrznie. Musi zaistnieć potrzeba wyrażania siebie, potrzeba konkretyzacji wewnętrznego świata, zainteresowanie dla tych czynności i radości odczuwania z samorealizacji dla siebie i innych.

     Ekspresja może przejawiać się w różnych formach. R. Popek proponuje następujący podział czynności ekspresyjnych: ekspresja ruchowo-mimiczna, ruchowo-muzyczna, słowna (werbalna), słowno-muzyczna, muzyczna, konstrukcyjno-techniczna, zabawowa, plastyczna.

     Ekspresja plastyczna, czyli nanoszenie bądź komponowanie na płaszczyźnie śladów, znaków, a więc form wizualnych (rysunek, grafika, malarstwo) lub formowanie w przestrzeni trójwymiarowej z różnych materiałów (wszelkiego rodzaju rzeźby, architektura, urbanistyka) jest jednym z podstawowych i najstarszych w rozwoju kultury językiem wypowiedzi i porozumiewania się.

      Ślady tego języka sięgają pierwotnych cywilizacji ludzkich, a w czasach nam współczesnych jest to powszechna forma wyrażania i łączności z otoczeniem społecznym u dzieci od półtora roku do młodszego wieku szkolnego.7 Dzieci chętnie rysują, malują pędzlem i palcami, formują w materiałach miękkich, takich jak plastelina, glina, mokry piasek na plaży, montują formy dekoracyjne- z różnych materiałów odpadowych na płaszczyźnie i w przestrzeni.

     Wytwór plastyczny staje się komunikatem, a proces twórczy jest nie tylko ekspresją, ale i transformacją doświadczeń rzeczywistości. Jest niewyczerpalnym źródłem wiedzy o życiu psychicznym dziecka.

     S. Szuman pisał, że dziecko wyraża się poprzez swoje rysunki, stwarza mowę kształtów, która jest zdolna wyrażać świat subiektywnie przeżywany. Sztuka dziecka jest jego graficznym wypowiadaniem się. Dziecko kształtuje rzeczywistość na wzór idei, które sobie o niej wytworzyło, ilustruje swój świat wewnętrzny i nie naśladuje wiernie obrazu świata zewnętrznego. Małe dziecko tworzy na podstawie tego, co wie o świecie i jak go przeżywa, a nie na podstawie tego, co akurat widzi.8

      Twórczość plastyczna stanowi materiał informacyjny o osobie tworzącej dany wytwór plastyczny, stwarza możliwość diagnozowania i terapii wszelkich zaburzeń emocjonalnych u dzieci i młodzieży.

      Zajęcia plastyczne są jedynymi w swoim rodzaju zajęciami, na których każda wypowiedź może być prawdziwa, każde dziecko powinno być na tych zajęciach traktowane indywidualnie, gdyż wypowiedź artystyczna dziecka to cząstka jego własnych, indywidualnych doświadczeń. We wszystkich czynnościach plastycznych dziecka ujście znajdują: pragnienia, fantastyczne marzenia, wizje, sny, lęki, chęć mówienia o sobie. W rezultacie tych rozładowań wewnętrznych powstają indywidualne niepowtarzalne realizacje plastyczne.

      Uczeń klasy początkowej przejawia aktywność twórczą w nauczaniu i uczeniu się plastyki wówczas, gdy w otwartej sytuacji zadaniowej, w celu realizacji potrzeb osobistych oraz potrzeb innych uczniów w zespole klasowym przygotowuje, projektuje i podejmuje chętnie tzn. z wewnętrznej motywacji i z pozytywnym zaangażowaniem emocjonalnym, czynności związane z percepcją dzieł sztuki plastycznej, ekspresją, czyli wyrażaniem swych przeżyć w języku plastyki, oraz wytwarzaniem dzieł sztuki plastycznej i dochodzi w nich do nowych wyników.9

     Przyjmując za R. Glatonem i C. Clero, że postawa twórcza, jako dyspozycja do tworzenia, istnieje w stanie potencjalnym u wszystkich ludzi i w każdym wieku, to jednak uzależniona od środowiska społeczno-kulturalnego, a więc od czynnika pedagogicznego, ujawnia się ona i prawidłowo rozwija dopiero w sprzyjających warunkach.10

     W nauczaniu początkowym, nastawionym na rozwijanie twórczej aktywności, niepoślednią rolę spełniają pewne sytuacje psychopedagogiczne, tworzone specjalnie dla ujawnienia postawy twórczej. Dzięki takim sytuacjom jednostki „silne" twórczo przy umiejętnym wspomaganiu ze strony nauczyciela, są w stanie wytworzyć wiele konkretnych dzieł, które przynoszą obopólną satysfakcję.

      Działanie stymulujące dyspozycje twórcze, wprowadzone na lekcjach, w klasie wymagają zupełnie innej postawy nauczyciela. Tradycyjne podstawowe czynności nauczyciela to: instruowanie, pouczanie, pytanie, ocenianie. W lekcjach twórczych natomiast nauczyciel staje się inicjatorem procesu uczenia się, który doświadcza na równi z uczniami. Do takich lekcji należy stworzyć z klasy grupę współdziałającą ze sobą, sprawnie komunikujących się, akceptujących nawzajem, równych sobie ludzi. Do wytworzenia takiego klimatu grupowego, takiej „twórczej atmosfery” służą tzw. ćwiczenia interpersonalne. Są to ćwiczenia ułatwiające osiągnięcie poczucia bezpieczeństwa, akceptacji, empatii.

     Na wszystkich lekcjach obowiązują podstawowe dyrektywy służące sprzyjającej atmosferze:

W każdym przypadku należy przyjmować życzliwe idee wypowiadane przez innych, podtrzymywać je i w miarę możliwości rozwijać

Być gotowym do podzielenia się swoimi uczuciami i myślami, nawet, jeśli wydają się niejasne.

Nie narzucać swoich pomysłów; być gotowym do wysłuchania innych.

     Te ogólne dyrektywy powinny dotyczyć wszystkich uczestników grupy - zarówno dzieci jak i nauczyciela. Sprawą pedagoga jest, by zajęcia były interesujące i skupiające uwagę, by rozpoczynać pracę od ćwiczeń prowadzących do zapewnienia poczucia bezpieczeństwa emocjonalnego, kończyć wyraźnym wynikiem dającym satysfakcję.

      Nauczyciel powinien dobierać odpowiednie ćwiczenia stymulujące dyspozycje twórcze tj.: ćwiczenie relaksacyjne, koncentrujące, wpływające na wyobraźnię i wrażliwość.

Przypisy:

Read H.: Wychowanie przez sztukę. Ossolineum 1976, s 122-127

Elzenberg H.: Ekspresja plastyczna i estetyczna. „Estetyka” R./1960, s. 67

Semenowicz H.: Poetycka twórczość dziecka. Nasza Księgarnia, Warszawa 1973 s. 11

Pielasińska W.: Ekspresja - wartość i potrzeba. Warszawa 1983, s. 5

Popek R.: Zachowania ekspresyjne dzieci jako naturalny przejaw aktywności twórczej. (w): Popek S. (red): aktywność twórcza dzieci i młodzieży. WSiP Warszawa 1988

Patrz przypis 5.

Popek S.: Analiza wytworów plastycznych jako projekcyjna metoda badania psychologicznego. Annales. T.5.

Szuman S.: Sztuka dziecka. WSiP, Warszawa 1990

Gnitecki J., Wójciak B.: Plastyka s. 163 (w) Kujawski J. (red): Rozwijanie aktywności twórczej uczniów klas początkowych. WSiP, Warszawa 1990

R.Glaton, C. Clero: Twórcza aktywność dziecka. W-wa 1988, s. 49

Małgorzata Dynerowicz
nauczycielka nauczania zintegrowanego

1

---