CZYM JEST PRAWO ?
Problematyka ontologiczna z zakresu prawa
Odpowiedź na pytanie czym jest prawo wymaga relatywizacji do określonej koncepcji prawa. Na przestrzeni wieków znane są co najmniej cztery grupy koncepcji związanych z prawem: koncepcje prawno-naturalne, pozytywizm prawniczy, koncepcje socjologiczno-prawne i psychologizm prawniczy.
Koncepcje prawno-naturalne:
Koncepcje najstarsze - powstały w starożytnej Grecji, dominowały również w starożytnym Rzymie (łac. „Ius est ars boni et aequi - Prawo jest sztuką dobra i sprawiedliwości) miał miejsce w XVIII wieku - okres oświecenia i Wielkiej Rewolucji Francuskiej (pojawił się szereg filozofów: Wolter, Jan Jakub Rousseau, John Locke). Po II wojnie światowej doszło do kolejnego renesansu koncepcji prawno-naturalnych - Gustaw Radbruch wystąpił z koncepcją ustawowego bezprawia w Niemczech hitlerowskiemu prawu zabrakło pierwiastka moralnego.
Koncepcje religijne zakładają, że prawo natury pochodzi od Boga.
Koncepcje laickie zakładają, że prawo natury pochodzi z natury człowieka albo z naturalnego porządku rzeczy.
Koncepcje statyczne zakładają, że prawo natury jest wieczne i niezmienne.
Koncepcje dynamiczne uznają, że prawo natury się zmienia w zależności od czasu, miejsca i kontekstu społeczno-ekonomicznego.
Koncepcje te traktują prawo natury jako zbiór norm, pewną ideę.
Zalety:
Wady:
Wyrażają one odwieczne dążenie człowieka do sprawiedliwości
Obarczone są grzechem pierwotny, nie wiadomo czym to prawo natury jest.
Pozytywizm prawniczy:
Pozytywizm prawniczy powstał w II połowie XIX wieku w Europie.
Pozytywiści uznali koncepcje prawno-naturalne za metafizykę, coś co nie istnieje w realnym świecie. August Comte postulował, aby badać tylko i wyłącznie to, co jest realne. Kładł nacisk na badania empiryczne i racjonalistyczne. Podstawową metodą badawcza miała być indukcja (obserwacja zjawisk jednostkowych i formułowanie zjawisk ogólnych). Według Johna Austina prawo to nakaz suwerena (władcy) zabezpieczony sankcja prawną - nie ma sankcji, nie ma prawa. Lloyd Hart kontynuował i udoskonalił myśl Austina. Według niego istota prawa to związek dwóch rodzajów norm tzw. norm pierwotnych i norm wtórnych, do których zaliczał normy proceduralne, normy kompetencyjne i normy uznania. Innym przedstawicielem pozytywizmu prawniczego jest Jellinek.
Głównym zadaniem nauki prawa jest opis, systematyzacja tekstów prawnych. Pozytywiści programowo odcinali prawo od moralności uznając, że nauka prawa nie powinna zajmować się wartościowaniem prawa, czyli ocenianiem prawa, a główny wysiłek należy skupić na dokonywaniu operacji logiczno-językowych związanych z prawem.
Skrajną postacią pozytywizmu prawniczego jest normatywizm, za którego twórcę uchodzi Hans Kelsen. Sformułował on program czystej nauki prawa. W koncepcji Kelsena prawo utożsamiane było z tekstem prawnym. Nauka prawa nie powinna się zajmować badaniami socjologicznymi i psychologicznymi, a jedynie za pomocą metod językowych badać prawo (metoda formalno-dydaktyczna).
Zalety:
prawo jest identyfikowalne.
Wady:
pozytywizm odcinał się od oceniania prawa, nie oceniał czy prawo jest słuszne i sprawiedliwe.
klasyczny pozytywizm odcinał się od rzeczywistości, pozytywiści nie badali jak prawo funkcjonuje i jakie skutki społeczne wywołuje.
Koncepcje socjologiczno-prawne:
Wyrosły na terenie Niemiec na początku XX wieku.
Przedstawiciele: Rudolf Ihiering i Eugen Erlich.
Koncepcje Ihieringa zostały zawarte w dwóch broszurkach: „Walka o prawo” i „Interes w prawie”.
Główna teza:
Ihiering uznawał, że prawem jest przymusowo chroniony interes. Twierdził, że prawo powstaje jako rezultat walki pomiędzy sprzecznymi interesami, a interes mający najszersze poparcie staje się prawem.
Koncepcje socjologiczno-prawne w pełni rozwinęły się w USA. Z dwóch powodów:
specyficzny system prawa „common law”
filozofia pragmatyzmu - prawdziwe jest tylko to, co jest użyteczne.
Socjologizm prawniczy rozwinął się w dwóch kierunkach:
funkcjonalizm prawniczy wg Rosco Pound rozwinął koncepcję Rudolfa Ihieringa, uznawał prawo za środek kontroli społeczeństwa, czyli środek wpływu na zachowanie adresatów. W ramach funkcjonalizmu posługiwano się metodą socjologiczną przy badaniu prawa, czyli badanie społecznych skutków jakie prawo powoduje.
realizm prawniczy przedstawiciele głównie sędziowie praktycy. Programowo odróżniał prawo w książkach („law in books”) od prawa w działaniu („law in action”). Twierdził, że nie jest prawem to, co zapisane w przepisach i kodeksach, ale to jak faktycznie postępują sędziowie i urzędnicy. Na gruncie tej koncepcji powstało określenie zgodnie z którym „prawo danego państwa to opinia pół tuzina starszych panów, którzy w danym państwie tworzą Sąd Najwyższy”.
Psychologiczna koncepcja prawa:
Sformułowana przez Leona Petrażeckiego, który działał w okresie zaborów, był profesorem prawa w carskiej Rosji, wykładał na Uniwersytecie Warszawskim.
Stworzenie tej koncepcji polegało na tym, że Petrażecki wśród przeżyć psychicznych wyróżnił szczególny rodzaj przeżyć tzw. emocje etyczne, czyli narzucająca się potrzeba, konieczność postąpienia w pewien określony sposób.
Introspekcja - obserwowanie własnych doznań i przeżyć psychicznych.
Petrażecki wyróżnił dwa rodzaje emocji etycznych:
jednostronne, które nazywał moralnością - narzucająca się potrzeba zachowania się w określony sposób z odczuciem, że zachowanie jest słuszne.
dwustronne - narzucająca się potrzeba postąpienia w pewien sposób z odczuciem,że zachowanie określonej osobie się należy.
1