Podstawowe pojęcia w socjologii wychowania

Społeczeństwo i życie społeczne - terminem tym posługiwano się już w starożytności

Społeczeństwo - stanowi wielką zbiorowość ludzką określoną w swym istnieniu i rozwoju stosunkami i zależnościami społecznymi, określonym typem organizacji społecznej, dominującym sposobem produkcji, charakterem cywilizacji, ustrojem politycznym i panującą ideologią

Życie społeczne - (J. Szczepański) - ogół zjawisk wynikających ze wzajemnego oddziaływania jednostek i zbiorowości znajdujących się na pewnej ograniczonej przestrzeni i korzystających ze znajdujących się na niej zasobów....

Życie społeczne obejmuje różne elementy, z których zasadnicze znaczenie mają:

• czynniki przyrodnicze

• biologiczne

• geograficzne

• demograficzne

• czynniki ekonomiczne (produkcja dóbr materialnych podtrzymuje egzystencję biologiczną, stwarza wzajemne oddziaływania ludzi między sobą i różne typy stosunków...

• czynniki kulturowe

Osobowość społeczna i postawy

Osobowość społeczna - zespół względnie trwałych cech jednostki, wpływających na jej postępowanie, wyrastających na podbudowie cech biologicznych i psychicznych, a pochodzących z wpływu kultury i struktury zbiorowości, w których jednostka została wychowana i w których uczestniczy.

Biologiczna podstawa osobowości, to różne cechy i funkcjonowanie organizmu.

Elementy osobowości społecznej wg J. Szczepańskiego

• kulturowy ideał osobowości - zespół cech mówiących o tym, jaki ideał wychowawczy należy propagować w danej epoce historycznej, aby modą jednostkę wychować na dobrego członka społeczeństwa

• rola społeczna - względnie stały i wewnętrznie spójny system zachowań będących reakcjami na zachowania innych ludzi, które przebiegają według wzoru przyjętego w danej grupie, a niekiedy nawet prawnie uregulowanego, czego przykładem jest rola studenta, pracownika, członka rodziny lub kolegi

• jaźń subiektywna - stanowi zespół wyobrażeń o sobie, wytworzonych a podstawie traktowania nas przez otoczenie społeczne i rzekomo wskazująca, kim „naprawdę” jest każdy z nas. Często stanowi ona chorobliwe wyobrażenia, zwane kompleksami kompensującymi nasze braki intelektualne, charakterologiczne i fizyczne.

• jaźń odzwierciedlona - zespół wyobrażeń, jakie każdy z nas posiada o sobie, na podstawie tego, co naszym zdaniem sądzą o nas inni ludzie

Termin „osobowość społeczna” wprowadził F. Znaniecki - twórca teorii ról, traktującej osobowość jako system zinternalizowanych (uwewnętrznionych) wymagań społecznych.

Osobowość społeczna w ujęciu Znanieckiego, to część osobowości kulturalnej, której źródłem i podstawą jest uczestnictwo jednostki w społeczeństwie, czyli w grupach i stosunkach społecznych.

Znaniecki wyróżnia trzy społeczne typy osobowości, kształtujące się pod wpływem ról społecznych pełnionych w grupach, w których odbywa się socjalizacja:

• typ człowieka dobrze wychowanego, ukształtowany pod wpływem szkoły, który przyzwyczaił się do ciągłego szukania pozytywnej oceny swojego postępowania

• typ człowieka pracy pozostającego pod dużym wpływem kręgów pracy

• typ człowieka zabawy obracającego się w kręgach towarzyskich

• ludzie - zboczeńcy - ci, którzy nie klasyfikują się do powyższych typów

Każda osobowość może ulec dezintegracji. Społeczne przyczyny dezintegracji osobowości:

• uczestnictwo w kilku grupach społecznych narzucających jednostce rozbieżne role, wzory i systemy wartości

• przynależność do grupy zdezorganizowanej, często silnie antagonistycznej w stosunku do pozostałych grup oraz traktowanie jej jako grupy odniesienia

• rozbieżność między elementami biogennymi i psychogennymi osobowości a wymaganiami roli społecznej

• rozpad jaźni subiektywnej, czyli zwątpienie człowieka w swoją wartość

Nowoczesna osobowość społeczna, to wzorzec człowieka racjonalnego, należy go upowszechnić i ma on przynieść rezultaty (zachodnia Europa)

Podstawowe cechy:

• rozbudowana potrzeba osiągania i wyczynu - charakteryzuje ludzi silnie motywowanych do realizacji potrzeb

• stała skłonność do podejmowania ryzyka przy jednoczesnej świadomości jego konsekwencji

• predyspozycje do innowacji

• umiejętność analitycznej oceny przedsiębranych działań zakończonych zarówno porażką jak i sukcesem

• pełna mobilizacja wewnętrzna w warunkach współzawodnictwa, zapewniająca uzyskiwanie bardzo dobrych wyników, przy czym sukces dynamizuje działania jednostek

• wysoki poziom empatii - zdolności empatyczne (postrzeganie i rozumienie uczuć) - syndrom emocjonalno-poznawczy; wyraża się w gotowości do współpracy z innymi ludźmi, w zdolności do wczuwania się w nowoczesne role pełnione przez jednostki

• nonkonformizm - sprzyja zachowaniom o charakterze niekonwencjonalnym, cechuje o zredukowanej potrzebie uległości wobec ludzi, doznawania opieki, ograniczonej potrzebie afiliacji (przynależności)

Nowoczesna osobowość społeczna charakteryzuje się:

• otwartość na nowe doświadczenia

• gotowość do świadomej akceptacji zmiany

• zdolność zbierania informacji o faktach

• umiejętność wykorzystywania wiedzy w podejmowanych działaniach

• umiejętność planowania zarówno w sprawach osobistych jak i rodzinnych

• skłonność do kalkulacji wynikający do przekonania, że świat jest policzalny, a wiele zjawisk można przewidzieć

• wysoka ocena umiejętności technicznych ułatwiających korzystanie z nowych urządzeń

• rozumienie logiki, procesów produkcyjnych zasad podejmowania decyzji

• wysokie aspiracje oświatowe i zawodowe

• świadomość godności innych i …

Pojęcie postawa weszło do analizy socjologicznej w 1918 roku za sprawą WJ Thomasa i F. Znanieckiego wg nich:

Postawa - stan umysłu jednostki wobec pewnych wartości społecznych. To pojęcie miało zastąpić pojęcie „naśladownictwo”

Na granicy socjologii i psychologii pojawiło się wiele definicji postawy.

Najogólniej:

Postawa - gotowość jednostki do reagowania w określony sposób na odpowiednie obiekty jakimi mogą być zarówno przedmioty materialne (ludzie, zwierzęta, rzeczy) jak i idee.

!!! Postawa wg S. Mika - postawa to pewien względnie trwały stosunek emocjonalny lub oceniający do przedmiotu bądź dyspozycje do takiego stosunku, wyrażające się w kategoriach pozytywnych, negatywnych lub neutralnych.

W. Skarbek - względnie trwała dyspozycja jednostki do reagowania w szczególny sposób na przedmiot postawy tj. na inne jednostki, zbiorowości społeczne, zdarzenia i sytuacje, bądź też wartości materialne i duchowe

Struktura postawy składa się z trzech komponentów, które mogą występować w różnych proporcjach i różnym zestawieniu:

• poznawczo-oceniającego - wiadomości o jej przedmiocie, przekonania, przypuszczenia, wątpliwości

• emocjonalnego - emocjonalno-motywacyjny - uczucia wyższe, przeciwieństwa uczuć wyższych. Obejmuje uczucia moralne, estetyczne, społeczne i inne, które zwykle jednostka przejawia w odpowiednich zachowaniach; z emocjami związane są motywy, pragnienia, aspiracje, życzenia odzwierciedlające psychospołeczne potrzeby człowieka

• behawioralnego - składa się z reakcji: mimicznych, pantomimicznych, wokalnych, werbalnych działań, czynności zorganizowanych i ukierunkowanych na cel, np. pomoc, opieka, oddanie czci, unikanie, przeszkadzanie itp. Typową formą reakcji werbalnej są opinie.

Postawy różnią się pomiędzy sobą.

Kryteria podziału postaw: treść, kierunek, intensywność, zawartość, trwałość

Cechy postaw

• treść przedmiotowa - czego postawa dotyczy, w przypadku postaw wobec ludzi, to treścią przedmiotową są ludzie

• zakres postawy - informują o liczebności jej przedmiotów

• kierunek postawy - od zdecydowanie pozytywnych, mniej pozytywnych, przez obojętne od częściowo negatywnych do jednoznacznie negatywnych

• siła postaw - silniejsze są negatywne postawy

• trwałość postawy - mimo zaistnienia nowej sytuacji nadal funkcjonują stare poglądy i postawy

• złożoność i zwartość - wiąże się z trzema komponentami; w każdej pełnej postawie obraz jednego z nich wskazuje na to, że mamy do czynienia z postawami nieukształtowanymi, nie pełnymi

Postawy mogą mieć

• różny stopień intensywności (w skali: pozytywna, negatywna)

• różną siłę (zwłaszcza postawy negatywne wykazują większą siłę)

• różny stopień trwałości

Postawy mają wyraźny związek z opiniami i poglądami danego człowieka, bowiem każda postawa i opinia dotyczy określonego przedmioty, zjawiska, osoby, grupy lub inaczej - posiada określony kierunek

Szczególnym rodzajem postawy są stereotypy - zniekształcone i emocjonalne ujęcie rzeczywistości, mogące przybrać postać „uprzedzeń”.

Jedną z najważniejszych rodzajów postaw jest postawa wychowawcza, którą można podzielić na właściwą i niewłaściwą.

Stosowna postawa wychowawcza:

• akceptacja wychowanka, przyjęcie go takim jakim on jest, aby w jego osobowości ukształtowały się zdolności do nawiązywania trwałych więzi emocjonalnych z innymi osobami

• wielopłaszczyznowe współdziałanie z wychowankiem (np. w zakresie nauki, organizowania czasu wolnego), sprzyja wyrabianiu postawy ufności wychowanka względem osób znaczących z jego punktu widzenia

• dawanie rozumnej swobody wychowankowi właściwej dla jego wieku, co wyrabia postawę kreatywności, twórczych poszukiwań

• uznawanie praw wychowanka do podejmowania decyzji w różnych sytuacjach życiowych, bez przeceniania jego roli różnych sytuacji życiowych, bez przeceniania jego roli decydenta; postawa taka wyrabia szacunek wychowanka do jego partnerów życiowych

Każdej z powyższych postaw właściwych odpowiada postawa przeciwna - postawa wychowawczo niewłaściwa

• odtrącenie sytuacja w której wychowanek odczuwany jest jako ciężar; w efekcie wychowankowie mają trudności w nawiązywaniu trwałych więzi uczuciowych

• unikanie - postawa nacechowana ubóstwem uczuć lub wręcz obojętnością

• nadmierne wymagania

• nadopiekuńczość

Formowanie się postaw jak ich przeobrażanie, następuje w wyniku procesów, w których istotną rolę odgrywają poszczególne właściwości osobowości człowieka, jak i warunki zewnętrzne

W ramach socjologii wykorzystuje się zaczerpnięty z teorii masowej komunikacji, schemat złożony jest z czterech elementów, których różne cechy mają wpływ na proces kształtowania się i zmian postaw.

Nadawca → Przekaz → Kanał → Odbiorca

Na ukształtowanie się określonych postaw u odbiorcy wpływają wszystkie cechy, wszystkich czterech elementów...

• Nadawcą są zawsze określone osoby np. rodzice, nauczyciele, autorzy artykułów w czasopismach; te osoby reprezentują określony punkt widzenia i zgodnie z nim starają się kształtować postawy wśród swoich odbiorców

• Przekaz to rodzaj treści, jakie nadawca oferuje odbiorcy

• Kanał sposób, droga przekazywania treści

• Odbiorca - ten komu przekazuje się poprzez kanał określone treści

Można wymieniać kilka cech, które determinują postawy stabilne (trwałe) i labilne (chwiejne, ulegające zmianom)

Na formowanie się postaw mają wpływ:

• czynniki wewnętrzne - potrzeby, zainteresowania, cechy emocjonalne, temperament, charakter i sposób życia

• czynniki zewnętrzne - środowisko rodzinne, ekologiczne, grupy rówieśnicze, szersze kręgi społeczne i instytucje wychowawcze

Badacze wyróżniają na ogól dwa mechanizmy kształtowania się i zmiany postaw

• mechanizm uczenia się

• warunkowanie klasyczne - ludzie kojarzą nowe obiekty lub wydarzenia z uprzednio doświadczanymi uczuciami

• warunkowanie sprawcze - ludzie uczą się poprzez otrzymywanie kary i nagrody

• obserwacja - proces w który ludzi uczą się obserwując jak inni są nagradzani lub karani

• mechanizm bieżącego przetwarzania informacji

• na drodze interpretacji własnego położenia, oceny sytuacji

• myślenia kontrfaktycznego - proces wyobrażania sobie innego rozwoju wypadków, rozważania w rodzaju „co by było, gdyby...”

Postawy społeczne - mają za przedmiot całe społeczeństwo lub też różne grupy ludzkie wchodzące w jego skład. Bywają określane mianem „uspołeczniania jednostki”

Patriotyzmu - polega na emocjonalnym związku z narodem, jego kulturą, językiem, głębokim zaangażowaniu w sprawy przyszłości i teraźniejszości narodu

Społeczeństwo zaangażowania - polega na czynnym, intencjonalnym i rzeczywistym udziale jednostki w życiu publicznym, zbiorowych działaniach oraz trosce o dobro społeczne

Społecznej użyteczności - polega na stałej gotowości do czynnego pomnażania dóbr materialnych i duchowych na użytek ogółu. Dewizą tej postawy jest równowaga między tym, co się od społeczeństwa bierze, a tym co społeczeństwo daje

Społecznej gospodarności - polega na akceptacji przez jednostkę i przestrzeganiu norm nakazujących poszanowanie dóbr społecznych, racjonalne ich użytkowanie, chronienie przed zniszczeniem, udostępnianie innym

Społecznego zdyscyplinowania - wyraża się w tendencji do świadomego przestrzegania ustalonych przepisów i reguł życia zbiorowego, ze względu na harmonię i ład społeczny. Jednostka o takiej postawie potrafi podporządkować własne dążenia i interesy społecznym regułom współżycia.

Społecznej odpowiedzialności - polega na ident