Wykład V

Przystosowanie, socjalizacja, wychowanie

W poszczególnych zbiorowościach społecznych występują wzajemnie przenikające i uzupełniające się procesy przystosowania, socjalizacji i wychowania.

Przystosowanie społeczne - proces (lub rezultat procesu) uzyskiwania równowagi między potrzebnymi jednostkami a warunkami i wymaganiami jej społecznego otoczenia.

Proces ten zachodzi pod wpływem wielu czynników, w tym czynników mających duże znaczenie dla kształtowania możliwości, tempa i społecznych treści tego przystosowania.

Uzależniony jest więc od innych procesów obejmujących różne aspekty zmian jakim podlega jednostka żyjąca w społeczeństwie.

Socjalizacja - proces stawania się człowieka (jako organizmu biologicznego) istotą społeczną.

Procesowi temu człowiek poddany jest od niemowlęcia. Podstawowe znaczenie dla poznania społecznych uwarunkowań procesu socjalizacji ma zagadnienie wpływu kultury na życie społeczne.

Jednostka ludzka staje się istotą społeczną pod wpływem uczestnictwa w zastanej kulturze zbiorowości, w której rodzi się i żyje.

Wychowanie - obejmuje tylko tę część socjalizacji, która kształtuje cechy osobowości pożądane z punktu widzenia grup i ideałów kultury.

Jest więc ono „intencjonalnym pokazaniem wartości pozytywnych” (J. Szczepański), obejmujących szeroki zakres oddziaływania na osobnika.

Polega nie tylko na wprowadzaniu w życie społeczne i kulturę, lecz na przekazaniu określonego ideału osobowości przez systematyczne oddziaływanie między wychowawcą i wychowankiem, czyli przez stosunek wychowawczy.

Proces ten i jego treść są zgodne z przyjętym w grupie ideałem wychowawczym.

Praktycznej realizacji zadań wyznaczonych ideałem wychowawczym służą przede wszystkim odpowiednie instytucje wychowawcze, specjalnie powołane grupy celowe.

Wychowanie jest częścią wpływu środowiska, ale ma zakres węższy niż socjalizacja, która polega na przyswajaniu (także biernym) wszystkich wpływów, zarówno negatywnych, jak i pozytywnych.

Kiedy chcemy dokładniej przyjrzeć się procesom społecznym zachodzącym w grupach i instytucjach wychowawczych, musimy:

• nazwać czynności i rodzaje wpływów składające się na nie,

• określić środki czy narzędzia tegoż wpływu,

• zdefiniować pewne tło społeczne, przestrzeń, w której owe procesy zachodzą

Tło owych procesów i czynności wychowawczych → ŚRODOWISKO (poprzedni wykład)

Środowisko wychowawcze (F. Znaniecki) - środowisko społecznego stworzone celowo przez grupę dla osobnika kandydującego do członkostwa w niej. To taki typ środowiska społecznego, które grupa wytwarza dla osobnika, mającego po odpowiednim przygotowaniu, zostać jej członkiem. Obejmuje ono te osoby i grupy społeczne, z którymi wychowanek powinien się stykać, a dokładniej - pozostawać w stosunku wychowawczym. Grupa zaś kieruje pod adresem tychże osób czy grup, wymóg ich pozytywnego wpływu na wychowanka ze względu na jego przyszłą rolę członka. Proces stawania się członkiem grupy ma ścisły związek z nabywaniem roli społecznej.

Środowisko wychowawcze posiada niejednorodny charakter, tzn. że w jego obrębie wyróżnia się następujące elementy:

• osoby - nauczyciele, wychowawcy, rodzice, bohaterowie dzieciństwa;

• grupy społeczne - społeczność sąsiedzka, rówieśnicy, klasa szkolna;

• instytucje - szkoła, środki masowego przekazu.

Znaniecki reprezentuje wąskie ujęcie środowiska wychowawczego w korelacji z zawężonym rozumieniem procesu wychowania.

W współczesnej socjologii środowisko wychowawcze zostało rozszerzone o aspekty przyrodnicze i kulturowe. W najszerszym ujęciu traktuje się je jako całe i konkretne środowisko globalne człowieka, którego elementami składowymi są trzy zasadnicze płaszczyzny: przyrodnicza, społeczna i kulturowa. Płaszczyzny te tworzą strukturę środowiska. Są wzajemnie od siebie zależne.

Środowisko wychowawcze (Stanisław Kowalski) - tworzy jedynie społecznie kontrolowany i ukierunkowany na realizację celów wychowawczych system bodźców przyrodniczych, kulturowych i społecznych wykluczając poza jego obręb bodźce i wydarzenia o charakterze spontanicznym i takie, na przebieg których nie mamy wpływu.

Podsumowując:

• Środowisko to bodźce, sytuacje, oddziaływania jednostek, które kształtują naszą osobowość, wywierając na nią wpływ, który przybierać może charakter socjalizacji lub wychowania;

• Trudno jest jednoznacznie ustalić charakter oraz istotę środowiska; mówi się o złożoności, niesprowadzalności oddziaływania bodźców i czynników do ich sumy, wspólnocie ich doświadczania, intencjonalności i planowaniu oddziaływań, ale i ich spontanicznych charakterze

• Łatwiej jest stwierdzić, że jakiś układ społecznych bodźców i warunków jest środowiskiem wychowawczym, niż że nim nie jest.

Kryteria podziału środowisk wychowawczych

1. Powtarzalność i trwałość wpływów środowiskowych:

• środowisko subiektywne - subiektywność oznacza indywidualne uwrażliwienie jednostki na bodźce, ich wybiórczy charakter, niemożność precyzyjnego określenia, jakiego rodzaju zmiany w zachowaniach czy osobowości jednostki mogą one powodować;

• środowisko obiektywne - wyraża częstotliwość, powtarzalność wpływów, wyższą sprawdzalność w zakresie sposobów oddziaływania środowiska na psychikę młodego człowieka

Etap rozwojowy jednostki

• charakter pierwotny (bliższy) - występuje we wczesnych stadiach rozwoju jednostki, takim środowiskiem jest np. rodzina, jako najbliższy dziecku krąg opiekunów;

• wtórny (dalszy) - występujący na późniejszym etapie rozwoju, gdy dziecko identyfikuje się szerszymi grupami społecznymi, np. kolega z klasy, rówieśnikami na podwórku.

Funkcje środowiska

Środowisko może pełnić wobec jednostki funkcje:

• adaptacyjne - przystosowując ją do realiów życia społecznego

• antycypacyjne - stymulując do przeobrażenia zastanej rzeczywistości

Adaptacja - przystosowanie do środowiska, stanowi miarę efektywności procesów socjalizacyjnych przebiegających w młodszym wieku, w środowisku o charakterze raczej pierwotnym niż wtórnym.

Antycypacyjna - gotowość do zmian, przeobrażania zastanej rzeczywistości rośnie z wiekiem i pojawia się w środowisku wtórnym.

Równowaga między adaptacją i antycypacją jest jednym z czynników, które pozwalają prawidłowo funkcjonować w rolach społecznych.

Socjalizacja, wychowanie, nauczanie

Zakresy pojęć

Są autorzy, którzy uważają, że:

• Socjalizacja, jest procesem poprzedzającym czy, zapoczątkowującym wychowanie jako świadome, kształtujące oddziaływanie na osobowość jednostki.

• Zdaniem innych wychowanie nie może być rozpatrywane jako skutek czy szczególny przypadek socjalizacji. Są to pojęcia rozłączne, każde z nich posiada własnych zakres znaczeniowy.

• Jeszcze inni - Kwieciński Zbigniew - wprowadzają do rozważań dotyczących podstawowych pojęć pedagogicznych dodatkową kategorię analityczną - edukację.

Edukacja jest pojęciem najszerszym, obejmującym wychowanie, a także wszelakie...

Na tak szeroko rozumianą edukację, która obejmuje zarówno oddziaływanie o charakterze osobowym, jak i instytucjonalnym składa się dziesięć procesów: globalizacja, etatyzacja, nacjonalizacja, kolektywizacja, polityzacja (i biurokratyzacja, a także profesjonalizacja), socjalizacja pierwotna, inkulturacja i personalizacja (wprowadzanie w kulturę rozumiane jako świat wartości duchowych), wychowanie i jurydifikacja (kształtowanie świadomości prawnej), kształcenie i humanizacja, hominizacja (rozwijanie właściwych sposobów zaspokajania potrzeb).

Różnice i podobieństwa między procesami wychowania i socjalizacji

Wychowanie	Socjalizacja
Podobieństwa Zarówno socjalizacja i wychowanie dotyczą osobowości jednostki i prowadzą do zmian w jej obrębie.
Różnice - Zmiany te mogą mieć charakter pozytywny, jak i negatywny mogą być społecznie pożądane lub nie, mogą mieć charakter trwały bądź tymczasowy. Charakter zmian jest jednym z czynników, który wyznacza teoretyczną granicę mięcdzy pojęciami wychowania i socjalizacji - Podstawową różnicą między wychowaniem a socjalizacją jest zarówno charakter oddziaływań, jak i ich zakres. Wychowanie jest zawsze pojęciem o węższym znaczeniu niż socjalizacja.

Wychowanie

Zmiany są zawsze trwałe i społecznie pożądane, co najmniej akceptowane; aby jakiś rodzaj wpływu można było nazwać wychowaniem, nie może on zakładać wywołania społecznie i indywidualnie niepożądanych czy krótkotrwałych efektów. Wychowanie z założenia ma charakter intencjonalny, jest świadome i celowe.

Powinno być wolne od ideologii, tzn. powinno...

Socjalizacja

Zmiany nie muszą spełniać żadnego z tych warunków. Socjalizacja jest nieświadoma i nieintencjonalna, nie ma tu wcześniejszych założeń czy planu postępowania, nie ma też innych, równie ważnych elementów procesu wychowawczego, takich jak zasady, metody i środki.

Socjalizacja przebiega spontanicznie, bez udziału woli wychowanka i osób z jego otoczenia, opiera się na naśladownictwie, interioryzacji (uwewnętrznianie) całokształtu cech otoczenia społecznego.

Przyjmujemy takim, jaki jest, nikt go bowiem dla nas nie interpretuje, stąd też niebezpieczeństwo totalizacji i stereotypów w myśleniu i działaniu osób, które nie zostały wyposażone w odpowiednią ilość wyjaśnień dotyczących otaczającej rzeczywistości.

Nauczanie

Planowa i systematyczna praca nauczyciela z uczniami mająca na celu wywołanie pożądanych, trwałych zmian w ich postępowaniu, dyspozycjach i osobowości pod wpływem uczenia się i opanowywania wiedzy, przeżywania wartości i działań praktycznych, jest szczególnym rodzajem wychowania i ściśle się z nim łączy.

Nauczanie bez wychowania jest niemożliwe (dotyczy to szczególnie dzieci i młodzieży, w przypadku studentów i dorosłych, procesy te można już rozdzielić).

Zakresy pojęć







Różnice między nauczaniem a wychowaniem
Wychowanie	Nauczanie
Te formy zachowań, które mają swe źródło w procesach motywacyjno-emocjonalnych, wyznaczają stosunek do świata i samego siebie, nazywamy dyspozycjami kierunkowymi (poglądy, opinie, motywy działań, ideały, wartości) - kształtowanie tych dyspozycji nazwiemy wychowaniem	Dyspozycje, które odnoszą się do procesów poznawczych, prowadzą do opanowania i usprawnienia działań, Dyspozycjami instrumentalnymi
Zakłada bezpośrednią formę kontaktów między ludźmi	Może mieć charakter pośredni (kursy korespondencyjne, e-learning) i konieczna jest do niego informacja zwrotna, ale nie stały kontakt między uczniem i nauczycielem

Tym co łączy wszystkie opisane procesy i działania: socjalizację, wychowanie i nauczanie jest fakt, że:

• mają one charakter społeczny - dotyczą kontaktów między ludzkich

• rozgrywają się w środowisku

• płaszczyzną ich oddziaływania jest osobowość wychowanka

Ponadto realizowane są w drodze interakcji, codziennych kontaktów twarzą w twarz, będących aktami społecznej komunikacji, podczas których przejmujemy określania innych i samych siebie, dowiadując się, jakie są oczekiwania innych osób wobec nas, ale i dokonując ekspresji własnych potrzeb i celów.

Osoby zajmujące się wychowaniem powinny zdawać sobie sprawę z faktu, że ze względu na swą kreatywną, zmienna i konstruktywną naturę każda interakcja może mieć wpływ na system wartości i autokoncepcję jednostki.

Podsumowując:

• zarówno socjalizacja, wychowanie, jak i nauczanie są możliwe dzięki codziennym interakcjom zachodzącym w środowisku

• środowiskiem tym może być rodzina, grupa rówieśnicza, klasa szkolna, współpracownicy

• każdy z tych procesów zmienia naszą osobowość, kształtuje obrazy społecznego świata, przystosowując nas do życia w otoczeniu społecznym, ale i ucząc przeobrażać je tak, by lepiej odpowiadało obecnym potrzebom i oczekiwaniom jednostki

• w socjologicznej definicji środowiska wychowawczego należy, przy słusznym akcentowaniu jego społecznej płaszczyzny, uwzględnić jego pozostałe aspekty (kulturowe i przyrodnicze)

• równowaga między adaptacją i antycypacją jest jednym z czynników, które pozwalają prawidłowo funkcjonować w rolach społecznych

Socjalizacja

Wychowanie

Nauczanie

---