Paweł Woroniaki 29.10.2005r.
I rok FIZJOTERAPII
semestr I, studia zaoczne
„ROZWÓJ ĆWICZEŃ RUCHOWYCH I GIMNASTYKI W XIX WIEKU”
Powszechnie uważa się, że w XIX wieku ludzkość dokonała więcej, niż wszystko to, co stworzono przez całe tysiąclecia, bowiem na okres ten przypadają takie osiągnięcia, które wcześniej trudno było sobie wyobrazić.
Postęp nastąpił niemal we wszystkich dziedzinach życia ludzkiego, szczególnie jednak dało się to zaobserwować w nauce. Medycyna zaczęła oddalać się coraz bardziej od praktyki lekarskiej, opartej na doświadczeniu i intuicji, a sprzyjał temu postęp w dziedzinie diagnostyki lekarskiej i fizjologii.
Na początku XIX wieku nastąpił wzrost zainteresowania zagadnieniami higieny. Wcześniej jednak dominowały w higienie zagadnienia profilaktyki osobistej, teraz zaczęły przeważać hasła ogólnej ochrony zdrowia społecznego. Rozwój higieny spowodował wzrost zainteresowania kulturą fizyczną, ponieważ zaczęto dostrzegać związek pomiędzy upowszechnianiem wychowania fizycznego a stanem higienicznym społeczeństwa. Rozwojowi kultury fizycznej sprzyjało również zwiększenie ogólnego poziomu wiedzy lekarskiej i higienicznej, wprowadzenie zasady powszechnego obowiązku wojskowego oraz przeobrażenia społeczno-polityczne i gospodarcze dokonujące się w XIX wieku w Europie. Dzięki temu rozwinęło się w tym okresie w szkole wychowanie fizyczne, sport, ruch rekreacyjny, turystyka, a także gimnastyka lecznicza, którą uznaje się za pierwowzór rehabilitacji ruchowej.
Teraz przedstawię rozwój ćwiczeń ruchowych i gimnastyki w XIX wieku w formie chronologicznej.
Rozwój rehabilitacji ruchowej oraz nowoczesnej gimnastyki leczniczej zawdzięczamy szwedzkiemu systemowi gimnastycznemu. Jego twórcą był Per Henrik Ling (1776-1839), który wpływ ćwiczeń fizycznych na poprawę zdrowia zaobserwował na samym sobie, a swój system oparł na trzech zasadach: poddanie gimnastyki ścisłej kontroli nauk medycznych, rozwijanie poprzez ćwiczenia fizyczne nie tylko ciała, ale i umysłu, dążeniu do harmonii i piękna w postawie i ruchu. W rozwoju gimnastyki leczniczej szczególnie przydatna okazała się pierwsza zasada, bowiem dzięki temu, że ćwiczenia fizyczne w systemie szwedzkim posiadały uzasadnienie z punktu widzenia anatomii, fizjologii i innych nauk matecznych, zyskały najwięcej zwolenników.
Ling wyróżniał 4 działy gimnastyki: wychowawczą, estetyczną, wojskową i leczniczą, przy czym najwięcej uwagi poświęcał dwóm ostatnim. Gimnastykę leczniczą traktował jako zabiegi, które „miały dążyć do przywrócenia współdziałania między poszczególnymi częściami organizmu”. Działając razem z lekarzami ustalał ćwiczenia lecznicze odpowiednie dla poszczególnych schorzeń, które dzielił na aktywne, pasywne i opory. Zauważył, np., że ustabilizowanie ciała w pewnej określonej postawie, gwarantuje prawidłowe wykonanie ćwiczeń i osiągnięcie zamierzonych celów, był zwolennikiem stosowania ćwiczeń w przypadku wad postawy, zniekształceń kręgosłupa i innych schorzeń narządu ruchu u dzieci. Ling sformułował nadrzędne zasady gimnastyki leczniczej, m.in. o konieczności naukowego uzasadnienia ćwiczeń fizycznych, dowodził, że planowe wychowanie fizyczne nie może być dziedziną dowolności, ale oparte o dorobek nauki, zwracał uwagę na stopniowanie trudności ćwiczeń i wysiłku podczas lekcji. Przyczynił się do upowszechnienia planowych ćwiczeń fizycznych, tworząc programowe i metodyczne podstawy gimnastyki leczniczej oraz kształcąc fachowych instruktorów w tym zakresie. Wreszcie uświadomił społeczeństwu potrzebę dbałości o sprawność fizyczną oraz uznania społecznego roli wychowania fizycznego jako integralnego składnika ogólnego wychowania. Jego intuicja lekarska i przygotowanie merytoryczne uczyniły go pio9nierem współczesnej kinezyterapii.
Kontynuatorem dokonań P.H. Linga, był jego syn Hjalmar, który rozwinął przemyślenia ojca. Pozwoliło mu to, na sformułowanie ogólnych założeń programowych i metodycznych gimnastyki wychowawczej oraz opracowanie koncepcji toku lekcyjnego w szkole, gimnastyka wychowawcza H. Linga wiązała się integralnie z gimnastyką leczniczą, a głównym jej zadaniem było korygowanie postawy dziecka poprzez odpowiednie ćwiczenia. Posiadała ona charakter zindywidualizowany, choć cel leczniczo-zdrowotny w gimnastyce wychowawczej opierał się na uniwersalnej zasadzie doboru ćwiczeń z punktu widzenia typowych wad postawy dzieci i młodzieży, czy potrzeb ruchowych.
Jeśli chodzi o Polaków, to możemy wyróżnić prof. Ludwika Bierkowskiego, który w 1837 roku założył Zakład Gimnastyczny, wzorowany na szkole Amorowa, który jednak w 1841r. praktycznie przestaje istnieć.
Kolejnym przedstawicielem XIX wiecznych przemian był dr med. Daniel Gottlob Moritz Schreber (1808-1861), który w 1855r. opublikował pracę zawierającą zasady stosowania i przykłady leczniczych ćwiczeń gimnastycznych bez przyrządów i pomocy, w każdym wieku ćwiczącego. Są to ćwiczenia wolne, wykonywane głównie w pozycji stojącej bez pomocy współćwiczącego, bez przyborów i przyrządów. W uzasadnieniu potrzeby stosowania ćwiczeń gimnastycznych Schreber podaje, że „brak ruchu, bezczynność prowadzi do zaniku funkcji narządów”, a od dawna zalecane prze lekarzy, osobom prowadzącym siedzący tryb życia, ćwiczenia takie jak: jazda konna, piesze wycieczki, praca w polu itp., nie spełniają „środka”, który by systematycznie był w stanie zastąpić brak ruchu. Do innych przyczyn „cierpień przewlekłych” zalicza: niedocenianie procesu oddychania (czystość powietrza), używanie napojów wyskokowych, „nadużycia płciowe”, przesyt, ospałość, brak równowagi i harmonii w rozwoju fizycznym i psychicznym. Schreber podzielił gimnastykę leczniczą na: lekarską (metoda leczenia chorób już powstałych) i gimnastykę higieniczno-zdrowotną (metoda zapobiegania powstawaniu chorób). Przy każdym z opracowanych przez siebie ćwiczeń podaje liczbę powtórzeń ćwiczenia: pierwsza liczba odnosi się do początkowego okresu ćwiczeń, druga ma zastosowanie po 2 tygodniach ćwiczeń, trzecia po 8 tygodniach ćwiczeń. Taką miarę przyjęto dla dorosłego człowieka, przeciętnie umięśnionego. Dla osób po 60 roku życia, dla bardzo otyłych, słabo umięśnionych, dla dzieci i dla kobiet należało zastosować połowę liczby powtórzeń w stosunku do każdej propozycji. Przy długotrwałym stosowaniu ćwiczeń, dla osiągnięcia specjalnego celu leczniczego, zalecał ćwiczyć dwa razy dziennie. Metoda Schrebera znana i stosowana była przez długie lata w Niemczech i innych krajach europejskich, a w późniejszym okresie do jego ćwiczeń gimnastycznych wolnych dokładano hantle, maczugi, drążki itp.
Następnie mamy szwedzkiego uczonego Gustava Zandera (1835-1910), który w 1857 konstruuje i prezentuje w Sztokholmie zestaw około 64 aparatów mechanicznych do: ruchu aktywnego z oporem - 42, ruchu pasywnego - 5 i mechanicznych czynności - 17, które później nazwano metodą mechanoterapii oraz aparaty ortopedyczne i pomiarowe. Gustav Zander urodził się w Sztokholmie, gdzie ukończył szkołę podstawową i gimnazjum, później był m.in. kandydatem nauk medycznych, uzyskując w 1864r. licencję z zakresu medycyny. Skonstruowane przez Zandera aparaty można podzielić na: aparaty do ruchu aktywnego z oporem (oznaczane jako: A1-A12, B1-B12, C1-C10, D1-D3), aparaty do ruchu pasywnego-biernego (oznaczane E1-E8), aparaty do masażu (oznaczone:F1-F2, G1-G5, H1, J1-J6), aparaty ortopedyczno-korekcyjne (oznaczone: K1-K4, L1, L2), aparaty pomiarowe. W aparatach do ruchu aktywnego z oporem zastosował Zander dźwignię mechaniczną, na ramieniu której ciężar Mozę być przesuwany i mocowany śrubami, a wielkość obciążeń uwidocznia na skali. Zander uważał, że w jego systemie ćwiczeń z oporem ważne jest, że opór podczas ruchu rośnie i maleje wraz z naturalną zmianą efektu mechanicznego w pracy mięśniowej. Sugeruje to, że już wówczas znana mu była idea ćwiczeń izokinetycznych. Aparaty do ruchów pasywnych (biernych) były napędzane silnikami na gaz, ropę, benzynę i prąd. Aparaty do masażu to: aparaty wibracyjne, aparaty perkusyjne, aparaty do ugniatania, aparaty trące i walcujące. Aparaty ortopedyczne, to aparaty uciskowe, korygujące oraz aparaty tworzące kombinację A i D, aparaty pomiarowe służyły do pomiarów: tułowia, rotacji oraz badania skoliozy i jej wpływu na miednicę i kręgosłup. Metoda mechanoterapii Zandera rozpowszechniła się na całym świecie.
W 1860 roku J.B. Wagner publikuje pracę, w której szeroko omawia zastosowanie hantli w ćwiczeniach gimnastycznych i usprawnianiu chorych. Nawiązując do historii podaje, że hantle w starożytnej Grecji nazywano „halteres”, miały one postać połowy okręgu, nieco owalnego z otworem służącym do ujęcia ręką. Pierwszy ślad stosowania hantli znajduje Wagner w Anglii, gdzie odwzorowywano je z rysunków i płaskorzeźb znalezionych na starożytnych naczyniach glinianych i wprowadzono je w nieco zmienionej postaci do ćwiczeń, w wielu rodzinach angielskich. Zdaniem Wagnera ćwiczenia z hantlami w warunkach domowych należy zalecać głównie osobom, które prowadzą mało aktywny tryb życia. Opracował zestawy ćwiczeń z hantlami: „bez zmiany miejsca, z głównym uwzględnieniem górnych członków”; „połączone ze zmianami postawy i poruszaniem z miejsca, przy uwzględnieniu dolnych członków ciała”; „ćwiczenia korpusu”. Określił zasady stosowania ćwiczeń z hantlami dla osób zdrowych, dla osób „chorych i osłabionych”. Opracował zestawy ćwiczeń dla początkujących, dla „osoby już wprawionej cokolwiek” oraz dla „zupełnie wycieńczonych”. Przedstawił „system gimnastyki łańcuchowo-sprężynowej Pichery” oraz przyrząd pn. „armstrong” - pas kauczukowy zakończony z obu końców rękojeściami”.
Dr Ludwig Seeger „elektroterapeuta” szpitala w Wiedniu, wydał w 1863r. pierwszą pracę, w której zaprezentował gimnastykę pokojową z okrągłą laską, hantlami i rzutkami. W drugim wydaniu z 1878r. przedstawia zestawy ćwiczeń gimnastycznych z wykorzystaniem sprzętu gimnastycznego, z uwzględnieniem ówczesnych kierunków w gimnastyce, m.in. trapezu, koła, „laski”, hantli, drążka, huśtawki przy drzwiach, drabiny pochyłej i prostopadłej, poręczy, „laskodrążka”. W książce z 1878r. pt. „Gimnastyka lekarska” omówił Seeger zastosowanie ćwiczeń gimnastycznych w lecznictwie, opisał sposób stosowania ćwiczeń gimnastycznych przeciw: „niezdrowej i nieładnej pozycji ciała przegiętej do przodu”; przeciw wąskiej klatce piersiowej i szczupłym piersiom; przeciw chronicznym bólom podbrzusza, nierówności, „niezdrowemu przemieszczani się krwi”, „stałemu napływowi krwi do głowy”.
Ok. 1872r. znany francuski neurolog Jean Martin Charcot (1825-1893) inicjuje leczenie ataksji (zaburzeń ruchu) przy pomocy urządzeń wyciągowych (do zawieszeń) mocowanych do sufitu. Chory podwieszony na pętli za głowę i pod pachy, podciągany był do pełnego zwisu, przy pomocy liny i wielokrążka, przez leczącego stojącego obok.
W 1874r. Andrew Taylor Still (1828-1917) otwierał pierwszą szkołę osteopatyczną w Kirksvill. Jak podaje Lewit, Still, syn miejskiego proboszcza w wieku 10 lat leczył u siebie bóle głowy pociąganiem (trakcyjnym) i kręceniem głowy. W czasie wojny secesyjnej służył w wojsku jako chirurg, a po wojnie wrócił do praktyki, wykazując duże zainteresowanie m.in. anatomią kości i zmianami w budowie struktur kręgosłupa. Swoje efekty lecznicze tłumaczył oddziaływaniem na zmiany strukturalne uszkadzające korzenie nerwowe i naczynia w najbliższym sąsiedztwie kręgosłupa (głownie w kanale kręgosłupa), które wywołują określone skutki w innych narządach. Tą teoria wywołał wówczas konflikt z oficjalną medycyną.
W 1893r. Henry Hughes, doktor medycyny, lekarz uzdrowiskowy kąpieliska w Soden publikuje pracę na temat gimnastyki oddechowej, przez która rozumiał wszystkie ruchy ciała, poprawiające „respirację”, wyłączając z niej typowe ćwiczenia aktywne, pasywne i oporowe. Uważał, że w gimnastyce oddechowej chodzi głównie o zwiększenie wymiany powietrza w płucach, natomiast wzmocnienie mięśni, ruch w stawach jest tylko efektem dodatkowym. Sam podkreślał, że wydzielenie typowych ćwiczeń oddechowych jest czasem trudne. Swoją pracę uważał za pionierską. W ćwiczeniach oddechowych za punkt wyjścia przyjął mocną postawę ciała i liczne ruchy, które mogą spowodować energiczne oddychanie. Dokonał analizy podstawowych ćwiczeń gimnastycznych, pod kątem ich wpływu na układ oddechowy oraz przegląd gimnastyki ręcznej, przyrządowej i ze wspomaganiem, wspieraniem.
Dr Fernand Lagrange publikuje w 1894r. w Paryżu, pracę na temat leczenia za pomocą ćwiczeń, w której zamieszcza przykłady aparatów Szweda Nycandera do gimnastyki medycznej, wzorowanych i uzupełniających aparaty do mechanoterapii Gustava Zandera. Są to aparaty: do ćwiczeń ramion w staniu przodem do przyrządu, aparat - krzesło ruchome do wytwarzania ruchów miednicy, aparat - krzesło brzuszne do rotacyjnych ruchów tułowia.
W końcu XIX w. australijski aktor F.M. Alexander (1869-1955), jako jeden z pierwszych, zwrócił uwagę na jedność psychofizyczną organizmu, na wzajemne wyrażanie się i wpływanie na siebie sfer psychicznych i organicznych jednostki. U szczytu kariery, zaczął tracić głos. Wnikliwa obserwacja pozwoliła mu stwierdzić, że przyczyną chrypki i zanikania głosu na scenie są nieprawidłowe nawyki, jakie wprowadził podczas recytacji. Zaobserwował, że już sama myśl o tym, że będzie przemawiał publicznie, prowadzi do wielu napięć mięśniowych, zarówno w organach głosu, jak i całym, ciele. Reakcje te ulegają wyraźnemu wzmocnieniu podczas występu. W wyniku długich prób i ćwiczeń Alexander doszedł do wniosku, że poprzez mentalne powstrzymanie pierwszej reakcji na myśl o określonej czynności należy zapewnić sobie czas, niezbędny do uzyskania możliwie najlepszej równowagi psychofizycznej całego organizmu. Pozwala to na odpowiedni rozkład napięć mięśniowych, poprawę koordynacji ruchowej, zwiększenie swobody wykonywania złożonej czynności ruchowej.
W Polsce dziewiętnaste stulecie również przyniosło praktyczne dokonania w wielu dziedzinach życia, w tym nowe metody wychowania fizycznego. Największą rolę odegrał Jędrzej Śniadecki (1768-1838), który pierwszy podjął zagadnienia wychowania fizycznego. Książka, którą napisał („ O fizycznym wychowaniu dzieci”), stanowiła pochwałę aktywności fizycznej z pozycji pedagogiki i medycyny. Zawierała wskazania dotyczące leczenia przy pomocy ćwiczeń fizycznych, a doskonalenie zmysłów miało być najważniejszym punktem w-f.
Uważa się, że postać Śniadeckiego, jego praca i twórczość służyła za pewien model operacji myślowych, zdążających do zespolenia spraw zdrowia z procesem wychowania, którego wynikiem jest w dniu dzisiejszym rehabilitacja, czyli proces przywracania ogólnej sprawności.
Prezentacja poziomu zawansowania oraz rozwoju poszczególnych technik i metod fizjoterapii na przestrzeni XIX i XX wieku pozwala spojrzeć krytycznie na dotychczas stosowane w praktyce techniki i metody fizjoterapii, stwarza możliwość rozszerzenia zakresu wykorzystania różnorodnych form usprawniania leczniczego czy sposobów leczenia, zarówno w pracy koncepcyjnej, jak i codziennej praktyce terapeutycznej.
Bibliografia:
Mariusz Migała „Wybrane zagadnienia z historii rozwoju rehabilitacji i fizjoterapii” - Opole 2004
Janusz Orzech „Rozwój technik i metod fizjoterapii w okresie od 1801 do 2001 roku” - Kraków 2003
Bronisław Seyda „Dzieje medycyny w zarysie” część II - Warszawa 1965