Barbara Klucz, Karolina Kijanka
Resocjalizacja w środowisku otwartym. Probacja i mediacja.
Wielu teoretyków i praktyków wychowania resocjalizującego uważa, że zamiast kierować młodzież do nawet dobrego zakładu, należy poddawać ją, jeśli to tylko możliwe, kurateli kompetentnych osób i resocjalizować w środowisku otwartym. Zaczęło się od tego, że pewien szewc z Bostonu złożył aukcję za skazanego na więzienie przestępcę i podjął wobec sądu zobowiązanie, że jeśli sąd podda mu skazanego pod opiekę to nie wróci on już nigdy na drogę przestępstwa. Po tym udanym eksperymencie owa metoda resocjalizacji została upowszechniona przez sądy jako system karania.
Probacja - ogólna nazwa instytucji służących resocjalizacji i prewencji kryminalnej. Opierają się one przede wszystkim na kontrolowanej wolności, pieczy nad sprawcą przestępstwa pozostającym pod dozorem kuratora, nadzorem wyspecjalizowanego organu - kuratora sądowego lub innych instytucji z tym związanych. W ramach tej pieczy powołany organ podejmuje odpowiednie działania kontrolne, ale także działania wychowawczo-resocjalizacyjne, diagnostyczne, profilaktyczne. Wolność kontrolowana - tak inaczej nazywana jest probacja, czyli system pozwalający na odbywanie kary poza więzieniem. Szacuje się, że probacja jest tańsza o połowę od kosztów wykonania kary bezwzględnego pozbawienia wolności. Upowszechnienie kar nieizolacyjnych oznacza, że więcej skazanych pozostanie w dotychczasowym środowisku, w rodzinie, w zakładzie pracy, a więc nie znajdzie się poza społeczeństwem, co gwarantuje wyższą skuteczność resocjalizacyjną kary.
Środek probacyjny - instytucja prawa karnego materialnego i wykonawczego realizująca wychowawcze i szczególnoprewencyjne cele reakcji prawnokarnej sprawcy przestępstwa.
Środek probacyjny służy resocjalizacji uznanego za winnego zarzucanego mu czynu zabronionego, zazwyczaj stosowany wobec osób zagrożonych lub skazanych na karę pozbawienia wolności. W tym wypadku instytucja daje szansę sprawcy na poprawę w warunkach wolnościowych, bez wykonywania kary w całości lub części albo uniknięcie kary w przypadku pozytywnego przebiegu próby przy warunkowym umorzeniu postępowania karnego.
Ogólnym warunkiem jego zastosowania wobec sprawcy jest pozytywna prognoza kryminologiczna przejawiająca się w założeniu, że dotychczasowa postawa skazanego oraz jego zachowanie po popełnieniu przestępstwa dają duże prawdopodobieństwo przestrzegania przez niego porządku prawnego w przyszłości. Środek probacyjny stosowany jest przez okres próby, podczas którego zachowanie skazanego sprzeczne z nałożonymi na niego obowiązkami może skutkować wykonaniem orzeczonej wobec niego kary albo podjęciem warunkowo umorzonego postępowania.
W polskim prawie karnym wyróżnia się następujące postaci środków probacyjnych:
warunkowe zwolnienie z odbycia reszty kary pozbawienia wolności
przedterminowe zwolnienie z odbywania części kary ograniczenia wolności
uznanie zakazu za wykonany.
W systemie resocjalizacji młodzieży w Polsce stosuje się najczęściej opiekę wychowawczą. Wobec małoletniego który w chwili popełnienia przestępstwa nie ukończył 13 lat, sąd umarza postępowanie karne i stosuje środki wychowawcze, w tym może być także dozór kuratora. Innym przypadkiem stosowania dozoru kuratora nad nieletnimi jest popełnienie przez niego czynu przestępczego bez rozeznania. Dotyczy to nieletnich w wieku od 13 do 17 roku życia. Wówczas jest on zrównany z dzieckiem, które dopuściło się przestępstwa przed ukończeniem 13. roku życia.
Jeżeli nieletni między 13-17.rokiem życia działał z rozeznaniem, wtedy sąd może zastosować dozór kuratora trojako:
jeśli stwerdzi niecelowość umieszczenia delikwenta w zakładzie poprawczym ze względu na okoliczności czynu przestępczego bądź ze względu na charakter nieletniego, lub na warunki jego życia i środowiska rodzinnego;
na okres zawieszenia umieszczenia nieletniego w zakładzie poprawczym tytułem próby poprawy;
nad wychowankiem warunkowo zwolnionym z zakładu poprawczego, również na okres próby.
Czasem stosuje się dozór kuratora w postępowaniu przygotowawczym, czyli w trakcie prowadzenia śledztwa lub dochodzenia.
Sprawując dozór nad nieletnim, kurator kontaktuje się bezpośrednio z sędzią egzekwującym wyrok lub postanowienie w stosunku do nieletniego. Kurator ma za zadanie składać systematycznie sprawozdanie z dozoru. Większość kuratorów sądowych to pracownicy społeczni, którzy wykonują tą pracę po godzinach pracy zawodowej, nie dostają za to wynagrodzeń, jedynie nieduży ryczałt jako zwrot wydatków poniesionych w związku z wykonywaniem zleceń sądu. Oprócz kuratorów społecznych występują również kuratorzy zawodowi, czyli osoby posiadające dyplom ukończenia wyższych studiów pedagogicznych, psychologicznych bądź prawniczych, oraz przynajmniej trzyletnią praktykę w pracy z osobami nieprzystosowanymi społecznie. Kuratorzy zawodowi oprócz dozoru nad nieletnimi opiekują się też kuratorami społecznymi oraz doszkalają ich.
Kuratelą sądową w Polsce obejmuje się nie tylko nieletnich ale także młodocianych. W ich przypadku dozorem kuratora objęte są te osoby, wobec których sąd orzekła warunkowe zawieszenie wykonania kary pozbawienia wolności. Zawieszenie takie może być stosowane jedynie wtedy, gdy jej wymiar nie przekracza dwóch lat, takie zawieszenie nie może obejmować recydywistów. Aby jednak uzyskać takie zwolnienie, skazany musi odbyć co najmniej 2/3 orzeczonej kary, jednakże nie mniej niż 6 miesięcy, a w przypadku dożywotniego więzienia-15 lat.
Mediacja jest metodą resocjalizacji stosowaną w Polsce od niedawna, bo od 1995 roku. Mediacja zaistniała oficjalnie w kodeksie karnym i kodeksie postępowania karnego na mocy Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 14 sierpnia 1998 roku, w sprawie warunków wprowadzenia mediacji. Pozwoliło to na faktyczne i uprawomocnione prowadzenie postępowań mediacyjnych. Mediacja to dobrowolne porozumienie się stron, będących w konflikcie, w obecności osoby arbitralnej (mediatora), w celu dojścia do ugody miedzy pokrzywdzonym a sprawcą przestępstwa, w kwestii takiego zadośćuczynienia, które będzie do przyjęcia przez obie strony. Do najważniejszych profitów mediacyjnych należą: realna szansa na sprawną formę rekompensaty za popełnione przestępstwo, możliwość odreagowanie emocji, daje ofierze możliwość przebaczenia, kończy spór pozytywnie. Sprawca może ponadto współdecydować o swojej sprawie, zrozumieć wyrządzoną szkodę, przyjąć odpowiedzialność za własne czyny, ma wpływ na rodzaj zadośćuczynienia.
Zasady mediacji
1. Dobrowolność - udział w postępowaniu mediacyjnym jest dobrowolny, każdy uczestnik (zarówno strona konfliktu jak i mediator) ma prawo wycofać się bez żadnych konsekwencji i w
każdym momencie z dalszego udziału w mediacji; nikt nie może być zmuszany do udziału w postępowaniu mediacyjnym.
2. Bezstronność - strony w mediacji mają równe prawa i są traktowane jednakowo przez mediatora, który nie reprezentuje interesów żadnej ze stron.
3. Neutralność - stronom nie narzuca się sposobu rozwiązania sporu, mediator nie dąży do żadnego konkretnego sposobu zakończenia konfliktu. Wartości i przekonania mediatora nie mogą
mieć wpływu na proces mediacji.
4. Poufność - żadna instytucja nie otrzymuje informacji o treści i przebiegu postępowania mediacyjnego (sprawozdanie z mediacji obejmuje jedynie informację o liczbie i miejscu spotkań
oraz zawiera dokument ugody), mediator nie może przekazywać na zewnątrz treści rozmów ze stronami postępowania mediacyjnego. Obowiązkiem mediatora jest ochrona posiadanych
przez niego danych o sprawie i osobach.
5. Akceptowalność - osoba mediatora oraz reguły procedury powinny być zaakceptowane przez wszystkie strony.
6. Bezinteresowność - mediator nie czerpie korzyści materialnych z tego, co jest przedmiotem negocjacji między stronami i nie ma żadnego osobistego interesu z faktu zawarcia ugody czy
sposobu i form w jakich została zawarta.
7. Szacunek - reguły przyjmowane przez strony oraz sposób prowadzenia spotkań przez mediatora, gwarantują wszystkim uczestnikom mediacji poszanowanie ich godności osobistej.
Mediator dba o satysfakcję proceduralną, merytoryczną i psychologiczną stron, dostosowując sposób wypowiedzi do poziomu rozwojowego uczestników i szczególnie czuwać nad
przejrzystością i czytelnością swoich wypowiedzi.
8. Profesjonalizm - mediator jest osobą wpisaną na listę prowadzoną przez właściwy sąd okręgowy lub właściwego ministra (ewentualnie należy do organizacji wpisanej na taką listę), która
odbyła teoretyczne i praktyczne szkolenie mediacyjne w ramach zajęć w toku studiów lub kursu mediatorów i która systematycznie wzbogaca swoją wiedzę i doświadczenie w zakresie
techniki rozwiązywania konfliktów. Mediator wykorzystuje swoją wiedzę dla dobra i zgodnie z interesami wszystkich stron procesu mediacji.
Formy mediacji
1. Bezpośrednia - strony spotykają się ze sobą bezpośrednio, w obecności mediatora. Na wspólnych sesjach mediacyjnych razem definiują konflikt i szukają możliwości jego rozwiązania.
Każdy z uczestników procesu może poprosić o spotkanie z mediatorem na osobności - spotkanie takie ma charakter poufny i może służyć m.in. przedyskutowaniu kwestii, które zdaniem
uczestnika nie powinny być poruszane na spotkaniu ogólnym, bądź odreagowanie emocji, które mogłyby zakłócić przebieg mediacji.
2. Pośrednia - strony odbywają sesje mediacyjne oddzielnie, każda ze stron spotyka się z mediatorem osobno i nie dochodzi do bezpośredniego spotkania stron konfliktu. Mediator jest w
tym wypadku pośrednikiem, przekazując stronom informacje, wzajemne stanowiska oraz propozycje rozwiązań, wypracowane podczas kolejnych rozmów z mediatorem.
Mediatorem może być osoba fizyczna posiadająca pełną zdolność do czynności prawnych, korzystająca z pełni praw publicznych, nie karana, oraz ten kto nie jest czynnym sędzią.
Cechy mediatora:
bezstronny
opanowany
komunikatywny
konsekwentny
kompetentny
błyskotliwy
inteligentny
spostrzegawczy
budzący zaufanie
intuicyjny
cierpliwy
życzliwy
obiektywny
zrównoważony
optymista
dobra samoocena
"wewnętrznie silny".