WCZESNE PRZEJAWY I FORMY NEGATYWNYCH ZACHOWAŃ JEDNOSTEK NIEDOSTOSOWANYCH SPOŁECZNIE
Przedmiotem pedagogiki resocjalizacyjnej jest każda jednostka niedostosowana społecznie i zagrożona w rozwoju społeczno-moralnym. Szczególnie jednak pedagogika resocjalizacyjna zajmuje się dziećmi i młodzieżą, która znalazła się w utrudnionych warunkach rozwojowych i która na skutek tego wymaga specjalnej pomocy wychowawczej i opiekuńczej w dostosowaniu się do wymagań społecznych i w rozwiązywaniu trudności życiowych.
Problem niedostosowania społecznego od wielu już lat jest przedmiotem szczególnego zainteresowania zarówno przedstawicieli nauk społecznych, jak i praktyków.
Lesław Pytka definiuje je jako: „zaburzenie charakterologiczne o niejednolitych objawach, spowodowane niekorzystnymi zewnętrznymi lub wewnętrznymi warunkami rozwoju, a wyrażające się wzmożonymi i długotrwałymi trudnościami w dostosowaniu się do normalnych warunków społecznych i w realizacji zadań życiowych danej jednostki”.
Cz. Czapów i S. Jedleński twierdzą, że wychowanie resocjalizujące zajmuje
się osobami, które cechują „mniej lub bardziej trwałe reakcje dewiantyczne, wyróżnione
nie ze względu na jakikolwiek system społeczny, ale ze względu na system
społeczny ujmowany jako element konstelacji systemów społecznych, obejmujących
ludzi tworzących zbiorowość współczesnego państwa. Skrajne nasilenie tego rodzaju reakcji, czyli generalnych reakcji dewiantywnych, stanowi wyraz antagonistycznego ustosunkowania się do państwa i norm, które określają jego funkcjonowanie.”
Istnieje również rozróżnienie pojęcia niedostosowania społecznego:
w kryminologii- przyjmuje się że osoba niedostosowana społecznie to jednostka która prezentuje zespół objawów świadczących o nieprzestrzeganiu przez nią norm społeczno moralnych obowiązujących ją w jej wieku.
w socjologii- osoba niedostosowana społecznie to ktoś kto godzi w interes społeczny nie przestrzegając norm społeczno moralnych, prezentując niechęć do uczestnictwa w życiu społecznym lub w ogóle niechęć do społeczeństwa.
w pedagogice- do pedagogiki pojęcie niedostosowania społecznego wprowadziła Maria Grzegorzewska. Przyjęła ona definicję dzieci niedostosowanych społecznie zaproponowaną przez Światową Unię Instytucji Opieki Nad Dziećmi i Młodzieżą. Brzmiała ona: dzieci i młodzież niedostosowane społecznie to zespół nieletnich wymajających specjalnej troski.
w psychologii- większość psychologów przyjmuje, że źródłem zaburzeń w zachowaniu są zaburzenia osobowości np. typu psychopatycznego.
Według Cz. Czapówa (1978), istnieją trzy zasadnicze etapy niedostosowania społecznego, dające się zidentyfikować na podstawie badań empirycznych i wiedzy teoretycznej:
pierwsze - charakteryzuje się wystąpieniem u jednostki poczucia odtrącenia, czyli niezaspokojenia potrzeby zależności emocjonalnej. Reakcją może być agresja antyspołeczna, reakcje negatywne, buntownicze, narastająca wrogość wobec rodziców i społeczeństwa jako całości. Występują niekontrolowane reakcje emocjonalne i brak koncentracji uwagi. Jednostka łatwo się nudzi rozpoczętymi czynnościami i nie przejawia dostatecznej cierpliwości do ich ukończenia,
drugie - wyraża się utrwaleniem wrogich reakcji wobec osób socjalizująco znaczących i autorytetów. Próby nawiązania bliższego kontaktu emocjonalnego z osobą nieprzystosowaną napotykają irracjonalny opór. Typowym przejawem tego stadium jest odrzucanie wszelkich form ekspresji wyrażających więź uczuciową z ludźmi. Jednostka zaczyna zaspokajać podstawowe potrzeby społeczne i emocjonalne poza domem rodzinnym. Pojawiają się wówczas pierwsze symptomy standardowego wykolejenia społecznego, takie jak alkoholizowanie się, ucieczki z domu, wagarowanie, wybryki seksualne,
trzecie - wiąże się z autonomizowaniem się działalności antyspołecznej (antagonistyczno-destruktywnej), która zaczyna stanowić swoiste źródło przyjemności i satysfakcji dla jednostki nieprzystosowanej. Osoby wchodzące w to stadium dążą do nawiązywania kontaktów z gangami i grupami o charakterze chuligańskim, zabawowym lub wręcz przestępczym. Najwyraźniej stadium to przejawia się w grupowej działalności antyspołecznej prowadzącej do jawnego, otwartego konfliktu z obyczajem, moralnością lub prawem.
Próby dokonania typologii nieprzystosowania społecznego lub wykolejenia społecznego sprowadzają się do wyróżnienia kryteriów klasyfikowania zachowania dewiacyjnego według czynników etiologicznych lub opisujących formy.
Pierwsza typologia to propozycja Cz. Czapówa (1978) wyróżniająca trzy zasadnicze typy wykolejenia społecznego ze względu na trzy czynniki etiologiczne:
zwichniętą socjalizację - prowadzącą do manifestowania nieprzystosowania społecznego w różnorodnych formach. Czynnik dominujący i warunkujący jest ten sam, a mianowicie: niedostatki w zakresie socjalizacji dziecka (nieodpowiednią opieka rodzicielska lub jej brak, odtrącenie emocjonalne, zaniedbanie społeczne i pedagogiczne),
demoralizację - pojawiającą się wówczas, gdy dziecko prawidłowo zsocjalizowane dostaje się pod wpływy odmiennej obyczajowości i kultury niż ta, w jakiej było wychowane (emigracja ze wsi do miasta, z jednego kraju do drugiego). Proces demoralizacji wiąże się zwykłe z przewartościowaniem wartości tradycyjnych na rzecz nowych, do których jednostka nie potrafi się w pełni dostosować,
socjalizację podkulturową - będącą odmianą nieprzystosowania społecznego z uwagi na związek jednostki z wartościami i normami podkultury pozostającej w opozycji do kultury szerszej zbiorowości społecznej (społeczeństwa jako całości). Socjalizacja dziecka przebiega prawidłowo z punktu widzenia poprawności funkcjonowania mechanizmów psychologicznych. Popada ono w konflikt z normami ogólnospołecznymi z powodu identyfikacji z własną podstawową grupą respektującą normy podkulturowe, chuligańskie, złodziejskie czy w ogólności przestępcze.
Nieprzystosowanie społeczne jest uwarunkowane szeregiem różnorodnych czynników, do których możemy zaliczyć, m.in.:
warunki materialne rodziny,
stosunki panujące pomiędzy członkami rodziny,
wykształcenie i poziom rozwoju członków rodziny,
brak opieki nad nieletnimi,
występowanie zjawisk patologicznych w rodzinach takich jak alkoholizm, przestępczość itp.,
więzi emocjonalne panujące w rodzinie,
rozbicie rodziny,
niepowodzenia szkolne,
wpływy środowiskowe, a w szczególności kontakty z podkulturą przestępczą,
zaburzenia osobowości,
czynniki genetyczne.
Większość autorów zajmujących się nieprzystosowaniem społecznym dzieci i młodzieży szuka jego genezy w środowisku rodzinnym, szkolnym i rówieśniczym. To właśnie te środowiska mają największy wpływ na rozwój dzieci i młodzieży i od ich prawidłowego funkcjonowania zależy właściwa socjalizacja nieletnich. Nieprawidłowości w rodzinie, szkole, grupie rówieśniczej są wskazywane jako główne przyczyny niedostosowania społecznego.
K. Pospiszyl do wczesnych objawów nieprzystosowania społecznego zalicza:
niepowodzenia szkolne,
wagary,
ucieczki z domu,
picie alkoholu.
Również do pierwszych symptomów niedostosowania społecznego świadczących o nieprzestrzeganiu podstawowych zasad postępowania, norm społecznych obowiązujących młodzież w określonym wieku mające charakter względnie trwały zaliczamy:
porzucenie szkoły przed ukończeniem,
kradzieże,
agresywność,
stosowanie przemocy,
brutalność,
czyny karalne,
NIEPOWODZENIA SZKOLNE - są to sytuacje które charakteryzują się wyraźną rozbieżnością pomiędzy wymaganiami wychowawczymi i dydaktycznymi szkoły a zachowaniami uczniów i ich osiągnięciami w nauce. Gwaranty osiągnięć szkolnych:
1) Kompetencje szkolne- są to umiejętności uczenia się i korzystania ze zdobytej wiedzy.
Składniki kompetencji szkolnych:
Inteligencja- zdolność do stosowania swojego zachowania do kontekstu sytuacyjnego
Osobowość- takie cechy jak: wytrwałość, zapał, systematyczność, sumienność, obowiązkowość, zdolność mobilizowania się,
Inteligencja emocjonalna- składa się na nią:
-umiejętność kształtowania się dobrych relacji z ludźmi,
-właściwe wyrażanie emocji,
-zdolność radzenia sobie ze stresem,
2) Nawyk pracy- czyli umiejętność koncentrowania się na problemie, słuchanie poleceń nauczyciela, podnoszenie ręki jako zgłaszanie się.
W prowadzonych badaniach podkreśla się, że niepowodzenia szkolne wyprzedzają o parę lat pierwszą sprawę sądową. Im wcześniej rozpoczął się proces demoralizacji, tym wcześniej wystąpiły owe trudności można więc traktować je jako istotne symptomy niedostosowania.
II . WAGARY- Lidia Mościcka uważa, że „wagary są bezsprzeczną próbą ucieczki ucznia od trudności, z którymi nie może sobie poradzić". Opuszczanie zajęć powoduje powstawanie zaległości i konsekwencje ze strony szkoły i rodziny. Prowadzi to do utraty poczucia bezpieczeństwa w szkole. Dziecko boi się kary ze strony szkoły oraz dalszych niepowodzeń w nauce i dlatego dalej wagaruje. Jednocześnie chcąc jej uniknąć ze strony rodziców ucieka z domu, co sprzyja popełnianiu przestępstw i nawiązywaniu kontaktów z grupami przestępczymi. Nieletni podczas ucieczek najczęściej dokonują kradzieży oraz trudnią się nierządem. Szkoła może jednocześnie odegrać dużą rolę w zapobieganiu i zwalczaniu nieprzystosowania społecznego. Dziecko w szkole staje się obiektem obserwacji ze strony wychowawcy i pedagoga szkolnego, którzy mogą zwrócić uwagę na właściwości psychiczne dziecka, które nie zostały dostrzeżone przez rodziców. Dziecko idąc do szkoły znajduje się nagle w nowym dla siebie środowisku, gdzie nie jest już obiektem zainteresowań rodziców, ale jest jednym z wielu rówieśników poddanych rygorowi szkolnemu. Nie wszystkie dzieci sprawnie się jemu poddają, część ma z tym problemy. Aby sprawnie je przezwyciężyć i zapobiec dalszym kłopotom mogącym się pojawić w przyszłości szkoła musi współpracować z rodziną. Niestety obecne braki kadrowe wśród nauczycieli, niedofinansowanie szkoły, przeludnienie klas taką współpracę ograniczają lub wręcz uniemożliwiają. Często też rodzice nie chcą takiej współpracy podjąć zrzucając na szkołę obowiązek wychowania dziecka, do czego szkoła nie jest przygotowana.
Rodzaje wagarów ze względu na ich przyczynę:
konfliktowe - są rezultatem konfliktu dziecka ze szkołą jego poczucia lęku albo braku dyscypliny wewnętrznej,
doraźno- okazyjne- są wynikiem znudzenia dziecka szkołą,
kompensacyjne- są wynikiem zbyt wysokich wymagań rodzicielskich wobec dziecka,
koleżeńskie- wynikają z nieumiejętności bycia asertywnym,
na tle charakterologicznym - wagarowanie jest stylem życia,
na tle przestępczym - podejmowane w celu dokonania jakiegoś przestępstwa.
III. UCIECZKI Z DOMU- rodzinnych traktowane są jako objawy zaawansowanego procesu niedostosowania społecznego. Najliczniejsza jest grupa tych, którzy raz uciekli z domu, lecz na uwagę zasługują Ci którzy uciekali z domu 7 lub więcej razy. Wszyscy oni rozpoczęli wcześniej kradzieże i inne zachowania społecznie nieakceptowane. Motywy dzieci starszych są inne od tych, które mają młodsze dzieci. Dzieci starsze 14-17letnie uciekają z domu przede wszystkim dlatego że:
1)mają silną potrzebę bycia niezależnym,
2)chęć przeżycia jakiejś przygody,
3)nieumiejętność przeciwstawienia się presji rówieśników.
Dzieci młodsze do 11 roku życia i mniej ich głównym motywem ucieczki z domu jest strach, lęk. Pierwsza ucieczka takiego dziecka jest rezultatem znalezienia się w sytuacji traumatycznej i dziecko woli znaleźć się na nieznanej mu ulicy niż pozostać w domu. Każda kolejna ucieczka będzie już łatwiejsza.
PICIE ALKOHOLU- picie alkoholu przez nieletniego uważane jest za niebezpieczny już symptom jego niedostosowania. Bywa on często bezpośrednią przyczyną dokonywania przestępstw zwłaszcza o charakterze chuligańskim, a poza tym jest z reguły poprzedzane występowaniem innych objawów niedostosowania i świadczy o niepokojącym zaawansowaniu tego procesu. W badaniach (Kołakowska) wykazano duży wpływ picia alkoholu przez nieletnich na ich recydywę większość nieletnich pijących należało do grupy bardziej zdemoralizowanych. Zatrucie alkoholem niszczy organizm dziecka, zwłaszcza ten nie w pełni jeszcze rozwinięty wpływa na zahamowanie jego rozwoju zarówno sfery fizycznej jak i psychicznej. Uniemożliwia ono naukę szkolną, wytrąca nieletniego z normalnego trybu życia, wprowadza w świat zdemoralizowany, często przestępczy.
BIBLIOGRAFIA:
1) Brzeziński W.: Wychowanie fizyczne specjalne cz.I. Resocjalizacja dzieci i młodzieży niedostosowanej społecznie, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 1998.
2) Mościcka L.: Przestępczość nieletnich, Warszawa 1970 .
3) Pospiszyl K., Żabczyńska E.,: Psychologia dziecka niedostosowanego społecznie, PWN, Warszawa 1980.
1