1. Pojęcie sumienia
Sumienie- swoisty moralno- psychologiczny mechanizm, który działa od wewnątrz naszej duszy, kontrolując czy wypełniany jest obowiązek. Głównym zadaniem sumienia jest samokontrola. Sumienie przypomina człowiekowi o jego moralnych obowiązkach, o odpowiedzialności przed innymi i samym sobą Człowiek sumienny to człowiek z poczuciem moralnego obowiązku, który ma względem siebie wysokie moralne wymagania. Sumienie niepokoi jednostkę, nie daję jej moralnie usnąć, zmusza ją do korygowania swojego postępowania zgodnie z wartościami istniejącymi w społeczeństwie
Sumienie jest zjawiskiem emocjonalnym, które ukazuje się poprzez głębokie negatywne przeżycia, wyrzuty, przez zaniepokojenie. Jak już było powiedziane, sumienie jest ze swej natury emocjonalne i występuje jako zjawisko wykraczające ponad rozum ludzki. Sumienie zaczyna interweniować tylko wtedy, gdy człowiek posiada jakieś moralne normy. Jeśli człowiek tych norm nie ma, sumienie nie może zacząć w nim działać. Żeby zacząć odczuwać odejście od norm, należy znać te normy i zgadzać się z nimi. Jednak w pewnym sensie sumienie jest też związane z rozumem. Rozum usprawiedliwia nasze niemoralne zachowanie. Kiedy człowiek odstępuje od tego co mówią zasady moralne, zazwyczaj szuka sobie usprawiedliwienia i wmawia sobie: „nie mogłem tego zrobić”, „moje działania i tak nie przyniosły by rezultatów” itp. Człowiek szuka wtedy racjonalnych, praktycznych argumentów, uzasadniających własne niedoskonałości. W tym momencie zaczyna działać emocjonalna strona sumienia. Sumienie zaczyna ignorować racjonalne argumenty i dowody. Sumienie zmusza ludzi do mówienia prawdy samemu sobie i naprawienia zaistniałej sytuacji, jeśli jest to możliwe.
Należałoby się tez zastanowić, czy sumienie zawsze ma rację?
Sumienie to uczucie odpowiedzialności za określony obowiązek, jest to wewnętrzne zdawanie sobie sprawy za wypełnianie określonych wartości moralnych. Człowiek może uważać zemstę za spełnienie obowiązku i sumienie może go dręczyć za to, że nie dokonał tej zemsty. Jako kolejny przykład można podać osobę, która powinna donosić zwierzchnikom na swoich współpracowników. W wypadku, kiedy nie zaskarży kolegę z pracy, może mieć wyrzuty sumienia. W takich sytuacjach zawsze pojawia się pytanie, czy te wartości, które uznajemy, są dobre? Powstaje też problem hierarchii wartości. I w tym wypadku, żeby dokonać odpowiedniego wyboru, sumienie próbuje znaleźć odpowiedź poprzez rozum.
2. Czyste sumienie
W języku potocznym często wykorzystujemy powiedzenie „czyste sumienie”. Kryje się pod tym uświadomienie sobie, że w określonej sytuacji zostały spełnione wszystkie obowiązki wynikające z przyjętych zasad.
Na temat czystego sumienia istnieją dwa odmienne poglądy. Pierwszy z nich głosi, że istnienie czystego sumienia jest niemożliwe. Taki pogląd głosił między innymi Albert Schweitzer. Według niego stan czystego sumienia jest oznaką ignorancji sumienia. Uzasadnia się ten pogląd tym, że człowiek w trakcie samodoskonalenia ma względem siebie coraz większe wymagania, zwraca uwagę na takie drobiazgi, które by zwykła osoba nie zauważyła.
Inny pogląd głosi, że swoje sumienie można i należy uznawać za czyste. Czyste sumienie jest uświadomieniem sobie, że potrafimy w większości spełniać obowiązki wynikające z przyjętych przez nas wartości. Świadomość posiadania czystego sumienia daje jednostce spokój, równowagę psychiczną, możliwość optymistycznego postrzegania świata. Sumienność nie powinna przerodzić się w chorobę, zadręczanie siebie. W takim przypadku człowiek mógłby przestać realnie postrzegać świat. Czyste sumienie to stan człowieka, który jest nagrodą za moralny wysiłek.
Z drugiej zaś strony za odczuciem nieczystego sumienia kryje się nadzieja. Wyrzuty sumienia wiążą się nie tylko zadręczanie siebie, ale również z tęsknotą za samodoskonaleniem. Sumienie pozwala nam nie powtarzać działań, których żałujemy.
Każdy człowiek ma prawo do swobody i niezależności wewnętrznego życia duchowego i ma prawo sam określać swoje wartości. W węższym znaczeniu chodzi o swobodę wyznawania religii.
3. Rodzaje sumienia
Erich Fromm wyróżniał sumienie autorytarne i humanitarne. Sumienie autorytarne przejawia się w naszym podporządkowaniu zewnętrznemu autorytetowi. W wypadku autorytarnego sumienia człowiek przyjmuje pewne wartości i postępuje zgodnie z nimi, gdyż się boi. Strach zmusza człowieka do postępowania wbrew swoim korzyściom. Jeśli człowiek odstępuje od nakazu zwierzchnika czuję winę i cierpi bojąc się kary. Ale w momencie, gdy człowiek uświadamia sobie, że władza utraciła swoją siłę i nie może już niczym zaszkodzić, od razu tracą swoje autorytarne sumienie.
Humanitarne sumienie jest wewnętrznym głosem człowieka, który jest zdolny do samodoskonalenia. Humanitarne sumienie nie pozwala człowiekowi być niewolnikiem cudzych interesów. Sumienie humanitarne wzywa do samorealizacji, do tego, żeby budować swoje życie w harmonii z innymi. Czasami ten głos da się usłyszeć przez pryzmat strachu przed starością czy śmiercią.
4. Sumienie a wstyd
Sumienie i wstyd są pojęciami dość podobnymi. Różnią się tylko tym, że sumienie nie zależy od poglądów innych, a wstyd zależy. dlatego też możemy być zawstydzeni nawet jeśli uznajemy, że dane postępowanie jest zgodne z naszymi zasadami. Logika tego jest następująca: Otaczający mnie ludzie myślą o mnie w ten sposób. Mylą się w swoich sądach. a jednak jest mi wstyd z tego powodu, że tak myślą. Logika sumienia jest odmienna. Już żyjący w V i IV wieku p.n.e. Demokryt uważał, że są to pojęcia odmienne, lecz w tamtych czasach nie było jeszcze pojęcia sumienia. Uważał, że każdy człowiek powinien najbardziej wstydzić się samego siebie, niż kogokolwiek innego.
5. Sumienie a obowiązek
Sumienie wymaga od nas bycia uczciwym nawet wtedy, gdy nikt nas nie widzi i nie może nas skontrolować, nawet wtedy, gdy jest możliwość, że nikt się nie dowie o naszym czynie.
Stąd też sumienie może być uznawane jako własny a zarazem cudzy głos wewnętrzny. Stąd też dwa przeciwstawne wnioski względem sumienia. Można uważać, że sumienie jest głosem Boga lub też, że sumienie jest składową wielu innych czynników. Sumienie uwarunkowane jest poglądami politycznymi i pozycją społeczną jednostki.
Sumienie kształtuje się w procesie socjalizacji i wychowania, przez ciągłe wskazywanie rodzica dziecku tego, co dobre i tego, co złe, jak również przy pomocy kar i nagród.
Sumienie jest odpowiedzialnością człowieka przed samym sobą, ale sobą jako osobą wyznającą określone zasady. Sumienie zmusza do wypełnienia obowiązku. Kant uważał, że należy doskonalić się wewnętrznie poprzez słuchanie głosu wewnętrznego sędzi i wykorzystywać do tego wszystkie możliwe środki.