Polityka handlowa i jej narzędzia:
POJĘCIE POLITYKI HANDLOWEJ:
Pojęcie polityki handlowej wykształciło się już w początkach rozwoju gospodarki światowej, czyli w okresie, kiedy międzynarodowe stosunki ekonomiczne sprowadzały się głownie do wymiany towarowej, czyli do handlu. Dopiero później zaczęły wykształcać się międzynarodowe obroty usługami, obroty kapitałowe i, zwłaszcza w ostatnich dziesięcioleciach, transfer technologii w skali międzynarodowej. W związku z tym pojęcie „polityka handlowa” przestało być precyzyjne i dla określenia oddziaływania państwa na obroty gospodarcze z zagranicą coraz częściej zaczęto używać pojęcia „zagraniczna polityka ekonomiczna”. W związku z powyższym, pojęcie „polityki handlowej” dzisiaj występuje w dwóch znaczeniach:
- Pierwsze znaczenie (tradycyjne) - polityka handlowa rozumiana jako polityka państwa w sferze jedynie wymiany towarowej
- Drugie znaczenie - jako synonim zagranicznej polityki ekonomicznej, czyli całości stosunków gospodarczych z zagranicą.
Pojęcia „zagraniczna polityka ekonomiczna” i „polityka handlowa” są często używane zamiennie, przy czym „zagraniczna polityka ekonomiczna” jest pojęciem szerszym, ponieważ obejmuje, obok polityki handlowej, politykę w odniesieniu do transferu kapitału, przepływu usług, itd.
W ujęciu wąskim polityka handlowa polega na realizacji zadań przez państwo w sferze swojej wymiany handlowej z zagranicą, za pomocą określonych instrumentów (narzędzi).
Do celów polityki handlowej zaliczane są m.in.: szeroko rozumiana ochrona krajowej produkcji, ochrona zatrudnienia czy ochrona bilansu płatniczego. Poszczególne cele polityki handlowej mogą być ze sobą niekiedy sprzeczne. W związku z tym zagraniczna polityka ekonomiczna w zakresie w jakim sprowadza się do wytyczania celów w rzeczywistości oznacza wybór spośród wszystkich celów tych priorytetowych, innymi słowy zróżnicowanie wagi przyznanej każdemu z nich.
Wśród instrumentów polityki handlowej można wyróżnić:
- cła
- środki parataryfowe (działają podobnie jak cła, a więc służą ograniczaniu wymiany poprzez podniesienie cen dobra krajowego)
- środki pozataryfowe: (bardzo liczne, ponieważ kraje wprowadzają coraz to nowe bariery, bardziej skuteczne a zarazem mniej przejrzyste)
Często używane jest pojęcie „środków pozataryfowych sensu largo”, które mieści w sobie pojęcie środków parataryfowych i środków pozataryfowych sensu stricte.
Środki polityki handlowej dzielimy na pobudzające eksport (np. subsydia eksportowe) oraz ograniczające import (cła).
Poza wyżej wymienionymi, warto zwrócić uwagę na pewne szczególne instrumenty polityki handlowej, takie jak:
Postępowanie antydumpingowe i antysubwencyjne. Nie są to typowe narzędzia protekcji, lecz środki walki z nieuczciwą konkurencją, do których państwo ma pełne prawo. Jednak nierzadko państwa nakładają cła antydumpingowe czy antysubwencyjne w wysokości wyższej niż marża dumpingu lub subsydiów, co sprawia, że cła te stają się poważnym utrudnieniem w handlu.
Zmiana kursu waluty. Oddziałuje ona bezpośrednio także na inne niż handel pozycje bilansu płatniczego oraz bardzo istotnie na gospodarkę wewnętrzną danego kraju
Jeszcze innym instrumentem polityki ekonomicznej są umowy gospodarcze zawierane z zagranicą (bilateralne i multilateralne). Mogą one określać zasady wzajemnego traktowania się przez partnerów w całokształcie ich stosunków lub w określonej dziedzinie np. w handlu, żegludze, bądź też mogą rozwiązywać określone, konkretne sprawy takie jak obniżka ceł itp.
Politykę handlową, podobnie jak zagraniczną politykę ekonomiczną możemy podzielić na autonomiczną oraz umowną lub konwencyjną. Polityka autonomiczna zmierza do osiągnięcia przez państwo celów za pomocą narzędzi, o których wyborze, formie i skali zastosowania decyduje ono samo bez uzgadniania tego z innymi państwami. Polityka umowna zmierza do osiągnięcia wytyczonych celów przez zawieranie z zagranicą odpowiednich umów gospodarczych. Taka polityka wyklucza zastosowanie pewnych narzędzi, za których uzycie państwu mogą grozić retorsje. W efekcie umów gospodarczych ograniczających używanie pewnych instrumentów dochodzi do częstszego stosowania innych instrumentów, które tymi umowami nie zostały objęte.
CŁO
We współczesnych warunkach rozwoju gospodarczego cła są najbardziej rozpowszechnionymi spośród narzędzi polityki handlowej. Cło to opłata pobierana od towaru zagranicznego w związku z przekroczeniem przez niego granicy celnej. Celem zastosowania tego środka jest głównie ochrona poszczególnych gałęzi gospodarki narodowej, a czasem bilansu płatniczego. Jest to swego rodzaju podatek zwiększający ceny towarów i obniżający jego konkurencyjność na rynku krajowym. Poprzez wpływ na wysokość cen towarów, cło aktywnie oddziałuje na akumulację kapitału, tempo wzrostu gospodarczego i stopę zysku poszczególnych gałęzi gospodarki a także przyczynia się do zmniejszenia różnic w wewnętrznych i zewnętrznych warunkach produkcji. Ze względu na charakter działania cło należy do rynkowych instrumentów regulowania obrotów handlowych z zagranicą.
Podstawę prawną systemu celnego stanowi prawo celne. W sferze międzynarodowej stosowanie i działanie ceł regulują umowy międzynarodowe. Często dwustronne umowy handlowe zawierają w sobie zobowiązanie umawiających się stron do stosowania klauzuli najwyższego uprzywilejowania (KNU) we wszystkich sprawach związanych z taryfami celnymi. Z reguły KNU wymaga od partnerów nakładania na importowane towary minimalnych stawek celnych.
Taryfa celna to usystematyzowany spis towarów objętych cłem, w którym towary są sklasyfikowane w grupy według pochodzenia lub stopnia przetworzenia, a przy każdym rodzaju towaru ukazana jest wysokość nakładanego cła.
W taryfie celnej cła mogą być ustanawiane na kilka sposobów:
a) Cła przedstawiane pod postacią procentowego udziału w cenie towaru, np. 10% w stosunku do ceny samochodu. Taka stawka celna nazywa się cłem od ceny, względnie cłem od wartości, albo cłem ad valorem
b) Ukazanie stawki celnej pod postacią określonej sumy pobieranej od ciężaru, objętości lub sztuki towaru. Cło wyrażone w ten sposób nazywa się cłem specyficznym.
c) Oprócz tego stosuje się często mieszane stawki celne, gdzie towar objęty jest zarówno cłem ad walorem jak i cłem specyficznym. Cło tego rodzaju nazywa się cłem kombinowanym.
W zależności od kraju pochodzenia towaru cło można podzielić na 3 zasadnicze grupy:
a) maksymalne
b) minimalne
c) preferencyjne
Maksymalne stawki celne ustanawiane są dla wszystkich krajów, minimalne da tych które stosują klauzulę najwyższego uprzywilejowania a cła preferencyjne w stosunku do poszczególnych krajów lub grup krajów objętych systemem preferencji handlowych.
Związany z tym jest podział taryf celnych na taryfy:
proste
złożone
Prosta taryfa celna przewiduje jedną stawkę celną dla każdego towaru niezależnie od kraju jego pochodzenia. Taryfa taka nie daje dostatecznego pola manewru w polityce celnej. Złożona taryfa celna ustanawia w stosunku do każdego towaru dwie lub więcej stawek celnych. Najwyższą stawką tego rodzaju taryfy jest maksymalne cło a najniższą - cło minimalne.
Biorąc pod uwagę charakter pochodzenia ceł można je podzielić na
a) autonomiczne
b) umowne.
Cło autonomiczne tworzone jest niezależnie od porozumień dwustronnych i wielostronnych. Zazwyczaj autonomiczne stawki celne osiągają znaczne rozmiary. Cło umowne jest cłem, które powstaje w procesie zawierania umowy handlowej z innym krajem.
Cła można również podzielić, ze względu na to czy są pobierane od:
a) importu
b) eksportu
c) tranzytu
Te ostatnie nie są z reguły stosowane. Również nieczęsto spotyka się cła eksportowe. Wyjątkiem są tu państwa rozwijające się, które ustanawiają cła eksportowe na surowce w celu ograniczenia ich wywozu w postaci nie przetworzonej i zachęcenia w ten sposób do ich przetworzenia w kraju, zwiększenia zatrudnienia, uzyskania lepszych cen w eksporcie itp.
Poza tym, taryfy celne przewidują również możliwość wprowadzenia dodatkowych, szczególnie wysokich ceł antydumpingowych i kompensacyjnych.
Im bardziej szczegółowa jest struktura taryfy celnej tym efektywniej może być ona wykorzystywana w celach protekcjonistycznych. Praktyka handlowa wykazała w wielu przypadkach, że zmiana struktury taryfy celnej powodowała wzrost ochrony konkretnych gałęzi gospodarki narodowej. Rozwój stosunków handlowych, powstanie bardziej skomplikowanej struktury handlu międzynarodowego, i inne analogiczne procesy stawały się impulsem do unifikacji norm taryfowych. Przykładem jest brukselska nomenklatura celna, powstała w grudniu 1950 r. w Brukseli znana także pod nazwą nomenklatury rady współpracy celnej. Daje ona państwom pewną swobodę manewru ponieważ istnieje możliwość wyodrębniania poszczególnych, nie zunifikowanych pozycji. Brukselska Nomenklatura Celna jest podstawą taryf celnych krajów europejskich, w tym również Polski a także Japonii.
Jedną z najbardziej złożonych procedur polityki celnej jest ocena wartości towaru importowanego, która służy określeniu rozmiaru pobieranego cła. Stosując różne sposoby określenia wartości celnej towaru można zmienić rozmiary pobieranego cła. Metodologia określania tej wartości jest zróżnicowana. Wzrost ochrony celnej uzyskuje się np. poprzez podniesienie stawki celnej z 10% do 15%. Taki sam efekt można jednak uzyskać w wyniku zmiany bazy oceny towaru (np. cło będzie pobierane nie od ceny importowej a od ceny wewnętrznej co skutkuje wzrostem faktycznego poziomu ochrony taryfowej). Metodologia określania wartości celnej towaru jest zróżnicowana. Niektóre kraje stosują system pobierania cła od ceny FOB = Free On Board, a inne CIF = Cost of Insurance And Freight. W wielu przypadkach eksporter nie jest zorientowany przed sprzedażą jaka metoda określania wartości celnej będzie w stosunku do niego przyjęta.
Artykuł 7. WTO, choć nie zawiera dokładnych reguł określających wartości celnych towaru, zawiera jednak ogólne zobowiązanie do określania wartości celnej na bazie jego faktycznej wartości a nie na bazie dowolnych lub fikcyjnych ocen czy też na bazie wartości pochodzenia krajowego. Pod pojęciem „faktycznej wartości celnej” powinno się rozumieć cenę, wg której ten czy analogiczny towar sprzedaje się lub przedkłada się go do sprzedaży w takim czasie i miejscu, które określone jest prawami kraju importera w warunkach pełnej konkurencyjności. Takie sformułowanie w istocie daje władzom kraju importera do wyboru w charakterze wartości celnej jakiejkolwiek wewnętrznej ceny analogicznego towaru lub jakiejkolwiek jego ceny eksportowej.
Kierunki i tendencje w zagranicznej polityce handlowej po II Wojnie Światowej
Polityka liberalizacji i polityka protekcjonizmu jako 2 główne kierunki polityki handlowej występowały po II Wojnie Światowej z różna intensywnością w poszczególnych krajach i w różnych okresach. Prawidłowością przy tym było, że liberalizacja były zainteresowane te kraje, których gospodarki miały dużą zdolność konkurencyjną a za protekcjonizmem opowiadały się natomiast kraje słabsze. Również w poszczególnych krajach zwolennikami liberalizacji byli ci producenci którzy nie mieli trudności ze sprzedaniem swoich towarów za granicą i nie obawiali się konkurencji ze strony produktów importowanych. Słabsi producenci, analogicznie, skłaniali się ku przeciwnemu rozwiązaniu. Kraje rozwijające się otwierały swe rynki bardzo powoli. Przykładem jest Japonia, która po wojnie prowadziła politykę protekcjonistyczną, aż do stopniowego jej rozluźniania w miarę wzrostu siły gospodarczej Japonii.
W okresie powojennym można umownie wyodrębnić kilka podokresów biorąc pod uwagę stopień otwartości / zamknięcia gospodarek czołowych krajów (wg Budnikowskiego).
1) 1947 - 1973 (od opracowania statutu GATT i pierwszych negocjacji w sprawie ceł do ostrej recesji w świecie). W tym okresie dominowały tendencje liberalizacyjne. Nastąpiła wtedy duża redukcja barier handlowych i wystąpił znaczny wzrost otwarcia gospodarek narodowych: przywrócono wymienialność walut zachodnioeuropejskich, została zniesiona większość ograniczeń ilościowych w handlu i znacznie obniżono cła. Sprzyjała temu dobra koniunktura w Ameryce Północnej i Europie Zachodniej zwłaszcza w latach 50-tych i pierwszej połowie lat 60-tych.
2) 1974 -1986 (od recesji do rozpoczęcia Rundy Urugwajskiej). Wówczas nastąpił wzrost działań i presji protekcjonistycznych przy jednoczesnym osłabieniu zainteresowania dalszą liberalizacją. W tym okresie wzrost posunięć protekcjonistycznych był, z jednej strony, skutkiem pogorszenia sytuacji gospodarczej na świecie a z drugiej, przyczyną pogłębiania się tego kryzysu. W tym przypadku mieliśmy zatem do czynienia z sprzężeniem negatywnym między polityką handlową a rozwojem gospodarczym. Dodatkowo protekcjonizm ten miał charakter samonakręcający się. Stopniowo kolejne branże występowały z żądaniami wprowadzenia konkretnych posunięć antyimportowych. Występowały ostre napięcia przybierające niekiedy formę wojen handlowych. Groziło to rozkręceniem spirali protekcjonizmu na skalę niemożliwą do opanowania i całkowitym chaosem w stosunkach gospodarczych. Politycy zaproponowali w związku z tym nowe rokowania na forum GATT w celu zahamowania tych negatywnych zjawisk, którym nadano nazwę: Runda Urugwajska
3) 1986 - 01.011995 (od rozpoczęcia Rundy Urugwajskiej do powołania WTO) . Doszło wtedy do zahamowania nacisków protekcjonistycznych na skutek zobowiązań do nie wnoszenia nowych barier w handlu, niezgodnych z GATT
4) 01.01. 1995 do dziś
Bibliografia:
Budnikowski A., Międzynarodowe stosunki gospodarcze, PWE, 2003
Bożyk P., Misala M., Puławski J., Międzynarodowe stosunki ekonomiczne, PWE 2002
Puślecki Z., System środków kontroli handlowej Unii Europejskiej w warunkach globalizacji, Poznań 2001.
i inne strony internetowe